27.2.2024 374

"Aqlli mamlakatlar" reytingi: O'zbekiston 80-o'rinni egalladi

International IQ test portali tomonidan 2023-ylgi reyting e'lon qilindi. Aniqlanishicha, Janubiy Koreya, Xitoy va Eronda yashovchi odamlar eng yuqori IQ darajasiga ega. Oʻzbekiston 80-o'rinda qayd etilgan. Natijalar nimaga asoslangan? Qayd qilinishicha, IQ test reytingi International IQ test portali orqali ixtiyoriy testdan o‘tgan odamlarning natijalariga asosan tuzilgan. 2023-yilgi hisobotga ko‘ra, 115 mamlakatdan qariyb 1,7 mln kishi bu testni topshirgan. Insonning o‘rtacha IQ darajasi 100 ballni tashkil qiladi. 100 dan yuqori qiymatlar o‘rtachadan yuqori, 100 dan past qiymatlar o‘rtachadan past deb hisoblanadi. IQ darajasi 70 balldan past bo‘lsa, aqliy zaiflik mavjudligini ko‘rsatadi. 2023-yilgi IQ darajasi reytingi quyidagicha: 1.Janubiy Koreya: 107,54 ball2.Xitoy: 106,99 ball3.Eron: 106,84 ball4.Yaponiya: 106,18 ball5.Singapur: 106,18 ball6.Avstriya: 102,71 ball7.Kanada: 102,6 ball8.Germaniya: 102,36 ball9.Sloveniya: 102,31 ball10.Mo‘g‘uliston: 102,3 ball 64. Qozog‘iston: 97,26 80. O‘zbekiston: 94,81 89. Qirg‘iziston: 93,46 97. Tojikiston: 92,1 Ro‘yxatning eng oxirida Gabon, Kongo, Angola, Kongo DR, Kot-d’Ivuar, Nikaragua va Gvatemala kabi davlatlar joy olgan.

24.2.2024 323

Pullimi yoki pullik?

Bu savolga javob topish uchun -lik va -li qo‘shimchalari haqida tushunchaga ega bo‘lishimiz kerak.  -lik affiksi mavhum ot yasaydi. Maktabda o‘qigan bo‘lsangiz, ot so‘z turkumi kim? va nima? so‘roqlariga javob bo‘ladi. -li affiksi egalik belgisini bildiruvchi sifat yasovchilardan sanaladi. Maktab davriga qaytib, sifat so‘z turkumi qanday? va qanaqa? savollariga javob berishini eslaymiz. Endi savol: pulli (pullik) xizmat jumlasida birinchi so‘z o‘rniga so‘roq so‘z qo‘yib ko‘ring: — Qanday (qanaqa) xizmat? — Nima (kim) xizmat? Demak, bu holatga mantiqan qanday? so‘zi to‘g‘ri kelayotgan bo‘lsa, shunga muvofiq sifat yasovchi qo‘shimchadan foydalanishimiz kerak. Sifat yasovchi qo‘shimcha esa -lik emas, -li! Demak: Pullik xizmat ❌ Pulli xizmat ✅

23.1.2024 646

Har bir inson – noyob dastxat egasidir!

