Sen ayolsan!

Ko‘p kulma, o‘zingni tut, qiz bolasan. Ovozingni balandlatma, jiddiy bo‘lma — o‘rning oshxonada, dars emas, taom o‘rgan. Nega bu kitobni o‘qiyapsan? Qizlar bu kasbda ishlashmaydi. Senga bu bilimlar nega kerak? Baribir oxiri uyda o‘tirib, farzand tarbiyalaysan-ku. O‘qimaysan, diplom olsang ham, ish topa olmaysan, baribir turmushga chiqasan. Qolganini qaynonangning o‘zi o‘qitib oladi. Oila degani — sening yagona taqdiring. Karyera, mustaqil hayot, orzu — bular erkaklar uchun. Sen faqat “yaxshi kelin” bo‘lishing kerak. Diplom nimaga kerak? Devor bezash uchunmi?

Bu turdagi gaplar ro‘yxatini yana uzoq davom ettirish mumkin. 

Ushbu jumlalar go‘yoki oddiy maslahatday tuyuladi, ammo aslida bu — ayolning imkoniyatlarini cheklovchi ijtimoiy to‘r va  o‘ta kuchli qurolga aylangan. Bu iboralar orqali nechta orzular o‘ldirilganini hech o‘ylab ko‘rganmisiz?

Chunki ayol kishiga faqatgina ayol bo‘lganligi uchun turli bosimlar, cheklovlar, ijtimoiy stereotiplar tinimsiz ravishda qo‘llaniladi.

Ba’zi kasblarda ayollarning ishtirokiga nisbatan noaniq cheklovlar qo‘yilishi, ularning fikri qaror qabul qilish jarayonlarida yetarlicha e’tiborga olinmasligi yoki ayollarning salohiyatiga ishonchsizlik bilan qaralishi kabi holatlar bugungi kungacha jamiyat ongida saqlanib qolmoqda. Natijada esa o‘ziga ishonmaydigan, qo‘rqoq, mustaqil fikrlay olmaydigan va doim kimgadir tayanib yashaydigan ayollar qatlamining shakllanishiga sabab bo‘lyapti.

Zamonaviy jamiyatda “gender tenglik” iborasi tobora ko‘proq eshitilmoqda. Biroq, bu tushunchaning asl mazmun-mohiyatini hamma ham to‘g‘ri anglay olmayapti. Ko‘plab hollarda gender tenglik deganda ayollarning erkaklar ustidan hukmronligi, ularning erkaklar o‘rnini egallashi kabi noto‘g‘ri talqinlar uchrab turadi. Aslida esa bu — inson huquqlari va adolat prinsiplariga asoslangan demokratik ijtimoiy tizimning ajralmas qismidir. Gender tenglik — bu erkak va ayollarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy hamda madaniy hayotda teng huquq va imkoniyatlarga ega bo‘lishidir. Bu degani, ayol yoki erkak bo‘lish insonning tanlov erkinligi, kasb egallashi, ta’lim olishi yoki rahbarlik lavozimiga intilishi oldida to‘siq bo‘lishi kerak emas.

Tenglik deganda farqlarni yo‘q qilish emas, balki bu farqlarga qaramasdan imkoniyatlarni tenglashtirish nazarda tutiladi. Masalan, ayolga bola parvarishi davrida mehnat huquqlari himoyasi berilishi, erkakka ota sifatida ta’til huquqi berilishi — bu tenglikka erishish yo‘lidagi aniq mexanizmlardir.

Ko‘plab jamiyatlarda gender tenglikka oid noto‘g‘ri stereotiplar mavjud:

• “Ayolning joyi oshxonada”,
• “Ayol boshliq bo‘la olmaydi”,
• “Erkak pul topishi kerak, ayol uyda o‘tirishi kerak” kabi iboralar barchamizga tanish.

