Yaponiyaning Kyoto shahri har yili iyul oyida o‘ziga xos ma’naviy va madaniy festival – Gion Matsuri bilan jonlanadi. Bu festival nafaqat Yaponiyaning, balki dunyodagi eng qadimiy va muhtasham shahar bayramlaridan biri sifatida tan olinadi. 1150 yildan ortiq tarixga ega Gion Matsuri Yasaka ziyoratgohi sharafiga o‘tkaziladi va o‘zining ulkan yamaboko aravalari, rang-barang ko‘cha paradlari va chuqur ma’naviy ildizlari bilan mashhur. Bu bayram Kyoto aholisining o‘ziga xos birligi, an’analarga sadoqati va o‘tmishga hurmatini aks ettiradi. Garchi odamlar ko‘p bo‘lsa-da, har bir harakatda intizom, har bir qadamda ichki sokinlik seziladi. Go‘yo vaqt to‘xtab qolgandek. Uzoq asrlar davomida Gion Matsuri o‘z shaklini saqlagan, lekin ayni vaqtda har yili o‘zgacha ma’no bilan to‘ladi.

Afsonalar olamiga sayohat

Gion Matsuri milodiy 869-yilda Kyoto shahrida vabo epidemiyasi avj olgan paytda boshlangan. O‘sha davrda yaponlar vabo va tabiiy ofatlarni g‘azablangan ruhlar yoki xudolar bilan bog‘lashgan. Imperator Seyva xalqni vabodan xalos qilish uchun Yasaka ziyoratgohining xudosi Susanoo-no-Mikotoga iltijo qilishni buyurgan. Susanoo-no-Mikoto – yapon mifologiyasidagi dengiz va bo‘ronlar xudosi, o‘zining jasorati va ba’zan yovvoyi tabiatiga ko‘ra mashhur. Afsonaga ko‘ra, u bir vaqtlar sakkiz boshli ulkan ilonni mag‘lub etib, xalqni ofatdan qutqargan.

Imperatorning buyrug‘i bilan Shinsen-en bog‘ida, o‘sha paytdagi Yaponiyaning 66 viloyatini ramziy ma’noda ifodalovchi 66 ta nayza o‘rnatildi va Yasaka ziyoratgohidan mikoshi (ko‘chma ziyoratgohlar) ko‘tarilib, shahar ko‘chalari bo‘ylab yurish qilindi. Bu marosim goryo-e deb atalgan, ya’ni “ruhlar uchun ibodat” marosimi bo‘lib, u yovuz ruhlarni tinchlantirish va xalqni ofatlardan himoya qilish maqsadida o‘tkazilgan. Milodiy 970-yildan boshlab bu marosim har yili o‘tkazila boshlandi va asta-sekin Gion Matsuri sifatida shakllandi.

Festivalning afsonaviy ildizlari orasida Shinsen-en bog‘idagi Zennyo Ajdarxosi haqidagi rivoyat ham alohida o‘rin tutadi. Bu ajdarho yomg‘ir xudosi sifatida tanilgan bo‘lib, qurg‘oqchilik paytida uning chaqirilishi yomg‘ir yog‘dirishi mumkinligiga ishonilgan. 875-yilda qurg‘oqchilikdan aziyat chekkan Kyoto aholisi ushbu ajdarxoga ibodat qilgan va natijada yomg‘ir yog‘gani haqida tarixiy yozuvlar mavjud. Bu afsona festivalning ma’naviy muhitiga chuqur ta’sir ko‘rsatadi va bugungi kunda ham uning ramziy ahamiyatini saqlab kelmoqda.

Yamaboko Junko: ko‘chalardagi ulkan san’at asarlari

Gion Matsurining eng muhtasham va ko‘zga ko‘ringan qismi – Yamaboko Junko, ya’ni 17 va 24-iyul kunlari o‘tkaziladigan ulkan aravalar paradi. Bu aravalar ikki turga bo‘linadi: yama (kichikroq, odatda haykalchalar bilan bezatilgan) va hoko (25 metrgacha balandlikka yetadigan va 12 tonnagacha og‘irlikdagi ulkan aravalar). Ushbu aravalar Kyoto shahrining markaziy ko‘chalari bo‘ylab 40-50 kishi tomonidan arqonlar yordamida tortiladi. Hoko aravalari o‘zining ulkan o‘lchamlari va murakkab bezaklari bilan alohida e’tiborni tortadi, ularni “yuruvchi san’at muzeylari” deb atashadi.

Har bir yamaboko o‘ziga xos afsona yoki tarixiy voqeaga bag‘ishlangan. Masalan, Naginata-hoko aravasi goryo-e marosimining ramzi bo‘lib, unda har yili tanlangan “chigo” ismli yosh bola o‘tiradi. Bu bola xudolarning elchisi sifatida tanlanadi va parad boshlanishidan oldin maxsus tozalash marosimlaridan o‘tadi. U o‘z oyoqlari bilan yerga tegmagan holda aravada olib yuriladi va shimenava (muqaddas arqon)ni kesish marosimini bajaradi. Ushbu marosim muvaffaqiyatli bo‘lmasa, bu yomon alomat sifatida qabul qilinadi.