Navoiyning dastxatini ko‘rganmisiz? Alisher Navoiy bobomizning o‘z qo‘llari bilan tuzatishlar kiritgan bir noyob kitob qo‘lyozmasi bugungi kunda Toshkent shahrida yashovchi olim, tarix fanlari doktori Haydarbek Bobobekovda saqlanadi. Tarixchi olim bilan ayni mavzuda suhbat ushtirgan O‘zA muxbiri ma’lumotiga qaraganda, bu kitob – Navoiy iltimosiga ko‘ra Jomiy tomonidan hijriy 883-yilda bitilgan “Nafahot ul-uns” asaridir. Mashhur allomalar hayotidan ma’lumotlar beruvchi ushbu qo‘lyozmani Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy o‘z qo‘llari bilan ushlagan va tuzatishlar kiritgan. Shuningdek, 1991-yili Toshkentda chop etilgan “Navoiy dastxati” nomli kitobda bu mavzuda juda muhim ma’lumotlar taqdim etilgan. Kitobni nashrga tayyorlagan va so‘zboshi yozgan taniqli navoiyshunos olima Suyima G‘aniyevaning qayd etishicha, Alisher Navoiyning tabarruk dastxati aks etgan nodir qo‘lyozma asar Tehronda saqlanadi. Ana shu dastxat mikrofilmi Navoiy hazratlarining 550 yilligi arafasida Toshkentga keltirilib, mazkur kitob orqali jamoatchilik e’tiboriga havola qilingan. XXI asr – shiddat bilan globallashayotgan dunyo, jadal axborotlashayotgan jamiyat va hayotimizdan chuqur o‘rin olayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari davrida nimaki yozadigan bo‘lsak, qo‘l telefoni, smartfon, noutbuk va kompyuterlarning qulay imkoniyatlaridan unumli foydalanishga nihoyatda o‘rganib qoldik. Bu boradagi ko‘nikmalarimiz shunday darajaga yetdiki, endilikda hatto “dastxat” so‘zi nimani anglatishi ham esimizdan chiqib bormoqda. Dastxat (inglizcha: handwriting) – shaxsning  o‘z  qo‘li  bilan  yozgan  yozuvi, asl qo‘lyozma degan keng ma’nolarga ega. Ammo, bugungi kunda ko‘pchiligimiz ushbu so‘zni asosan “muallif imzosi” ma’nosida tushunamiz va qo‘llaymiz. Har bir inson – noyob  dastxat  egasidir. Shu ma’noda, butun dunyoda “Dastxat kuni” nishonlanishining eng muhim sababi barchamizga o‘zimizning ana shu betakror qobiliyatimizni amalda qo‘llab turish zarurligini eslatishdir. Bu o‘ziga xos bayram Yozuv ashyolarini ishlab chiqarish  assotsiatsiyasi (Writing Instrument Manufacturers Association, WIMA) tashabbusi bilan ta’sis etilgan. Darvoqe, xuddi shu sanada, ya’ni 1737-yil 23-yanvarda tavallud topgan amerikalik atoqli davlat arbobi Jon Xenkok AQSh Mustaqillik deklaratsiyasiga birinchi bo‘lib o‘z dastxatini bitgan. Har bir dastxat zamirida uni bitgan inson mansub millat va xalqning yozuv madaniyati an’analari mujassamdir. Yozuv – kishilik  jamiyati madaniy taraqqiyotining tom ma’nodagi ibtidosi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonida erishilgan eng asosiy samaralardan biridir. Dastxat va til o‘rtasida uzviy bog‘liqlik ham, muayyan farqlar ham bor. Xususan, tovush tili – og‘zaki nutq bundan 400-500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan bo‘lsa, yozuvning tug‘ilganiga 4-5 ming yillar bo‘lgan, demakki yozuv tildan ancha keyin yaratilgan. Gap shundaki, og‘zaki nutq zamon va makon nuqtai nazaridan cheklangandir. Insoniyat tovushning uzoq masofalargacha yetib bormasligi va muayyan vaqtga qadar saqlanib turmasligi muammosini bartaraf etish uchun izlanishlar olib borishi tufayli daho kashfiyotni qo‘lga kiritgan – avval belgilar, so‘ng harflardan iborat yozuvni ixtiro etgan. Olis tarixda xalqlarning davlat sifatida birlashuvi nutqiy aloqa doirasini kengaytirgan: ishlab chiqarish va savdo hajmi ortgan, turli xalqlar va davlatlar bilan harbiy, siyosiy va boshqa sohalarda shartnomalar tuzishga o‘tilgan; qonunlar paydo bo‘lgan va mustahkamlangan; diniy qarashlar va mafkuraning turfa ko‘rinishlari shakllangan;  xalqlarning o‘z tarixini bilishga ehtiyoji kuchayib borgan. Bularning barchasini faqat og‘zaki nutq vositasida amalga oshirish mumkin bo‘lmagan va ana shunday dolzarb bir tarixiy sharoitda yozuv tom ma’noda zaruriyatga aylangan. Ayniqsa, insoniyat qo‘lga kiritgan tajriba va bilimlarni saqlash hamda avlodlarga yetkazishda yozuvning ahamiyati beqiyos. Qanchadan-qancha kashfiyotlar, so‘z san’ati durdonalari va o‘ta qimmatli ma’lumotlar avlodlardan-avlodlarga aynan yozuv orqali yetib kelayotgani bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi. Tabiiyki, inson aqli yozuvday mukammal aloqa vositasini kashf qilguncha uzoq izlangan. O‘z navbatida,  yozuv bugungi shaklini olgunga  qadar  olis va  murakkab  tadrijiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Bunda rasmli yozuv – piktografiya, soha mutaxassislarining fikricha, yozuv yaratish  yo‘lidagi  birinchi  qadam  bo‘lgan. Shuning uchun ham, dunyo tillarining aksariyatida uchraydigan «yozmoq» ma’nosidagi so‘zlar etimologiyasida asosiy mazmun rasm chizish  jarayoni  bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Jumladan, qadimgi turkiy tillarda «yozmoq» tushunchasi «bit(i)moq» fe’li («bitik» — yozuv, kitob) bilan ifodalangan. Bu fe’lning o‘zagi xitoycha  «bi»  (mo‘yqalam)  so‘ziga borib taqaladi va dastlabki  ma’nosi «o‘ymoq,  o‘yib  bezamoq»,  undan  keyin «yozmoq»  demakdir.  Haqiqiy  ma’nodagi yozuv tizimlari dastlab Qadimgi Sharqda vujudga kelgan. Xususan, Markaziy Osiyo mintaqasi xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi turli yozuvlardan foydalangan. Bular – avesto, pahlaviy, o‘rxun-yenisey  (runik), turkiy (uyg‘ur), so‘g‘d, arab, kirill, lotin yozuvlaridir.  Alifbo – yozuvning asosini tashkil etadi. Tinish belgilari va  boshqa yozma belgilar ham yozuvning unsurlari hisoblanadi. Mutaxassislarning fikricha, yuksak takomillashtirilgan  alifbodagi bir harf muayyan bir tovushni ifodalashi, bir tovush muayyan bir harf bilan ifodalanishi lozim. Ammo dunyoda bunday tugal alifbo yo‘q. Ana shunday  ma’nodagi  alifboga fin alifbosi birmuncha yaqinlashadi, lekin baribir u ham to‘liq emas. Hatto hozirgi ingliz, fransuz va boshqa tillar alifbolari bunday mukammallikdan yiroq. Bu holat dunyo tillarining barchasida xilma-xil va juda ko‘plab yozuv va imlo qoidalarining ishlab chiqilishiga sabab bo‘lgan. Avvalo, dunyodagi hozirda mavjud alifbolarning deyarli  hammasi ham mustaqil va tegishli til xususiyatlarini to‘liq hisobga olgan  holda  yaratilgan emas. Ko‘pchilik xalqlar boshqa til yozuvini o‘z tillariga imkoniyat darajasida  moslashtirish yo‘li bilan o‘z yozuvlarini yaratgan. O‘z navbatida, odamlar til xususiyatlariga yanada moslashtirish uchun yozuvga turli o‘zgartirishlar kiritadi, ayni sohada islohotlar qiladi, bir yozuv tizimini boshqasi bilan almashtiradi. Bu haqda so‘z borganda, xalqimiz asrlar davomida arab alifbosidan foydalanib  kelgani, 1923-1926-yillarda ushbu yozuvni o‘zbek tili tovush qurilishini to‘laroq ifodalashga moslashtirish maqsadida bir qator harfiy o‘zgartirishlar  kiritilganini qayd etish lozim. Shundan so‘ng O‘zbekistonda 1929-yildan lotin yozuvi asosidagi  o‘zbek  alifbosiga  o‘tilgan, 1940-yildan esa yurtimizda kirill  yozuvi  joriy etilgan. Xalqimiz mustaqillikka erishgach, O‘zbekiston parlamenti 1993-yil 2-sentyabrda qabul qilgan va keyingi davrda bir necha bor o‘zgartirishlar kiritilgan qonunga ko‘ra, ayni vaqtda mamlakatimizda lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish jarayonlari davom etmoqda. Shuni alohida ta’kidlash joizki, dunyodagi alifbolarning hammasida ham harflar soni tegishli tildagi tovushlar (fonemalar) soniga nisbatan kamdir. Bu hol, albatta, yozuvni o‘zlashtirishni  osonlashtiradi. Shuning uchun alifbolardagi asosiy tamoyil – undagi harflar sonini  ko‘paytirish  emas. Aristotel insonning dastxati va dunyoqarashi o‘rtasida bog‘liqlik borligini qayd etgan. Binobarin, necha ming yillik yozuv tarixi taraqqiyoti davomida, jumladan, dastxati orqali ham insonning fe’lini bilishga harakat qilib kelingan. Zero, dastxatlar – o‘z sohiblarining mijozi va tabiati, bilimi va dunyoqarashi, didi va ta’bi darakchilari hamdir. Bu o‘rinda fransiyalik abbat Jan Ippolit Mishoner «grafologiya» (ya’ni, dastxatshunoslik) atamasini 1875 yili ilk bor qo‘llaganini va ayni shu tushuncha insonning dastxati asosida ruhiy olamini tadqiq etishga oid bilimlar sohasini ifoda etishiga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq, deb o‘ylayman. Qolaversa, o‘sha davrlarda grafologiya nazariyasini  yaratishda nemis faylasufi va ruhshunosi Lyudvig Klages ulkan hissa qo‘shgan. Atoqli tarjimashunos olim G‘aybulloh as-Salom ta’biri bilan aytganda, “Birovga xat yozish botiniy ruhiy ehtiyojdan tug‘iladi. Bu judayam o‘ziga xos dil izhoridir. Maktubnavislik o‘zi bir san’at. Insho, munshaot ham ijod. Abdurahmon Jomiy hamda Alisher Navoylarning bir-birlariga va boshqa buyuk insonlarga yozgan maktublari nihoyatda nozik va zarif, nuktadonlik va mehribonlik tuyg‘ulari bilan sug‘orilgan. Biz bu singari hazrati insonlardan ular yozib qoldirgan nafis, go‘zal badiiy asarlari uchungina emas, balki bir-birlariga yozgan nomai a’mollari, xatlari, bularni jamlab borganlari va maxsus majmua holiga keltirib, biz avlodlarga tuhfa etib qoldirganlari uchun ham toabad minnatdor bo‘lishimiz darkor”. Zero, “xat, maktub, noma shunchaki bir shaxsning boshqa bir shaxsga bitgan dil izhorigina emas. Yoki faqat shuning o‘zi emas. Aslida, bu katta, qamrovdor va zalvorli, murakkab va ziddiyatli mushtarak muammodir. Bu ma’noda, olaylik, Alisher Navoiyning "Xamsa"day bir salmoqdor Beshligi ham o‘ziga xos bir "xat". Buyuk Navoiyning dastxati. O‘z xalqiga – dil izhori. O‘z tilida – turkiyda mustaqil, fasih va sahih "xat yozish" mumkinligini isbotlash uchun bunyod etilgan shukuhli adabiy-tarixiy shahodatnomadir”. Darvoqe, Ustozning o‘zlari ham juda go‘zal dastxat sohibi bo‘lganlar. O‘zbekiston Qahramoni, mohir tarjimon, adabiyotshunos olim va adib Ibrohim G‘afurov ta’kidlaganidek, “G‘aybulla Salomovning juda ko‘p maqolalari, risolalarini qo‘lyozmada o‘qiganman. Hech kim shunday emas. U qo‘lyozmalarini noyob bir husnixat bilan yozardi. Turli rangdor qalam, flomasterlar bilan ularga ishlov berar, sarlavhalar, bosh harflarni alohida qunt va ixlos bilan bezatardi. Uning qo‘lyozmalarini san’at asari kabi tomosha qilib, varaqlab o‘tirishni yaxshi ko‘rardim. Uni olimdan ko‘ra ko‘proq kalligrafga o‘xshatardim. Bu noyob san’at unga qaerdan, tabiatning qay mo‘jizakor yeridan tortiq etilganligi ustida o‘ylardim. Ota-bobolarida bo‘lmasa farzand qo‘lida nodir chiziqlar qaerdan tug‘ilsin?” Ibrohim akaning yana bir e’tirofini keltiraman: “Ha, G‘aybulla akaning nodir qo‘lyozmalarini tomosha qilib o‘tirar va bu yozuv egasining qalbi ham shunday go‘zal, qo‘li ham shunday suluv ham pokiza bo‘lsa kerak deb o‘ylardim. Husnixat go‘zalligi qalb go‘zalligidan birinchi darak beradi deb grafologiyada o‘qigan edim”. Nazarimda, olimu adiblar, o‘qituvchiyu o‘quvchilarning husnixat bobida har birimizni hayratga soladigan ana shunday inja yutuqlari endilikda o‘tmishga aylanmoqda. Bunga dastxatlar olamining yanada jadal takomillashayotgani  bosh sababchidir. Negaki, muallimning sinf taxtasiga bo‘r bilan mashqlar yozib, o‘quvchilarga saboq o‘rgatishi deyarli urfdan qoldi. Pero, siyoh va siyohdonlarni-ku bugungi avlodlar allaqachon unutgan. Patqalamlar haqidagi tarixiy naqllar esa hazil yoki afsona o‘rnida qabul qilinadi. Hozirgi kunda kompyuterlar, elektron pochta va elektron yondaftarlar, SMS va stikerlar to‘plamidan foydalanish darajasi muttasil ortmoqda. Yanada qizig‘i: turli tezkor texnologik muloqot vositalari zamondoshlarimizni o‘z fikrlarini dastxatda bitish imkoniyatidan borho uzoqlashtirmoqda. Yaqin kelajakda dastxatlar, ya’ni “qo‘lda yozilgan” xat yoki tabriknomalar eng noyob, aziz va sevimli sovg‘aga aylanib qolsa ajab emas. Darvoqe, dastxat mavzusida yana bir yangilik: yaqinda 6 yoshli nabiram bog‘chadan husnixat daftari bilan qaytdi. Bog‘cha opasi maktabga chiqquniga qadar unga va boshqa tengqurlariga alifbo bilan husnixatni o‘rgatar ekan. So‘zimiz yakunida yana Navoiy hazratlariga murojaat qilamiz:                    Chu yoshlarg‘a bog‘lansa maktab yo‘li,                   Bo‘lur gum ulug‘larg‘a mazhab yo‘li. Ya’ni, agar yoshlarga maktabda saboq olish imkoniyatlari to‘sib qo‘yilsa, u holda kattalar to‘g‘ri yo‘lni yo‘qotadi, yoshi ulug‘lar e’tiqodidan adashadi. Binobarin, Yangi O‘zbekistonda maktab sabog‘iga, shu jumladan, husnixat bitish amaliyotiga – maktabgacha yoshdan kirishilgani juda muhim, foydali va istiqbollidir. 