Bu kabi qarashlar ijtimoiy ongda chuqur ildiz otgani sababli, ayollar ko‘pincha o‘z salohiyatini ochib berolmaydi. Gender tenglikni noto‘g‘ri tushunish esa jamiyatda qarama-qarshiliklar, salbiy qarorlar va rivojlanishga to‘siq bo‘ladi.

Jamiyatning bu kabi salbiy holatlarni yengib o‘tishi, gender tenglik tamoyillarining real hayotda to‘laqonli ishlashini ta’minlashi uchun izchil siyosiy va huquqiy chora-tadbirlar zarur bo‘ladi.

Shu maqsadda mamlakatimizda ayollarning qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy faolligini oshirishga doir muhim qadam tashlandi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2025-yil 14-martda qabul qilingan PQ-103-sonli qaror xotin-qizlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning iqtisodiy faolligini oshirish va jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlashga qaratilgan muhim hujjatdir . 

Mazkur qaror doirasida xotin-qizlarning bandligini ta’minlash va tadbirkorlikka jalb qilish bo‘yicha ishlarning natijadorligi ustidan nazorat Bosh prokuror o‘rinbosari D.S. Kasimovga yuklatilgan.  Shuningdek, 2025-yil 18-martda qabul qilingan SQ-102-V-sonli qaror 2030-yilga qadar O‘zbekiston Respublikasida gender tenglikni ta’minlash va xotin-qizlarning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan strategik hujjatdir . Ushbu  qarorlar o‘z mazmun-mohiyati jihatidan BMTning global kun tartibidagi Barqaror rivojlanish maqsadlari (xususan, 5-maqsad — Gender tenglikni ta’minlash) bilan bevosita uyg‘unlikda ishlab chiqilgan.

Yuqoridagi qarorlarda ayollarni rahbarlik lavozimlariga tayyorlash alohida e’tibor markazida turadi. Bu borada maxsus malaka oshirish kurslari, treninglar, mentorlik tizimlari va kasbiy ko‘nikmalarni mustahkamlovchi dasturlar joriy etilmoqda. Bu nafaqat gender tenglikni kuchaytiradi, balki boshqaruv tizimida ayollarning o‘rni ortishi orqali qaror qabul qilish jarayonlariga har xil yondashuvlarni olib kiradi. Jahon tajribasida ham ayollar rahbarligidagi tashkilotlar ijtimoiy mas’uliyat, xodimlar farovonligi va uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlashda yuqori natijalarni ko‘rsatmoqda.

Qarorda belgilangan yana bir muhim yo‘nalish — bu ayollarni tadbirkorlik va innovatsion faoliyatga keng jalb qilishdir. Bu borada davlat subsidiyalari, grantlar, soliq imtiyozlari va mikromoliyalashtirish kabi mexanizmlar joriy qilinmoqda.

O‘zbekistonda ayollar tadbirkorligining umumiy ulushi 26% atrofida bo‘lsa, bu ko‘rsatkichni oshirish orqali nafaqat iqtisodiy faollik kuchayadi, balki oila farovonligi, bandlik va ijtimoiy barqarorlik ham mustahkamlanadi.

Hujjatlarda ayollar manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish, mavjud huquqiy bo‘shliqlarni bartaraf etish zarurligi ham ta’kidlangan. Jumladan, gender asosidagi kamsitishlarni oldini olish, mehnat va ijtimoiy himoya tizimida ayollarga nisbatan teng munosabatni kafolatlovchi normativlar ustida ishlanmoqda.

Jahon Bankining hisob-kitoblariga ko‘ra, ayollarni mehnat bozoriga to‘liq jalb qilish orqali global yalpi ichki mahsulot (YaIM) 20% dan ortiq o‘sishi mumkin. Bu esa ayollarning salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish orqali iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish imkonini beradi.