Aravalar nafaqat Yaponiya, balki Xitoy, Eron, Koreya va hatto Gollandiyadan olib kelingan noyob to‘qimachilik buyumlari bilan bezatilgan. Nishijin mahallasida ishlab chiqarilgan an’anaviy yapon matolari va xorijiy san’at asarlari aravalarga o‘zgacha joziba bag‘ishlaydi.

1993-yilda o‘tkazilgan xalqaro to‘qimachilik tadqiqoti natijasida Gion Matsuri aravalarining to‘qimachilik kolleksiyasi dunyodagi eng muhim madaniy meroslardan biri sifatida e’tirof etilgan.

Yoiyama

Yamaboko Junkodan oldin, 14-16 va 21-23-iyul kunlari o‘tkaziladigan Yoiyama kechalari festivalning eng jonli qismlaridan biridir. Bu kechalarda Kyoto shahrining markaziy ko‘chalari, xususan Shijo, Kawaramachi va Oike ko‘chalari avtomobillardan tozalanadi va piyodalar hududiga aylanadi. Ko‘chalarda yuzlab yatai (ovqat do‘konlari) quriladi, ularda yakitori, takoyaki, okonomiyaki kabi an’anaviy yapon taomlari va shirinliklar sotiladi. Mahalliy aholi va sayyohlar rang-barang yukata kiyib, ko‘chalarda sayr qilishadi, bu esa muhitga o‘zgacha bayramona ruh bag‘ishlaydi.

Yoiyama kechalarida yamaboko aravalari yoritilgan holda namoyish etiladi va ba’zi aravalarga sayyohlar kira oladi. Shinmachi va Muromachi mahallalarida joylashgan badavlat oilalar o‘zlarining an’anaviy machiya uylarini ochib, oilaviy meros sifatida saqlanadigan qimmatbaho buyumlar, xususan, byobu (katlama ekranlar) va san’at asarlarini ko‘rgazmaga qo‘yishadi. Bu voqea Byobu Matsuri (Katlama Ekranlar Festivali) deb ataladi va festivalning madaniy boyligini yanada oshiradi.

Marosimlar

Gion Matsuri faqat ko‘ngilochar yoki madaniy tadbir emas, balki chuqur ma’naviy ahamiyatga ega Shinto marosimidir. Festival davomida Yasaka ziyoratgohining xudolari mikoshi (ko‘chma ziyoratgohlar) orqali shahar bo‘ylab olib yuriladi. 17-iyul kuni Shinko-sai marosimida xudolar ziyoratgohdan olib chiqiladi, 24-iyul kuni esa Kanko-sai marosimida ular yana ziyoratgohga qaytariladi. Bu marosimlar xudolarni hurmat qilish va shaharni yovuz ruhlardan tozalash maqsadida o‘tkaziladi.

Zamonaviy dunyoda Gion Matsuri nafaqat diniy, balki ijtimoiy va madaniy birlashuv ramzi sifatida ham muhim ahamiyatga ega. Festival ming yildan ortiq vaqt davomida Kyoto aholisini birlashtirib, mahalliy jamoalarni mustahkamlashda muhim rol o‘ynagan. Har yili minglab ko‘ngillilar festivalni tashkil qilishda ishtirok etadi, bu esa uning barqarorligi va doimiyligini ta’minlaydi. 2009-yilda Gion Matsuri UNESCOning nomoddiy madaniy meros ro‘yxatiga kiritilgan, bu uning global ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi.

Festivalning zamonaviy muammolari va kelajagi

Gion Matsuri o‘zining uzoq tarixi davomida bir qator sinovlardan o‘tgan, jumladan, Onin urushi (1467-1477) davrida 30 yil davomida to‘xtatilgan. So‘nggi yillarda esa COVID-19 pandemiyasi tufayli 2020-yilda festivalning ba’zi qismlari bekor qilingan edi. Biroq, festivalning asl maqsadi – epidemiyalardan himoya qilish – bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. Tadqiqotchilarning fikricha, pandemiya festivalning ma’naviy ildizlariga qaytishga sabab bo‘lgan, bu esa uning diniy ahamiyatini yanada oshirgan.

Festivalning zamonaviy muammolaridan biri – bu sayyohlar oqimi. Har yili milliondan ortiq sayyoh Gion Matsuriga tashrif buyuradi, bu esa mahalliy aholi va tashkilotchilar uchun logistik qiyinchiliklar tug‘diradi. Shu bilan birga, festivalning barqarorligi va an’anaviy ruhini saqlab qolish masalasi ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.

Gion Matsuri nafaqat Kyoto shahrining, balki butun Yaponiyaning madaniy va ma’naviy ramzi. Uning ming yillik tarixi, afsonaviy ildizlari va muhtasham ko‘cha paradlari bu festivalni dunyodagi eng noyob tadbirlardan biriga aylantiradi. Susanoo-no-Mikoto va Zennyo Ajdarxosining afsonalari festivalning ma’naviy chuqurligini oshirsa, yamaboko aravalari va Yoiyama kechalari uning vizual va ijtimoiy jozibasini ta’minlaydi. Agar siz Yaponiya madaniyatiga sho‘ng‘ishni istasangiz, Gion Matsuri – bu sizning ro‘yobingizga aylanishi kerak bo‘lgan tajriba.