19.1.2024 699

Kitobni o‘qib tushunish va eslab qolish uchun 5 tavsiya

Ko‘pchiligimiz kitobni o‘qib bo‘lganimizdan so‘ng uning asl mazmunini tushunmaymiz yoki tushunsakda, bir necha oydan so‘ng unutib qo‘yamiz. Ayniqsa, klassik janrdagi, mag‘zi to‘liq kitoblarni eslab qolish ancha qiyinchilik tug‘diradi. Shularni inobatga olib kitobning asl mazmunini uqish va uni ko‘p muddat eslab qolish bo‘yicha bir nechta tavsiyalarimiz bilan o‘rtoqlashamiz. 1. Belgilash Qizil ruchka bilanmi, yoki maxsus stikerlar bilanmi, kitobning eng muhim joylarini, qahramonlarning otashin nutqlarini, kitobdagi muallifning aytar muxtasar gaplarining ustiga belgilab qo‘yish ancha yaxshi samara beradi. Belgilash jarayonida kitobning eng asosiy joylariga yaxshiroq e’tiboringizni qaratasiz, sergakroq tortasiz. Asar tugaganidan so‘ng belgilangan joylariga yana bir bor qaytish asarni yanada yaxshiroq tushunishingizga hamda uning mag‘zini chaqishingizga katta ko‘makchi bo‘ladi. Bir necha oy vaqt o‘tganidan so‘ng belgilangan joylariga birrov ko‘z yugurtirsangiz darrov kitobning asl mazmuni yodingizga keladi. Bu borada unchalik qimmat turmaydigan stikerlardan foydalanishni maslahat beramiz, zero rahmdil kitobxonning sevimli kitobiga ruchka bilan chizib tashlashga qo‘li bormaydi. 2.Taqriz yozish Kitobni o‘qib bo‘lganingizdan so‘ng bir necha muddat uning ta’sirida bo‘lishingiz bor gap. Ana shu ta’sirdan chiqib ketmasingizdan burun asar to‘g‘risida moʻjazgina taqriz yozsangiz, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Albatta, taqriz yozish uchun qanaqadir mezonlarga murojaat qilishingiz shart emas. O‘zingiz bilganingizcha, kitobni o‘qib bo‘lganingizdan so‘ng qalbingizdan o‘tgan kechinmalarni hamda asardan olgan xulosangiz to‘g‘risida bir necha satr yozishingiz kifoya. Agar klassik uslubni sevuvchi odam bo‘lsangiz, maxsus bloknotda, zamonaviylik bilan uyg‘unlashgan bo‘lsangiz telegram kanal ochib taqrizlaringizni yozib borishingiz kitobning mag‘zini chaqish hamda uni eslab qolishingizda ko‘makchi bo‘ladi. Taqrizni bir necha oydan so‘ng qaytadan o‘qish — asarni qayta o‘qishingiz bilan teng bo‘ladi. 3. Chalg‘imaslik Hozirgi globallashuv davrida inson bir ishni chalg‘imasdan bajarishi juda katta matonatga aylandi. Gadjetlar, ijtimoiy tarmoqlar, turli ko‘ngilochar vositalar sababli insonda tez-tez chalg‘ish yuzaga keladi, mana shu jarayon kitob o‘qish jarayonida avj pallasiga chiqadi. Katta ehtimol bilan 10 daqiqa kitob o‘qiganingizdan so‘ng zerikib boshlaysiz hamda ijtimoiy tarmoq va messenjerlar tomon yugurasiz (tanish holat a)? Shunday ekan bunga qarshi kurashish uchun kitob o‘qish jarayoniga jiddiy yondashganingiz hamda gadjetlarni ovozsiz holatga keltirib, o‘zingizdan ancha uzoq masofaga qo‘yib, qancha muddat o‘qishni aniq belgilab olgan holda mutolaaga sho‘ng‘ishni maslahat beramiz. Zero, pala partishlik bilan, rejalashtirilmasdan turib amalga oshirilgan mutolaa ko‘p hollarda 10 daqiqadan oshmaydi. Saranjomlik bilan ish boshlasangiz, maqsadga muvofiq bo‘ladi. 4. Muhokama qilish  Sevimli asarni o‘qib bo‘lganingizdan so‘ng, ichingizga sig‘may ketishingiz turgan gap. Mana shunday vaziyatda xuddi sizdek holatdagi insonlar bilan asarni muhokama qilish yanada zavqli bo‘ladi, shunday emasmi? Kitobni tugatganingizdan so‘ng asarni o‘qiganlar bilan muhokama qilish ham asarni yanada tushunish va mag‘zini chaqishda yordam beradi. Mutolaa jarayonida e’tiboringizdan chetda qolgan jihatlarga e’tibor berasiz, ayniqsa, bahslar yuzaga kelsa, qayta-qayta asarga murojaat qilaverib, uni “suv qilib ichib yuborasiz”. Istasangiz, mutolaani sevuvchi do‘stingiz bilan muhokama qiling, istasangiz, ijtimoiy tarmoqlardagi kitob muhokamasiga bag‘ishlangan guruh va forumlarda munozaraga kirishing. To‘g‘risini aytsam, do‘stingiz bilan birgalikda bir kitobni o‘qib, muhokama qilishni maslahat beraman. Chunki ikkinchi variantda juda ko‘pchilik bo‘ladi — hammadan har xil fikr chiqadi, turli baxslar yuzaga keladi, mavzudan chetga chiqish ko‘payadi, suhbat mavzusi muhokamadan boshqasiga o‘zgarib ketadi. Kitob muhokamasini tor doirada, offlayn o‘tkazgan samaraliroq. 5. Muallifni o‘rganish Ba’zi hollarda asarni tushunish uchun kitob muallifining shaxsiyatini o‘rganishga to‘g‘ri keladi. U ijod qilgan zamon, yashagan mamlakat, boshidan kechirgan tuzum, uning ijtimoiy holati kabi omillarni o‘rganish orqali muallif nima demoqchi bo‘lganini tushunish yanada osonlashadi. Shunday ekan asarni o‘qib bo‘lganingizdan so‘ng uning muallifi to‘g‘risida ham biroz o‘rganish olib borishingiz maqsadga muvofiq. Deylik, Tog‘ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” asarini o‘qiganingizdan so‘ng muallifning tarjimayi holiga ko‘z tashlashingiz asarning nechog‘liq buyukligini anglashingizga yordam beradi. Sho‘rolar tuzumining achchig‘ini tatib ko‘rgan yozuvchining so‘zlari yanada ta’sirliroq jaranglaydi.

18.1.2024 782

Sun'iy intellekt kelajakda qaysi kasblarni egallaydi?

Kompyuter texnologiyalarining jadal rivojlanishi sun'iy intellektning odamlarning kasbiy faoliyatiga tobora ko'proq kiritilishiga olib keldi va ishlab chiqarishning turli sohalari mutaxassislari uchun haqiqiy raqobat tug‘dirdi. Rabota.ru servisi mutaxassislari 2023-yil dekabr oyida Rossiyaning barcha tumanlaridan 350 dan ortiq korxona va tashkilot rahbarlari o‘rtasida ayrim kasblar vakillarini sun’iy intellektga almashtirish bo‘yicha ularning fikrini bilish uchun so‘rov o‘tkazdi. Deyarli har ikkinchi respondent (48%) sun'iy intellekt kelajakda ayrim kasblardagi mutaxassislarni sezilarli darajada siqib chiqarishiga ishonadi. Shu bilan birga, so'rovda qatnashgan foydalanuvchilarning beshdan bir qismi (20%) yaqin kelajakda sun’iy intellekt mehnat bozorining asosiy ulushini egallashiga ishonishadi. Ishtirokchilarning 17 foizidan farqli o‘laroq, ular sun'iy intellekt davrining tez va to‘liq kelishiga ishonchlari komil emas. Ish beruvchilarning 15 foizi esa bunday o‘zgarishlarga umuman ishonmaydi. Respondentlar sun'iy intellekt "da'vo qilishi" mumkin bo'lgan kasblarni sanadilar. Ular orasida kopirayterlar (60%), dizaynerlar (54%), buxgalterlar (40%), tahlilchilar (35%), marketologlar (30%), kury erlar (28%) va taksi haydovchilari - 26%. Bundan tashqari, so‘rov ishtirokchilarining fikriga ko‘ra, sun'iy intellekt logistiklar, sotsiologlar, dasturchilar, moliyachilar, kadrlar bo‘yicha mutaxassislar, shuningdek, jurnalistlar, psixologlar, o'qituvchilar va hatto shifokorlar oldida turgan vazifalarni 22 foizgacha aniq bajarishi mumkin.

16.1.2024 696

Quyosh botishida osmon nega qizaradi?

Unutilmas qip-qizil osmon, jilvalangan iliq ranglar — bundanda chiroyli tasvirni tasavvur qilish qiyin. Ammo baʼzida bularning barchasiga qarab: “Quyoshning qizilligiga qara!” deymiz. Aslida, biz Quyoshning oʻzi qizarmaganini va u umuman oʻzgarmaganini bilmaymiz. Shunchaki kunning maʼlum vaqtlarida u shunday koʻrinadi. Aynan shu vaqtda bir necha ming kilometr gʻarbda yashovchi odam uchun Quyosh umuman qip-qizil boʻlib koʻrinmaydi. Quyosh botishida shafaqning (osmon) rangiga quyosh nurlari oʻtadigan havo qatlami taʼsir qiladi. Quyosh qanchalik pastda boʻlsa, quyosh nuri atmosferaning shunchalik katta qatlamidan oʻtishi kerak. Lekin birinchi navbatda, quyosh nuri barcha ranglarning birikmasi ekanligini eslaylik. Odatda, ranglarning bunday birikmasini biz oq rang sifatida qabul qilamiz. Ammo atmosferada chang zarralari, suv bugʻlari va boshqa aralashmalar mavjud. Yorugʻlik nurlari atmosferadan oʻtayotganda, turli xil ranglar bu zarralar tomonidan yoyib yuboriladi. Atmosferada binafsha, koʻk hamda yashil ranglar qizil va sariq ranglarga qaraganda yaxshiroq yoyiladi. Quyosh ufq uzra pastda boʻlganda, tarqalish natijasida atmosferada koʻproq qizil va sariq ranglar qoladi, shuning uchun quyosh botishi bizga qizgʻish boʻlib koʻrinadi. Aytgancha, osmonning moviy rangi ham yorugʻlikning tarqalishi bilan izohlanadi. Binafsha hamda moviy ranglar qisqa toʻlqin uzunliklariga ega va atmosferada spektrning qizil qismidagi toʻlqinlarga qaraganda oʻn baravar faolroq tarqaladi. Bu esa qizil nurlar atmosferadan oʻtishini, moviy nurlar havodagi suv va chang zarralari tomonidan yoyib yuborilishini anglatadi. Biz yuqoriga qaraganimizda, osmonda aynan yoyilgan yorugʻlik bergan moviy rangni koʻramiz.    

11.1.2024 793

262 million so'mdan 4 million so'mgacha: Poytaxtdagi xususiy maktablarda o'qish narxi qancha?

