Konstitutsiyaning jamiyatimiz va zamonaviy dunyodagi ahamiyatini batafsil tahlil qilishdan oldin, biz tarixga nazar tashlashimiz va huquqiy kuchga ega bo‘lgan mazkur normativ-huquqiy hujjat qanday shakllanganini tushunib olishimiz lozim. Konstitutsiyaning davlatlarda yuzaga kelishi siyosiy va huquqiy institutlarning rivojlanishi, shuningdek, davlat tuzilishi va faoliyati asoslarini yozma shaklda mustahkamlash zaruriyati bilan bog‘liq. Konstitutsiya tarixiy ildizlari qadimiy davrlardan to hozirgi kungacha davom etuvchi uzoq jarayonni o‘z ichiga oladi.

Antik davrda “konstitutsiya” tushunchasi bugungi ma’noda mavjud bo‘lmagan, ammo konstitutsiya g‘oyasining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan bir qancha muhim misollarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Miloddan avvalgi 621-yilda Afina (Qadimgi Yunoniston)da “Drakon qonunlari” deb nomlangan, jamiyatdagi munosabatlarni tartibga soluvchi birinchi yozma qonunlar to‘plami tuzilgan. Bu qonunlar konstitutsiya bo‘lmasa-da, huquqiy davlatning shakllanishida muhim rol o‘ynagan.

Buyuk Britaniyada konstitutsiyaviy huquqning rivojlanishida 1215-yilda qabul qilingan “Buyuk erkinlik xartiyasi” (Magna Carta) muhim qadam bo‘ldi. Ushbu hujjat qirolning hokimiyatini cheklab, fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini kafolatladi. Garchi xartiya konstitutsiya bo‘lmasa-da, u kelgusidagi huquqiy islohotlar uchun asos bo‘ldi. Shu davrda Yevropaning turli davlatlarida hukmdorlar yoki monarxlar o‘z fuqarolarining manfaatlari va huquqlarini hisobga oluvchi huquqiy to‘plamlarni shakllantirishni boshladilar. Bu jarayon hokimiyat normalarining yanada aniqroq belgilanishiga olib keldi. Yangi davrda, ma’rifatparvarlik davrida demokratiya, hokimiyat bo‘linishi va inson huquqlari g‘oyalari faol rivojlangan paytda, konstitutsiya tushunchasi asosiy qonun sifatida rasmiylashtirildi.

Dunyoda ilk rasmiy konstitutsiya 1787-yilda AQShda qabul qilingan. AQSh Konstitutsiyasi hokimiyat bo‘linishi, fuqarolar huquqlari va davlat tuzilishi tamoyillarini belgilab bergan birinchi zamonaviy asosiy qonun hisoblanadi. U 1787-yil 17-sentabrda Filadelfiyadagi Konstitutsiyaviy konventda imzolangan va 1789-yil 4-martda kuchga kirgan. Ushbu hujjat konstitutsiyaviy huquq rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan va boshqa davlatlar uchun namuna bo‘lgan.

Bizning mamlakat mustaqillikka erishgach, 1991-yil 31-avgustda O‘zbekiston o‘z davlat institutlarini yaratish vazifasiga duch keldi. Konstitutsiya asosiy qonun sifatida davlat faoliyatining asoslarini, hokimiyat organlari tuzilishini, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, shuningdek, xalq va hokimiyat o‘rtasidagi munosabatlarni belgilashi kerak edi. Ushbu jarayon mustaqillikni mustahkamlash yo‘lida muhim qadam bo‘ldi, chunki respublika ilgari Sovet Ittifoqining bir qismi bo‘lib, alohida konstitutsiyaga ega emas edi. 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Konstitutsiyasi mamlakatni suveren, demokratik, huquqiy va ijtimoiy davlat sifatida rasmiylashtirdi. Konstitutsiyaning asosiy tamoyillari quyidagilardir:

1. Xalq suvereniteti: Konstitutsiya O‘zbekistonda hokimiyat xalqga tegishli ekanini belgilaydi. Bu davlat organlarining fuqarolar manfaatlari yo‘lida harakat qilishi va ularga hisobdor bo‘lishi kerakligini anglatadi.
2. Huquqiy davlat tamoyillari: Konstitutsiya barcha fuqarolar, jumladan, hokimiyat vakillarining ham qonun oldida tengligini kafolatlaydi. Hokimiyatning bo‘linishi, sud tizimining mustaqilligi va fuqarolar huquq va erkinliklarining himoyasi muhim ahamiyatga ega.
3. Inson huquq va erkinliklarining kafolati: Konstitutsiya hayot, fikr bildirish erkinligi, vijdon erkinligi, mehnat qilish, ta’lim olish va ijtimoiy himoya kabi fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini batafsil belgilaydi. Ushbu huquqlar ajralmas hisoblanadi va hokimiyat tomonidan cheklanmasligi kerak.
4. Hokimiyat bo‘linishi tizimi: Konstitutsiyaga ko‘ra, O‘zbekistonda hokimiyat qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlariga bo‘linadi. Bu hokimiyat vakolatlarining muvozanatini ta’minlaydi va ularning bir qo‘lda to‘planishining oldini oladi.

Konstitutsiyaning qabul qilinishi mamlakat mustaqilligini huquqiy jihatdan mustahkamlashdagi muhim qadam bo‘lish bilan birga, siyosiy va iqtisodiy islohotlar uchun poydevor yaratdi. Konstitutsiya erkin saylovlar, ko‘p partiyaviylik va fuqarolarning davlat boshqaruvida ishtirokini o‘z ichiga olgan demokratik jarayonlarning asoslarini mustahkamladi. Bu siyosiy raqobat, inson huquqlari va sud tizimidagi islohotlar uchun sharoit yaratdi. Shu bilan birga, Konstitutsiya iqtisodiy barqarorlik uchun huquqiy mexanizmlarni ta’minladi. U bozor iqtisodiyoti, tadbirkorlik erkinligi va xususiy mulkni qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa xususiy sektor va xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga yordam berdi.

Yuqorida keltirilgan dalillarni umumlashtirib, xulosa qilishimiz mumkinki, Konstitutsiya – bu shunchaki huquqiy hujjat emas, balki davlat institutining asosidir. U nafaqat hokimiyatni tartibga soluvchi vosita, balki fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolati hisoblanadi. Konstitutsiyaning jamiyat va davlatga ta’sirini ortiqcha baholab bo‘lmaydi, chunki u butun siyosiy tizimni belgilaydigan tamoyillarni aniqlaydi, barqarorlik va rivojlanishni ta’minlaydi. Konstitutsiya xalq manfaatlarini himoya qiladi, hokimiyat tartibini belgilaydi va jamiyatning barcha a’zolari uchun adolatli va teng sharoitlar yaratishga yordam beradi. Oxir-oqibat, u o‘tgan va kelajak o‘rtasida ko‘prik bo‘lib, jamiyatning yanada adolatli va madaniyatli hayotga intilishining ramziga aylanadi. Aynan konstitutsiyaviy me’yorlar orqali davlatning demokratiklashuv darajasini, huquqiy himoya darajasini va jamiyatning asosiy insoniy qadriyatlar bilan uyg‘unlashgan holda rivojlana olish qobiliyatini baholash mumkin.

Damir Abdulov,

Toshkent davlat yuridik universiteti

“Davlat boshqaruvi” kafedrasi

dotsent vazifasini bajaruvchi,

Asadbek Ubaydullayev,

Toshkent davlat yuridik universiteti

“Davlat va jamiyat boshqaruvi” 4-kurs talabasi