Bu jihatlar ayollarning jamiyatda o‘zini erkin tutishiga, mehnat bozori va siyosiy institutlarda faol bo‘lishiga asos yaratadi. Ayollarni ijtimoiy himoya qilish, ularning salomatligi, ta’limga bo‘lgan teng huquqini ta’minlash jamiyatda sog‘lom ijtimoiy muhitni shakllantirishda hal qiluvchi omildir. Ayolning bilimli, moliyaviy jihatdan mustaqil, huquqiy himoyasi kuchli bo‘lgan sharoitda yashashi, jamiyatga barqarorlik olib keladi. Zero, taraqqiyot — bu faqat erkaklar yoki faqat ayollar bilan emas, balki ikkalasi ham teng ishtirok etgan sharoitda ro‘y beradi. O‘zbekistonda gender tenglikka erishish yo‘lida qabul qilinayotgan hujjatlar bevosita BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari, xususan, 5-maqsad — gender tengligini ta’minlash bilan uyg‘unlikda ishlab chiqilmoqda. Gender tenglikni ta’minlash orqali nafaqat ijtimoiy adolatga erishish, balki iqtisodiy o‘sishni ham jadallashtirish mumkin. O‘zbekistonning bu boradagi sa’y-harakatlari, xususan, yuqorida tilga olingan qarorlar, ayollar salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish va mamlakat iqtisodiyotini mustahkamlashga xizmat qiladi. Ayollar rahbarligidagi yangi ijtimoiy va mahalliy tashabbuslar jamiyat salomatligi, xavfsizligi va maʼnaviyatini targ‘ib qilishga qaratilgan. Shavkat Mirziyoyevning farmoniga muvofiq tuman va shahar hokimliklarida xotin-qizlar ishlari boʻyicha mutaxassis lavozimlari joriy etildi; bunday mutaxassislar oilaviy munosabatlarni yaxshilash, nizolarni bartaraf qilish va maʼnaviy-axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash bo‘yicha faoliyat yuritadi . Misol uchun, bir qator tadbirlarda mahallalarda “oila universitetlari” tashkil etilib, nikohdan oldin kelin-kuyovlar bilan maslahatchilar suhbat o‘tkazmoqda, to‘y-marosimlar tartibli tashkil qilinmoqda va ajrashishlarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bularning barchasi ayollar boshchiligidagi tashkilotlarning asosiy diqqat markazlari – oilaviy salomatlik, ijtimoiy xavfsizlik va maʼnaviy qadriyatlar – ustuvor ekanini anglatadi. Xalqaro tajribalarda ham aytilishicha, ayollarning siyosat va iqtisodiyotdagi roli mustahkam bo‘lsa, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy farovonligi oshadi; shuningdek, O‘zbekiston hukumati rasmiy hujjatlarida onalik va ayol salomatligini himoya qilish birinchi darajali maqsad qilib belgilangan. O‘zbek jamiyatida ayollar, xususan onalarga nisbatan hurmat qadimdan kuchli bo‘lib kelgan. Prezident Mirziyoyev ayollar bayramidagi nutqida barchani avvalo “muqaddas va mo‘tabar Ona siymosiga taʼzim qilish”ga chaqirdi . Uning so‘zlariga ko‘ra, “O‘zbekiston deb atalgan jonajon Vatanimizda har qaysi mard yigit avvalo mehribon onasi, oilasi, farzandlari baxtli boʻlishini albatta istaydi” . Bu fikr – har bir ayolga, hatto begona qiz-u opa singilga ham, farzandini sevadigan ona nazari bilan munosabat bildirish zarurligi to‘g‘risida – jamiyatimizda keng tarqalgan qadriyatni aks ettiradi. Mirziyoyevning taʼkidlashicha, xotin-qizlarni eʼzozlash orqali “hayotimiz go‘zal va mazmunli, xonadonlarimiz obod va nurafshon bo‘ladi”. Shu maʼnoda, ayollarni ona sifatida qadrlash va ularning huquq va manfaatlariga hurmat ko‘rsatish o‘zbekiston xalqining anʼanaviy qadriyatlari bo‘lib, bu ustuvorlik jamiyat barqarorligi va yurt farovonligiga xizmat qiladi.