Bloger Laziz Hamidov o‘z Telegram kanalida O‘zbekistondagi xususiy maktablarning o‘quv to‘lovlari borasidagi ma’lumotlarni ulashdi.Bir ko'ring, ushbu maktablardagi narx qanchalik arzon, yoki aksincha, qimmat: Cambridge International School • 5 yoshdan 9 yoshgacha — yiliga ~170 million so’m;• 9 yoshdan 11 yoshgacha — bir yilga ~197 million so’m;•11 yoshdan 14 yoshgacha — yiliga ~222 million so‘m; • 14 yoshdan 16 yoshgacha — yiliga ~249 million so‘m;• 16 yoshdan 18 yoshgacha — yiliga ~262 million so‘mni tashkil etadi. Oxbridge International School • 1-4 sinflar — oyiga 5,5 million so‘m;• 5-8 sinflar — oyiga 5,9 million so‘m;• 9-11 sinflar — bir oyga 6,2 million so‘m. Westminster International School • 1-3- sinflar — yiliga ~150 million so‘m;• 4-7-sinflar — yiliga ~174 million so‘m;• 8-13-sinflar — yiliga ~185 million so‘m. The British School • Kirish testi — 550 ming so'm;•1-2-sinflar uchun — yiliga ~128 million so‘m;• 3-4-sinflar uchun — yiliga ~149 million so‘m; • 5-6-sinf — yiliga ~152 million so‘m;• 7-8-sinf — yiliga ~164 million so‘m;• 8-9-sinf — yiliga ~164 million so‘m; • 10-sinf — yiliga 180 million so'm;• 11-13-sinf — yiliga 198 713 ming so‘mni tashkil etadi. Profi School • 1-sinfdan 9-sinfgacha o‘qitish narxi 22,3 million so‘m;• 10-sinf va 11-sinflarda 28,6 million so‘m to‘lash kerak bo‘ladi. Canadian International School • Boshlang’ich to’lov — 1500 dollar;• ro’yxatdan o’tish uchun to’lov — 500 dollar;•ta’lim — oyiga 1000 dollar. Al Beruniy International School •Maktab ta’limi — oyiga 5 875 ming so’m;•akademiyasi — oyiga 6 250 ming so’m. Profi School Barcha sinflar uchun oyiga 4 yarim million so'm to’lash kifoya.

5.1.2024 893

Nobel olgan ayollar ( 2-qism)

Rita Levi Montalchini.Yo‘nalishi: tibbiyot(1986-yil) Italiyalik neyrofiziolog olima Montalchini o‘z atrofidagilarni nafaqat o‘ta kuchli zehni va aqli bilan, balki dangal va qo‘rqmas xarakteri bilan ham lol qoldirgan. 97 yil umr ko‘rgan olima 1907-yilda Turinda tug‘ilgan edi. U o‘sish omili va u bilan bog‘liq biokimyoviy jarayonlarni tadqiq qilgan bo‘lib, xususan, NFG-oqsilini kashf qilganligi uchun ushbu mukofotga loyiq ko‘rilgan. Montalchini ilmiy ishlari, ayniqsa, alsgeymer kasalligining sabablarini aniqlashda katta o‘rin tutadi. Gertruda Elion.Yo‘nalishi: tibbiyot (1988-yil) Gertruda Elion tibbiyotning xilma-xil sohalarida izlanish olib borgan bo‘lib, uning kashfiyot va ixtirolari o‘zidan boshqa yana bir necha kishining nomini ilm-fan tarixiga muhrlashga yetgan bo‘lardi. Xususan, uning izlanishlari asosida bezgak, OITS hamda oqqon kasalliklarida bemorlarga katta naf beruvchi dori vositalari yaratilgan. Shuningdek, tanaga tushgan yot to‘qimalarning faoliyatini to‘sib qo‘yuvchi “Imuran” preparatini ham Elion ishlab chiqqan. Gertruda Elionning ixtirolari ko‘plab kasalliklarni davolash metodikasida keskin ijobiy o‘zgarishlar bergan.  Xristiana Nyuslayn-Folxard. Yo‘nalishi: tibbiyot (1995-yil) Germaniyalik biolog olima Xristiana Nyuslayn-Folxard 1942-yilda Magdeburgda tug‘ilgan. Uning ilmiy ishlari embrional rivojlanish sohasiga taalluqli bo‘lib, ko‘plab tug‘ma kasalliklarning oldini olish hamda o‘z vaqtida davolash borasida g‘oyat muhim yangi imkoniyatlarni taqdim etgan.   Fransuaza Barri-Sinussi. Yo‘nalishi: tibbiyot (2008-yil) 1947-yilda Parijda tug‘ilgan olima hozirgi kunda XXI asr vabosi deya nom olgan bedavo kasallik – OITS xastaligini qo‘zg‘atuvchi retrovirusni kashf qilgan shaxsdir. U 1983-yilda limfa tugunlari shishib ketgan bemorlar qonida aynan limfositlarga hujum qilayotgan retrovirusni aniqladi. Keyinchalik bu virus tibbiyotda immun tanqisligi virusi deb nom olganini ko‘pchilik yaxshi biladi.  Donna Strikland. Yo‘nalishi: fizika (2018-yil) Kanadada tug‘ilib o‘sgan olima Donna Strikland, fizikaning optika sohasi mutaxassisi hisoblanadi. U yaratgan yuqori intensivlikdagi ultraqisqa lazer impulslarini hosil qilish texnologiyasi juda keng amaliy qo‘llash sohasiga ega bo‘lib, birinchi navbatda, ko‘rish qobiliyatini tiklash va davolash yo‘nalishida muhim ahamiyat kasb etadi. Frensis Gamilton Arnold. Yo‘nalishi: kimyo (2018-yil) Bu olimaning tadqiqotlari biomuhandislik va biokimyo sohalarida bo‘lib, asosan, inson tanasida fermentlarning ahamiyatini o‘rganishga bag‘ishlanadi. 1956-yilda tug‘ilgan Gamilton 2018-yilda “yo‘naltirilgan evolyutsiya sohasidagi ishlari uchun” Nobel mukofotiga erishgan. U kashf qilgan bir necha oqsillar orqali biokimyo sohasidagi zalvorli masalalarga yechim topilishi kutilmoqda. Linda Bak. Yo‘nalishi: tibbiyot (2009-yil) Sietl shahrida 1947-yilda tug‘ilgan biolog olima Linda Bak o‘z ilmiy ishlari orqali odamning hid bilish sistemasi mexanizmlarini ochib bergan edi. Unga ko‘ra, odam burni hidlarni kodlash uchun maxsus kombinatorika sxema qo‘llashi ma’lum bo‘lgan hamda hid bilish sensor neyronlari kashf qilingan edi.   Ada Yonat. Yo‘nalishi: kimyo (2009-yil) Isroil mamlakatidan chiqqan birinchi Nobel mukofoti sohibasi Ada Yonatning ishlari asosan kristallografiya sohasida bo‘lib, u o‘zining ribosoma strukturasini tadqiq qilishga bag‘ishlangan ilmiy ishlari uchun mazkur nufuzli mukofotga loyiq ko‘rilgan.  

21.12.2023 1069

Tuproqxo‘r, yelimxo‘r va shamxo‘rlar - nega ba’zi odamlar yeb bo‘lmaydigan narsalarni yegisi keladi?

Yeb bo‘lmaydigan narsalarni yeyishga xohish – Pika sindromi deb ataladi. Dunyo bo‘yicha bu sindrom qancha odamda kuzatilishi aniq emas, sababi kattalar uni kasallik deb hisoblamaydi va shifokorga murojaat qilib o‘tirmaydi. Irlandiyalik 20 yoshli Meri olov yoqishda ishlatiladigan o‘t yoqqichlarni yeyish odatidan yaqindagina qutuldi. O‘t yoqqich – zich shaklda ishlangan maxsus o‘t oldirgichlar bo‘lib, ular asosan yog‘och va ko‘mir kabilarni yoqishda ishlatiladi. Merining aytishicha, u o‘smirligida har 6 oyda bir quti o‘t oldirgichni yeb tugatgan. Imtihonlari mavsumida esa 3 haftaga borar-bormas bitta qutini tugatib qo‘ygan.Meridagi bu holat Pika sindromi deb ataladi. U nooziq-ovqat mahsuloti bo‘lgan narsalarni yeyishdan iborat ovqatlanishning buzilishi hisoblanadi. Ammo Pika holatida ham Merining keysi anchayin g‘aroyib. Qizning o‘zi ham "men xuddi o‘zim kabi holatga tushgan biror kimni uchratmadim. Internetdan izlasam, zaharlanish holatidagi ishonch telefonlari yoki o‘t o‘chirgich yonganda hidlashni yaxshi ko‘radigan homiladorlar toifalari chiqadi. Ammo aynan ularni men kabi yeydigan kimdir topilmagan", deydi. Bu holat yetarlicha o‘rganilmagan Pika — tumshug‘ida noodatiy narsalar olib yurishi bilan tanilgan o‘zimiz bilgan oddiy qarg‘aning lotincha atalishi. Pika sindromi, asosan, bolalar o‘rtasida ko‘proq uchraydi. Merida esa u 9 yil oldin (11 yoshida) boshlangan. "Boshida qalamlarning uchidagi o‘chirg‘ich qismini chaynardim, qog‘oz va sham mumini yerdim. Bularning hammasi Pika jamoalarida keng tarqalgan", deydi Meri. Qiz benzin hidini ham yoqtirgan. Ota-onasi yonilg‘i quyish shoxobchasida to‘xtaganda tushib benzin hidlashni yaxshi ko‘rgan. Qish paytlari esa o‘zi o‘tin yoqishni yoqtirgan. 11 yoshida hayotida sodir bo‘lgan stressli voqeadan keyin olov yoqib o‘tirganda o‘t oldirgichlarining hidiga qiziqib, ulardan tatib ko‘radi. Pikaning odamlar orasida qanchalik keng tarqalganini aytish qiyin. Sababi bu holat yetarlicha o‘rganilmagan va u haqida hisobotlar ham kam. AQShning Indiana shtatida joylashgan Purduye universiteti psixologiya va ovqatlanish buzilishi bo‘yicha tadqiqotchisi Melinda Kartning qayd etishicha, Pika atamasining bir nechta ko‘rinishlari bor. Kattalar ko‘pincha o‘zlarining noodatiy narsalar yeyishini tan olishni ham xohlamaydi. 2022 yilda 2,4 ming odam ishtirokida o‘tkazilgan nemis tadqiqotida ishtirokchilarning 5 foizida kamida bitta bo‘lsa ham Pika holati sodir bo‘lgani, bir foizida esa bu takroriy ekani aniqlandi. Aqliy buzilish yoki miya shikastlanishi bo‘lgan odamlarda ko‘proq uchraydi Kartning ta’kidlashicha, pika aqliy buzilish yoki miya shikastlanishi bo‘lgan odamlarda miya faoliyati normal bo‘lgan odamlarga qaraganda ko‘proq uchraydi. Bolalarda bu holat autizm bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Yana pika sindromining yoshlarda ko‘proq kuzatilishiga kattalarning o‘z holatlariga davo izlamasliklari sabab ham bo‘lishi mumkin. Pika sindromiga duch kelgan odamlarning bo‘r, qalam uchini, gips, muz va tuproq yeyishlari ko‘proq kuzatiladi. Bu sindrom aynan nimalardan kelib chiqishi uning qanchalik ko‘p uchrashiga oid raqamlar kabi ma’lum emas. Boshqa ovqatlanish buzilishi holatlari kabi Pika sindromida ham ikkita aynan bir-birini takrorlaydigan simptomli odamni topish qiyin. Pikaning kuzatilishi ruhiy buzilish bilan bog‘liq bo‘lishi ham mumkin. Depressiya va boshqa ruhiy holat buzilishlarida ham sodir bo‘ladi degan qarashlar bor. Ba’zi ruhiy holat buzilishlarida miyada serotonin gormoni kamayadi. Bundan kelib chiqib, miyada serotonin kamayishi Pika sindromiga sabab bo‘ladi deb aytish mumkin. Noodatiy narsalarni yeyishga minerallar yetishmovchiligi ham sabab bo‘lishi haqida uzoq vaqtlardan beri qayd etib kelinadi. Odamlar ba’zida tanga, batariya kabi xavfli narsalardan tortib, tuproq va xom makkajo‘xori kraxmaliga ham xohish bildirishi mumkin. Qo‘rg‘oshin bilan zaharlanganlarning 76 foizida Pika sindromi bor Xalqaro salomatlik bo‘yicha professor Sera Yangning aytishicha, Pika sindromli odamlar yoqtiradigan gil ming yillardan beri tibbiy dorivor maqsadida ishlatiladi. Yuzlab hayvon turlari ularni iste’mol qiladi. Masalan, qushlar gilni iste’mol qilganda u toksinlarni hazm qilishga yordam beradi. Gil odamlarga ham shu ko‘rinishda foydali bo‘lishi mumkin. Lekin xavotirli joyi u temir moddasini ham so‘rib oladi va shuning uchun ham Pika sindromi ko‘pincha anemiya bilan bog‘lanadi. Sera Yang Tanzaniya qirg‘oqlarida homiladorlik davrida anemiya mavzusida ilmiy izlanish olib boradi. Uni ayollarning “Homilador bo‘lishimiz bilan tuproq yegimiz keladi”, deyishlari hayron qoldiradi. Sera Yang uni ham quyoshda qizib turgan tuproqni tatib ko‘rishga undagan ayolni eslaydi. Uning aytishicha, yuqori daromadli davlatlarda ham ko‘p ayollar tuproq tatib ko‘rishadi. Bu, asosan, homiladorlik, mikroelementlar yetishmovchiligi, ayniqsa, kamqonlik bilan bog‘liq. Va kamqonlikni kuchaytirib yuborishi bilan xavfli. Tuproq iste’mol qilish qanchalik zararli ekani haqida o‘ylanganda birinchi javob uning iste’mol dozasi bilan bog‘liq. Agar juda kam miqdordagi iste’mol (bu ham ayrim odamlar uchun) foydali bo‘lsa, doimiy va ko‘p iste’mol qilish xavfli. Ba’zan tuproqda radioaktiv moddalar, ba’zan esa boshqa zararli narsalar bo‘ladi. O‘tgan yili Buyuk Britaniya Sog‘liqni saqlash agentligi bolalarda qo‘rg‘oshin bilan zaharlanish holatlarini ko‘rib chiqqanda zaharlanganlarning 76 foizida Pika sindromi borligi aniqlanadi. Bolalar, asosan, tuproq yoki bo‘yoq sabab zaharlangandi.

18.12.2023 1089

"Izohli lug'at"dagi xatolikka izoh

“Tumov” so‘zi eski o‘zbek tilidagi “tum” (sovuq) so‘zidan kelib chiqqan. “Moy to‘nglab qoldi” jumlasidagi “to‘ng” — “tum”ning o‘zgarishga uchragan shakli. O‘zbek tilining etimologik lug‘atida yozilishicha, atmosfera quyi qatlamlarida yuzaga keladigan mayda suv zarralari — tumanning ham o‘zagi “tum”dir. Kitob muallifi Shavkat Rahmatullayev domla “tum”ni — “namlik” deb izohlagan. Namlik, sovuqlik — tabiatan bir-biriga yaqin holatlar ekanini hisobga olsak, keltirilgan ikkala ma’no ham to‘g‘ridir. Ha, aytgancha, tabiat hodisasi bo‘lmish tuman so‘zi o‘n ming ma’nosini bildiruvchi mo‘g‘ulcha tumen so‘zining o‘zlashgan shakli ekani ta’kidlangan O‘zbek tilining izohli lug‘ati (O‘TIL)da keltirilgan ma’lumot, bizningcha, to‘g‘ri emas. O‘TIL izohlagan tumen — o‘n ming so‘zi umuman boshqa, ya’nikim uning ob-havoga sira aloqasi yo‘q.  

18.12.2023 1360

Nobel olgan ayollar

Nobel mukofoti tarixida o‘ziga xos yorqin nom qoldirgan, o‘z ilmiy faoliyati bilan insoniyatga katta naf keltirgan 15 nafar olima ayol haqida ma’lumot ulashmoqchimiz. Ular o‘z fan sohasida eng yetakchi olima o‘laroq, erkak hamkasblarini ham zakovat bobida ortda qoldirgan, fanning eng ilg‘or qanotlari bilan parvoz qilgan. Ular bilan tanishar ekansiz, ayollarning aqliy salohiyatiga bepisandlik mutlaqo noto‘g‘ri qarash ekanini yana anglaysiz. Mariya Kyuri. Yo‘nalishi: fizika (1903-yil) va kimyo (1911-yil). Mariya Kyurining radioaktivlik hodisasini tadqiq qilish borasidagi mehnatlari fizika uchun katta poydevor bo‘lgan. Asli kelib chiqishi polyak, asil familiyasi Sklodovska bo‘lgan Mariya Parijda ta’lim olgan va shu yerda fizik olim Pyer Kyuri bilan tanishib, u bilan turmush qurgan. Shu sababli ham uning ilmiy ishlari Mariya Kyuri nomi ostida tanilgan. Mariya Kyuriga avvaliga 1903-yilda radioaktivlik hodisasini kashf qilgani uchun fizika yo‘nalishidagi Nobel mukofoti berilgan bo‘lsa, 1911-yilga kelib endi u kimyo yo‘nalishida – poloniy va radiy elementlarini kashf qilgani uchun Nobelga musharraf bo‘ldi. Iren Kyuri. Yo‘nalishi: kimyo (1935-yil). Iren Kyuri Mariya va Pyer Kyurining qizi. U ilm-fanda onasining davomchisi bo‘lgan. Iren Kyuri ham asosiy ilmiy faoliyatini radioaktivlik hodisasini tadqiq qilishga bag‘ishlagan. U o‘z Nobelini sun’iy radioaktivlik hodisasini kashf qilganligi uchun olgan edi. Iren Kyurining ilmiy ishlari asosida olingan ko‘plab sun’iy radioaktiv izotoplar zamonaviy tibbiyotdagi muhim yutuqlar uchun, chunonchi, saraton kasalliklarini davolovchi preparat va uskunalar uchun poydevor bo‘lib xizmat qilgan. Gerta Tereza Kori. Yo‘nalishi: tibbiyot (1947-yil). Gerta Tereza Kori Chexiyada, Pragada tug‘ilgan. Asosiy ilmiy faoliyatini Avstriya va AQShda olib borgan. Korining tadqiqotlari asosan odam tanasidagi metabolizm jarayonlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Xususan, u sut kislotasining hosil bo‘lishi va uning jigarda glikogenga aylanish jarayonini kashf etgan. Hozir fanda bu jarayon “Kori jarayoni” deyiladi. Korining ilmiy ishi diabet kasalliklarining mohiyatini anglashda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Gerta Tereza Kori – AQShlik ayollar ichida Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan birinchi ayol hamdir. Mariya Gyoppert Mayer. Yo‘nalishi: fizika (1963-yil). Nemis fizigi va matematigi Mariya Gyoppert Mayer atom fizikasi sohasidagi ulkan xizmatlari bilan yodga olinadi. U atom yadrosi qobig‘ining modelini fanga taklif etgan edi va bu ishi unga Nobel mukofotini keltirdi. U shuningdek, atom bombasini tayyorlash jarayonida, maxsus izotoplarni ajratib, yetkazib turish vazifasi bilan ham shug‘ullangan. Doroti Meri Kroufut Xojkin. Yo‘nalishi: kimyo (1964-yil). Garchi, Doroti Kroufutga Nobeli kimyo yo‘nalishida berilgan bo‘lsa-da, aslida uning ilmiy ishlarining ahamiyati tibbiyot sohasi uchun qadrliroq. 1910-yili Qohirada tug‘ilgan olima o‘z ilmiy faoliyatini Angliyada – Kembrij universitetida olib borgan. U rentgen nurlari vositasida turli biokimyoviy strukturalarni tadqiq qilgan bo‘lib, aynan shu usul bilan, penitsillin va B12 vitaminining strukturasini aniqlab bergan edi. Uning mazkur ishlari Anemiyani davolashda katta istiqbollarni taqdim etgan. Doroti Kroufut – rentgenoskopik strukturaviy tahlil sohasining asoschisi sifatida, ilm-fan tarixida o‘z nomini zarhal harflar bilan bitdi hamda rentgenologik kristallografiya sohasi rivoji uchun ham salmoqli hissa qo‘shdi. Uning ishlari asosida, insoniyat biokimyoviy birikmalarning uch o‘lchamli strukturalarini olish va tushunish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Rozalin Sussman Yalov. Yo‘nalishi: tibbiyot (1977-yil). Nyu-Yorkda tug‘ilib, shu yerda faoliyat yuritgan fizik olima Rozalin Sussmanning ilmiy ishlari o‘z sohasi – fizikadan ko‘ra ko‘proq tibbiyot uchun ahamiyatli bo‘lgan. U radioimmunoanaliz sohasi rivojiga qo‘shgan hissasi uchun ushbu nufuzli mukofotga sazovor bo‘lgan. Bu analiz vositasida, radioaktiv izotoplar yordamida organizmdagi gormonlar, viruslar, vitaminlar, ferment va hokazolarning umumiy konsentratsiyasini aniqlash mumkin. Tashxis qo‘yishda bu ma’lumotlarning nechog‘lik muhim ahamiyat kasb etishini tushunish uchun esa professional medik bo‘lish shart emas, albatta... Barbara Mak-Klintok. Yo‘nalishi: tibbiyot (1983-yil). 1902-yilda AQShda tug‘ilgan olima butun ilmiy faoliyati mobaynida makkajo‘xori genetikasini tadqiq qilish bilan shug‘ullangan. U makkajo‘xorining bir avlodidan ikkinchisiga irsiy axborotning o‘tishini o‘rganish asnosida, mobil gen elementlarini kashf qildi. Uning sitologik va genetik tadqiqotlari asosida odam va hayvonlarda uchraydigan, Bezgakka o‘xshash, parazitar kasallik – Afrika tripanasomozasi (uyqu xastaligi)ning davosi topilgan edi.

12.12.2023 1426

“Jahon bolalar adabiyoti durdonalari” asarlar majmuasi chop etiladi

O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasida “Jahon bolalar adabiyoti durdonalari” nomli 100 kitobdan iborat asarlar majmuasini nashr etish masalalariga bag‘ishlangan kengaytirilgan yig‘ilish bo‘lib o‘tdi. Unda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi, Respublika bolalar kutubxonasi, Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi vakillari, noshirlar ishtirok etdi. Yig‘ilishda asarlar majmuasining nashr konsepsiyasi, uning qamrov geografiyasi, shuningdek, “Jahon bolalar adabiyoti durdonalari”ni nashrga tayyorlash bilan bog‘liq tashkiliy masalalar, jumladan, Yozuvchilar uyushmasi bilan hamkorlik qilayotgan qardosh va xorijiy mamlakatlarning adabiy tashkilotlari bilan materiallar to‘plash va majmuaga kiritiluvchi asarlarning mualliflik huquqlarini qo‘lga kiritish bo‘yicha muzokaralar yuritish, qayta nashr etiluvchi kitoblarning elektron nusxalarini olish masalalari muhokama qilindi. “Jahon bolalar adabiyoti durdonalari” Yozuvchilar uyushmasi tomonidan 2024-2026-yillarda nashrga tayyorlanadi, Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi tomonidan chop etiladi. Majmuaga jahonning beshta qit’asi (Yevropa, Osiyo, Afrika, Avstraliya, Amerika) adabiyoti vakillarining bolalar va o‘smirlar uchun yozgan she’rlari, hikoyalari, ertaklari, qissalari va romanlari kiritiladi. Turkiy xalqlar, Sharq mamlakatlari bolalar adabiyoti namunalariga alohida e’tibor qaratiladi.

8.12.2023 1204

Avval test ishlab, keyin qayerda o‘qish tanlanadi – 2024 yildan abituriyentlar qabuli o‘zgaradi

Keyingi yilgi qabuldan OTMga hujjat topshirgan abituriyentlar avval kirish imtihonlarida qatnashib, so‘ngra to‘plagan balliga qarab yo‘nalishlarni tanlashi mumkin bo‘ladi. Bu tartib haqida “Endi hamma o‘qishga kirib ketarkan-da”, deb o‘ylaganlar ham bor. Aslida, yangi tartib qanday ishlaydi? Hamma o‘qishga kiradimi yoki faqat bilimlilarmi? Ushbu savollarga javob olish uchun Bilim va malakalarni baholash agentligi xodimi Jamshidbek Odilov bilan suhbatlashdik. Yangi tizim qanday ishlaydi? Hozirgi tizim bo‘yicha abituriyentlar dastlab 1 oy muddat davomida OTMlarga kirish uchun ro‘yxatdan o‘tishadi. Bunda ular 5 ta ta’lim yo‘nalishi va ta’lim shakllarini tanlaydi. Lekin abituriyent qancha ball to‘plashini oldindan bilmaydi. Masalan, bir abituriyent o‘zi haqida noto‘g‘ri prognoz qilib, tanlagan yo‘nalishlariga qaraganda kamroq ball to‘plashi, boshqasi esa topshirgan yo‘nalishlariga qaraganda ancha yuqori ball to‘plashi mumkin. Shuning uchun to‘plagan ballari aniq bo‘lgach abituriyentlarda "Men tanlagan yo‘nalishlarimni o‘zgartirsam bo‘ladimi?" degan savol ham paydo bo‘lardi. Lekin buning iloji yo‘q edi. Keyingi yildan yangi tartib ishga tushsa, ro‘yxatdan o‘tish 2 bosqichdan iborat bo‘ladi. Birinchi bosqichda abituriyentlar agentlik tizimiga o‘zining shaxsiy ma’lumotlari bilan birgalikda faqatgina test topshirish fanlari, test topshirish tili va joyini tanlaydi. Lekin OTMlar va yo‘nalishlarni tanlamaydi. Dastlabki ma’lumotlar abituriyentlarning test sinovida ishtirok etishi uchun yetarli bo‘ladi xolos. So‘ng abituriyentlar imtihonga kirib chiqadi. Mana shundan keyin abituriyentning qo‘lida o‘z to‘plagan balli bo‘ladi va u prognoz qila oladi. Masalan, abituriyent imtihonda 120 ball to‘plagan va u tibbiyot oliygohlariga kontraktga o‘tish balli 150 dan kam bo‘lmasligini biladi. Tibbiyot yo‘nalishlarini tanlasa, kira olmasligi ehtimoli yuqori. Buni oldindan to‘la prognoz qilib bo‘lmasligi mumkin, biroq oldingi yillardagi o‘tish ballariga asoslanib, ancha aniq qaror qabul qilish mumkin. Shunda abituriyent balli pastroqligini hisobga olib, bir yil yo‘qotmaslik uchun biologiya yo‘nalishini tanlashi mumkin. Yoki teskari holat ham bo‘lishi mumkin. O‘zim abituriyent bo‘lgan vaqtda bir kursdoshim poytaxtdagi OTMga grantga kira olmayman deb viloyatdagi OTMga hujjat topshirgan. Lekin u juda yuqori ball to‘plagandi va balli bemalol Toshkentdagi OTMlarga grantga yetardi. Yangi tizimda abituriyent avval imtihon topshirib, keyin yo‘nalish tanlasa, bu kabi abituriyentlar to‘g‘ri tanlov qila olishi mumkin. Tizimning maqsadi shunday. “Endi hamma o‘qishga kirib ketadimi?” Bunaqa narsa yo‘q. OTMlarga qabulda kvota bor, o‘rinlar cheklangan. Har qanaqa tizim ishlaganda ham qabul uchun 200 ming o‘rin bo‘lsa (mln abituriyentga nisbatan), bu hamma ham birday talaba bo‘lmasligini anglatadi. Bilimlilar ko‘proq saralanadi Avval test, so‘ng yo‘nalish tanlash imkoni bo‘lsa, bilimli abituriyentlar ko‘proq tanlab olinadi. Hozirgi holatda 140-150 ball to‘plab o‘qishga kira olmagan abituriyentlar bor. Aksincha, 100 balldan ham past to‘plab grantga o‘qishga kirganlar ham ko‘p. Agar abituriyentlar o‘zi to‘plagan ballni yo‘nalish tanlashdan oldin bilsa, u o‘z imkoniyatlarini hisobga olib tanlov qiladi. Va ballarda ham balans paydo bo‘ladi. Ya’ni hamma bilimi yetgan joyga boradi. 5 ta yo‘nalish tanlash imkoni cheklanmaydimi? Yo‘q, hozirgi rejaga ko‘ra, 5 ta yo‘nalish tanlash, tanlov ustuvorligini, ta’lim shakllarini tanlash imkoniyatlari saqlangan, olib tashlanmagan. Agar hukumat qarori qabul qilinishida biror o‘zgarish bo‘lmasa, abituriyentlarda shu paytgacha bor bo‘lgan imkoniyatlar olib tashlanmaydi. Faqat yangi tizimga muvaffaqiyatli o‘tib olish masalasi ko‘rilyapti. Abituriyentlar nimalarni hisobga olishi kerak? Yuqorida aytilganidek, hujjat topshirish 2 ta bosqichda bo‘ladi va abituriyentlar o‘z imkoniyatlarini hisobga olib, to‘plagan ballariga qarab prognoz qila olishlari kerak. Asosiysi, qaysi fanlardan imtihon topshirishlarini bilishlari va shunga qarab tayyorgarlik ko‘rishlari kerak.

6.12.2023 1062

“IBRAT” hayotimga mo‘jiza kabi kirib keldi”

“Ibrat farzandlari”dan til o‘rgangan boyovutlik Xurshida Egamnazarovaning shogirdlari 300 nafardan oshdi Oramizda shunday insolar borki, hayot sinovlariga taslim bo‘lmay, ildam harakat qiladi.  Sirdaryo viloyati Boyovut tumanida yashovchi Xurshida Egamnazarova xuddi shunday inson. Xurshida opa bilan suhbatlashib, uning samimiy, bilim olish va farzandlarini munosib tarbiyalashga harakat qilayotgan sodda qishloq ayoli ekanini angladim.  “Turmush o‘rtog‘im vafot etganida farzandlarim juda kichik edi. Qattiq tushkunlikka tushib, endi nima qilaman, deb ko‘p o‘ylardim. Uch nafar qora ko‘zlarimning boshini silab, yaxshi kunlar kelishiga ishonch bilan yashadim. Yoz jaziramasida dalada ketmon chopar, paxta terardim. O‘sha paytlari o‘zim o‘qimay, qiynalayotganim uchun farzandlarimni albatta o‘qitaman deb o‘zimga va’da berganman. Topgan pulimni bilim yo‘lida sarfladim, kunlik daromadimni qora qozon qaynatishdan orttirib, yangi kitoblar xarid qilishga, farzandlarimni kitobga muhabbat ruhida tarbiyalashga harakat qildim. Farzandlarim mendan mangi kitoblarni kutishar edi. Uyimizda televizor ko‘rish emas, kitob o‘qish doimiy odatimiz bo‘ldi. Shu tariqa nafaqat kitob o‘qishga qiziqishimiz, balki xorijiy tillarni o‘rganish ko‘nikmamiz ham o‘sib borardi. Qishloqda yashash juda qiyin, oila tebratish uchun dalada ishlashdan boshqa choram yo‘q edi. Ammo men bir umr dalada ishlay olmasdim. Nima qilish, qanday hunar o‘rganib, daromad toppish haqida o‘ylardim. Til o‘rganishga qiziqishim, ingliz tilidan oz-moz xabardorligim bois mahallamiz bolalariga ingliz tilidan dars o‘tish fikri keldi. O‘z ustimda ishlash uchun tilni mukkammal o‘rganishim kerak edi. Shu paytda Yoshlar ishlari agentligining “Ibrat farzandlari” loyihasi haqida eshtib qoldim, bu loyiha mening hayotimga mo‘jiza kabi kirib keldi! Loyiha darslarini birinchi kundanoq o‘rgana boshladim. Ingliz tilini o‘rganishga shu qadar kirishib ketdimki, Rustam Qoriyev o‘tayotgan darslardan bilimlarim yanada mustahkamlanib bordi. Shu orada ikki nafar shogird olib, ingliz tilini o‘rgata boshladim. Bu usul bilan ham o‘zimga amaliyot o‘tardim, ham shogirdlarimga o‘rgatar edim. Shu tariqa darslarimga qiziquvchilar soni kundan kunga orta boshladi. Men nafaqat ingliz tili, koreys va fransuz tillarini ham o‘rgana boshladim. O‘quvchilarim soni 100 nafarga yaqinlashgach, biz va bizning kichik o‘quv markazimiz haqida viloyat hokimi xabar topibdi. Uyimizga viloyat hokimi va yoshlar ishlari agentligi rahbari kelib, darslarimiz va dars o‘tish sharoitlarimizni o‘rganishdi. Viloyat hokimi Akmaljon Maxmudaliyev ta’miri bitmagan uyimizni hokimlik hisobidan ta’mirlab berishini aytdi. Yoshlar ishlari agentligi yangi ta’mirlanayotgan o‘quv markazimizni jihozlar bilan to‘liq ta’minlab berdi. Endi dars boshlaganda hatto doskasi ham bo‘lmagan xonamiz zamonaviy o‘quv markaziga aylandi. Meni mamlakatimizda ta’lim tizimi hamisha qo‘llab-quvvatlanishi quvontiradi. Chekka bir qishloqda yashaydigan oddiy qishloq ayolining hayotini butunlay o‘zgartirib yuborgan “Ibrat farzandlari” loyihasidan va undagi menga bilim bergan ustozlardan minnatdorman”, – deydi Xurshida Egamnazarova. Xurshida opaning o‘quvchilari bugun 300 nafardan oshgan va ular yuqori natijalarga erishmoqda. “Ibrat Akademy” o‘quv markazining  7 nafar o‘quvchilari prezident maktabiga o‘qishga qabul qilingan, yana ko‘plab o‘quvchilari esa fan olimpiadalarida faxrli o‘rinlarni qo‘lga kiritib kelmoqda. “O‘zim ko‘p qiyinchilik ko‘rganman, o‘quvchilar moddiy tomonlama qiynalganligi uchun bilim olmay qolmasin deya qiynalgan oila farzandlariga va nogiron yoshlarfa bepul darslar o‘rgataman”, – deydi qahramonimiz.  Xurshida opa kelajakda shogirdlari safini yanada kengaytirib, ularni ingliz tilida ravon so‘zlay oladigan qilish maqsadida. Bu yo‘lda unga omad tilab qolamiz.

4.12.2023 752

“Elga qahramon kerak” – “Kechikkan yo‘lovchi”ning ogohlik qo‘ng‘iroqlari

Kishilarning qiyofasi, tashqi ko‘rinishiga, gap-so‘ziga qarab ularning kasbini taxmin qilish mumkinmi? Albatta, agar u o‘ziga munosib kasb tanlagan bo‘lsa, qiyofasi ham ayni shunga mos bo‘ladi. Masalan, Dadaxon Muhammadiyni ko‘rgan odam uni klassik shoirlarning tipik vakili sifatida tasavvur qila boshlaydi. U bilan bir-ikki gurunglashgach esa bu ishonchi yanada mustahkamlanadi. Ijodiga qiziqib, she’rlari mutolaasiga kirishsa, ulardagi hayot falsafasi, o‘ziga xos qochirimlar, tashbeh-u inja badiiylikni his etib, Dadaxonning oddiy havaskor emas, yetilgan hassos shoir ekaniga iymon keltiradi.   Dadaxon Muhammadiy 1989-yil qishining birinchi kunida Paxtachi tumanida tug‘ilgan. Dastlab Navoiy davlat pedagogika institutida, undan so‘ng O‘zbekiston Milliy universitetida tahsil olgan. 2017-yilda Respublika yosh ijodkorlarining Zomin seminari ishtirokchisi bo‘lgan. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi tomonidan “Tirik tosh” nomli birinchi kitobi 2019-yilda nashr etilgan. Bir necha yillardan beri jurnalistika sohasida ishlab kelayotgan ijodkor ayni paytda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi O‘zbek tili, adabiyoti va folklori institutida tayanch doktorant sifatida ilmiy tadqiqot olib bormoqda.   Dadaxon Muhammadiy hozirgi o‘zbek adabiyotining vakili sifatida she’rdan she’rga o‘sib, rivojlanib bordi. Uning dastlabki ijodida ayrim xato va kamchiliklar uchrasa-da, keyinchalik pishiq jumlalar ko‘payib, siqiq tashbehlar ortib bordi. Tahlilni uning birinchi kitobiga kiritilgan she’rlardan boshlasak.   “Tirik tosh” kitobiga shoirning 32 she’ri kiritilgan bo‘lib, negadir deyarli hammasining uslubi, shakli bir xil. She’rlarning umumiy mazmun-ruhiyati uzoq tariximiz va milliy o‘zligimizdan, xalq og‘zaki ijodimizdan yaxshigina xabardor, zamonaviy dunyo taraqqiyotiga hamohang yuksalayotgan, dunyo va davlat siyosatini yaxshi tushunadigan, kamchilig-u ijtimoiy muammolarga murosasiz bir insonning tafakkur prizmasidan o‘tgan aniq qoliplangan fikr va tuyg‘ular tavsifidan iborat. Bunday she’rlar odatda xalq orasida tez ommalashadi va ruhiyatiga ham oson singadi. Ayniqsa, “Alpomishning singlisiga”, “Kechikkan yo‘lovchi”, “Toshga urilmagan bosh haqida” kabi she’rlari o‘qigan odamning darrov yodida qoladi.   Tog‘lar yo‘lin tog‘ to‘sdi, Mushtga aylandi quloch. Ayvoningni qor bosdi, Akang qani, Qaldirg‘och?   Bir munglig‘ ovoz o‘tdi, Chalinmagan soz o‘tdi, Bahor o‘tdi, yoz o‘tdi, Akang qani, Qaldirg‘och?   Hammamiz biladigan “Alpomish” dostonida Hakimbekka dalda berib, orini qo‘zg‘ab, uni kurashga boshlagan, akasi chohga bandi bo‘lgach, uni eng ko‘p kutgan, kelishiga ishongan, eng ko‘p azobni-da chekkan qahramon Qaldirg‘och oyim bo‘ladi. Shoirning Alpomishni so‘rab unga murojaat qilishining asosiy sababi ham shu. Ayvonini qor bosgan, ya’ni uyini dushman egallagan va uni qo‘riqlashga kuchi yetmagan ojiza ayolning kutishdan boshqa, bir alp akasining qaytishiga inonishdan o‘zga iloji ham yo‘q. Ammo hozircha Bobotog‘dagi to‘qson botmonli kamon zanglab yotibdi, tog‘larda titroq yo‘q, alpdan darak yo‘q. She’r esa umiddan ko‘ra ko‘proq da’vat bilan yakun topadi:   Bu Vatanga shon kerak, Jon berguvchi jon kerak. Elga qahramon kerak, Akang qani, Qaldirg‘och?!   Ha, bundan anglashiladiki, bu yurtning Qaldirg‘ochlari alplarning qaytishini kutib o‘tirmasdan ularni tarbiyalashi, o‘zlari voyaga yetkazishi kerak. Ana shundagina Vatan yana shon-sharafga burkanadi.   Dadaxon ijodida lirik qahramon holatini nozik mahorat bilan tasvirlashga intilish, ko‘ngil kechinmalarini tashbehlarga o‘rab bayon etish old o‘rinlarda turadi. “Kechikkan yo‘lovchi” she’rida ham aynan shunday bir ko‘ngilning tushunuksiz tuyg‘ulari, nomsiz hislari ifoda qilingan. Kishi jo‘nab ketishga qaror qilib, poyezdga chipta olsa-yu, unga ataydan kech qolishi mumkinmi? Chiptasi qo‘lida turgan holda poyezdning jo‘nab ketishini jimgina kuzatishichi? Bunday vaziyatda uning qalbida ne bir po‘rtanalar, hislar kechadi? Shoir esa yo‘lovchiga shunday tasalli beradi:   Kechikkan yo‘lovchi, kel, men bilan yur, Ikkilanyapsanmi qaytishga, axir? Bir shunga qo‘l siltab ketolmayapsan, Poyezd taqdir emas, peshonang – taqdir.   Har bir narsada bir hikmat bor, deydi donishlarimiz. Hatto, qayergadir kechikishda ham, nimadandir voz kechishda ham. Ikkilanib ortga qaytish-u, tavakkaldan nelargadir bosh urishdan ham bir yaxshilik topish mumkin. Kechikkan yo‘lovchi dardini his qilgan lirik qahramon unga mehmoni bo‘lishni taklif etar ekan o‘zining ham chiptasi bo‘laturib, poyezdga chiqmaganini qistirib o‘tadi va yuqoridagi tasallini davom ettiradi:   Qayerga ketyapman – ismsiz manzil, Chiptaga yozib ham bo‘lmaydigan joy. Kechikkaning, balki, fojiamasdir, Sen ham bebaxtmassan qolib, hoynahoy...   Bu she’rdagi ramzlarni anglamoq uchun shoir ko‘nglini tushunish kerak. Kimdandir osongina voz kechish qiyin emas. Ammo bundan nima naf yoki qanday fojiaga sabab bo‘ladi? Sening ketishing kimlargadir qiziqmi yoki hech kimning ishi yo‘qmi bu bilan? Seni kuzatgani hech kimning kelmasligi ketishingdan biror ma’ni yo‘qligidan dalolat. Demakki, ketolmay qolganing-da fojia emas. Hamma ham qayergadir ketish uchun chog‘lanarkan, ortidan kimlarningdir kuzatib qolishini, hattoki, og‘riqli bo‘lsa-da, biroz ko‘z yoshi to‘kilishini, intizor nigohlarning termulishini istaydi. Ammo bu hammaga ham nasib etavermaydi...    * * * Adabiyotimizda akalarga bag‘ishlangan she’rlar kam. Dadaxonning “Aka”si ana shunday kam sonli she’rlar orasida ham eng yaxshilaridan bo‘lgan. Ayniqsa, so‘nggi band butun she’r davomida rivojlanib kelgan badiiy g‘oyaga yakuniy nuqta qo‘ya olgan.   Dovdirab, tentirab – ulg‘aydim, mana, Ko‘nglim erkalikdan, mastlikdan to‘ygan! Nimayam so‘rardim Xudodan yana – Axir, AKA degan tog‘ berib qo‘ygan!   Dadaxon ijodida ustozi O‘zbekiston xalq shoiri Usmon Azimdan ta’sirlanishlar ko‘p. Bu tabiiy jarayon. Ammo shoir tinimsiz taqlidlar orasidan o‘zini, o‘z yo‘lini topa olsagina u adabiyot maydonida nom qozona oladi. “Yomg‘ir ostida” she’ri ham aynan ustozga ergashib yozilgan. Ammo tan olish kerak, unda usmonona badiiy va tugal yakun yetishmagandek. Usmon Azimning “Yomg‘ir haqidagi ballada”da “Tashqarida qordir, tashqarida qor” misrasi, “Qiynaladi oftobni kutib” she’ridagi so‘nggi “Meni qayga boshlaydi sahar” satrlari asosiy g‘oya tashiydigan va she’rga tub burilish yasaydigan alohida ahamiyatga ega. Bu she’rga ham ana shunday go‘zal yakun kerak, nazarimda...   * * * Dadaxon Muhammadiy ijodi keyingi yillarda bir qadar yuksalib, g‘oyaviy va falsafiy, shakliy jihatdan takomiliga yetib bormoqda, desak xato bo‘lmaydi. Asosan o‘zining ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarida, turli gazeta va jurnallarda chop etilgan yangi she’rlarini o‘qib shunday xulosa qilish mumkin. Yangi she’rlardagi yangicha topilmalar, yuksak badiiy ifodalar o‘quvchiga ham tez yuqib, vujudiga titroq soladi. “Birgina ishq uchun yashamoq shart!”, “Sen maktublar yozasan har kech, / Yubormaysan ularni ammo”, “Baxsizlikni baxtdan ortiqroq sevding”, “Tog‘ bo‘ldim, sahroman, tuproqman, / Sen esa dengizni sevasan”, “Poyezdda haliyam bitta o‘rin bo‘sh”, “Hamma ta’na qilar, ammo taqdirga / Savol beray desam savolim ham yo‘q” kabi misralarni o‘qib, ulardagi ma’no tovlanishlaridan hayratga tushmay iloj yo‘q.   Dunyoda kitob o‘qish, ayniqsa, she’r o‘qish lazzatidan bebahra odam, eng baxtsiz odam bo‘lsa kerak. So‘zlar so‘zlarga ulanib, ohangdoshlikda ruhiyatingizni tarjima qilib tursa, boshingizdan kechayotgan savdolar haqida so‘zlab, yuragingizning puchmoqlariga berkinib olgan va hayot tashvishlari bir chetga itqitib yuborgan, necha yillardan beri arazlab qisinib o‘tirgan bola tuyg‘ularingizni uyg‘otib, yupanch-u dalda berib, qayta jonlantirsa va siz undagi ma’no va falsafani kashf eta borsangiz, so‘zlar karvoniga ergashib, olis-olis manzillar sari sayohat qilsangiz, na xush bir baxt bo‘lar bu... Ana shunday masrurlik tuyolmagan, so‘z san’atidan bahra ololmagan odamni dunyoning eng shirin totidan bebahra deb hisoblash mumkin. Kishi ruhiyatining mohirona tarjimasi bo‘lgan mana bu she’rni pichirlabgina bir o‘qib ko‘ring-a...   Yomg‘ir yog‘ayapti ko‘nglingga, Qara! Kutaman, ruhimda bir ilinj sarson. Qushlar shom boshladi va so‘nggi chora – To‘fonlar yubordi qoshingga osmon.   Yolg‘izlik istaysan, faqat yolg‘izlik, Bulutlar boshingda to‘zg‘iydi bir dam. Tun cho‘kib boradi, ko‘zingda hadik, Uzoqlab boradi kulgularing ham.   To‘fonlar yubordi qoshingga osmon, Yomg‘ir isin tuyar qaysidir sezgi. Ana shu to‘fondan o‘tolsak omon, Baxtiyor yashaymiz, baxtiyor sevgi.   Yomg‘irday to‘kilib kutyapti bir jon, Tomchilar ko‘nglingga yetar tobora. Endi qaytish kerak – kelishing gumon, Yomg‘ir yog‘ayapti. Ko‘nglingga qara!   Filologiya fanlari doktori, professor Uzoq Jo‘raqulov “Ming bir niqob” maqolasida “Nega ba’zi adabiy asarlarni o‘qiganda bir umr uning ta’siriga tushib qolamiz-u, boshqasini bugun o‘qisak ertasiga unutamiz?” savoliga javob izlarkan, shunday xulosaga keladi: “Menimcha, mavsumiy asarlarda eng avval chin iqror yetishmaydi. Buning uchun inson yuzida tinimsiz o‘rin almashib turuvchi niqoblar halal beradi. Toki yozuvchi oq qog‘oz qarshisida so‘nggi – ming birinchi niqobini yechib tashlamas ekan, boqiy asar dunyoga kelishidan umid yo‘q”. Dadaxon Muhammadiy ham o‘z she’rlarida ichki dunyosini boricha ochishga harakat qiladi. Uning “O‘zim haqimda”, “Yo‘l”, “O‘lmadim, taqdirga chap berdim chog‘i...”, “Meni qutqar” kabi she’rlarida bu narsa yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘zidan qoniqmaslik, maqsadlarga erishish yo‘lida ojiz qolayotganini tan olish, umrining shiddat-la o‘tib borayotganidan xavotir kabi tuyg‘ularini ro‘y-rost ifoda etadi:   Maydalashar, jo‘nlashar Har tuyg‘u – ko‘ngil ishi. Ruhni yemirib borar Bu dunyoning tashvishi.   Yoki yana bir she’rida:   Nelarga sha’ma qilar Sochingdagi oq tola. Katta bo‘lib-bo‘lmagan – O‘ttiz uch yoshli bola.   Deya qalbidan kechayotgan og‘riqlarini she’rga soladi. Hamma ham o‘z umrini sarhisob qilganda, yutuqlaridan ko‘ra kamchiliklarini, armonlarini ko‘proq ko‘radi, g‘ururlanishdan ko‘ra, afsuslari kattaroq tosh bosadi. Ammo bu nadomatlar kelgusi hayot uchun kuch bersa, kelajakdagi qoqilishlarining oldini olsa, foydali sanaladi. O‘tmish xatolari sabab hayoti qayta o‘nglanishiga umid qolmas ekan, hayotning mohiyati qolmaydi. Shoirning “Meni qutqar” she’rining xulosasi ham shunday:   Rad qilgin. Bir zamon toptalgan imkonlar haqqi, Oyoqosti bo‘lgan ishq haqqin to‘ldir. Yo meni qutqargin baridan kechib Yoki kel, poyingga bosh qo‘yay, o‘ldir.   * * * Dadaxon Muhammadiy asosan ko‘ngil shoiri, tuyg‘ular musavviri bo‘lishiga qaramay, ijtimoiy muammolarga munosabatini ham she’rlariga singdira olgan. Ayniqsa, til, tabiat va inson munosabatlari, urush va tinchlik, erk, ozodlik, vatanparvarlik kabi mavzulardagi bitiklari e’tiborga molikdir. “O‘zbek tili” she’rida xalqimizning tilga munosabatini ochiq va achchiq ta’riflar ekan, “Bog‘langan, kesilgan, toptalgan, Yilda bir eslanar, eslansa...”, deya ta’rif etadi. She’r so‘ngida esa inson hayotda qanday yashamasin, uning borligini bildiruvchi, o‘zligini ko‘rsatuvchi, hayotda yashab qolishini ta’minlovchi vosita faqat va faqat ona tili ekanini badiiy ifoda bilan ta’riflab o‘tadi.   Shoir “Front” she’rida bugungi tahlikali zamonda kishini o‘yga toldiradigan, vujudiga titroq indiradigan savollarni o‘rtaga tashlaydi. Tabiat va inson munosabatlari o‘nglanmas ekan, mislsiz fojialarga sabab bo‘lishi haqida ogohlik qo‘ng‘irog‘ini chaladi:   Jimligingiz uchun, Befarqlik uchun, Tuproq o‘ch oladi navbatma-navbat. Toshlar shivirlaydi siz yiqilgan kun, Sovrilib ketadi eng so‘nggi fursat.   Xulosa qilib aytganda, Dadaxon Muhammadiy she’rlarini o‘qib, bugun adabiyotimizda katta bir chinor bo‘y cho‘zayotganini, uning tarovati o‘zbek she’riyati bog‘iga-da o‘ziga xos ko‘rk bag‘ishlayotganiga guvoh bo‘lamiz. Hali bu ijod katta-katta ilmiy tadqiqotlarga manba bo‘lishiga ishonamiz. Yangi o‘zbek adabiyoti shunday shoirlar bilan boyib borar ekan, xalqimiz ham kitobxonlikdan, she’r o‘qish lazzatidan hech qachon voz kechmaydi. Umrining o‘ttiz uchinchi dovonidan oshayotgan shoir ijodiga yangi-yangi parvozlar tilab qolamiz.