2265ta natija
10.5.2024 131
Bir necha kunlardan beri o‘sha qizcha ko‘z oldimdan ketmaydi. Mitti vujudida og‘ir va bir umrlik dardni ko‘tarib yurgan qizcha! Kattalarning o‘ylamay, bilib bilmay qilgan ishi uchun tovon to‘layotgan qizcha! Onasi terisiga zarar yetkazmasin deb uning qo‘llarini ushlab olgan, aftidan “baliqcha”ni qichishish yoki og‘riq bezovta qiladi. Uning och-pushti terisi doimiy ravishda ko‘chadi, qosh va kipriklari umuman ko‘rinmaydi. Ha, angladingiz. “Ixtioz”ga chalingan go‘dak. Uning terisi xuddi baliq tangachalaridek edi, bu dardning da’vosi yo‘qligi, kasallikni butun umr yelkada olib yurishi kerakligini o‘ylab, yuragim orqaga tortib ketdi. Qizaloq hali juda yoshligiga qaraganda, bu — tug‘ma. Onasi sog‘lom ekan, otasidan o‘tganmikan? Yo qarindoshlar o‘rtasidagi nikohning oqibati! Kelib chiqish sabablari turlicha bo‘lsa-da, xayolimga kelgan eng birinchi fikr shu bo‘ldi. Va afsuski, fikrim tasdig‘ini topdi: ayol xolasining o‘g‘liga turmushga chiqqan ekan... Erta turmush qurish yoki yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikoh qanday oqibatlarga olib kelishini hammamiz yaxshi bilamiz. Ammo minglab oilalar, millionlab bolalar bu haqiqatning qurboni bo‘ladi. Oʻzimniki turganda begona nima kerak; topgan-tutganim oʻzimiznikiga boʻlsin, deb oqibati nima boʻlishini oʻylamay, bolalarining taqdirini xavfga qoʻyayotgan ota-onalar oilaviy muammolar sabab yuzko‘rmas bo‘lib ketadi. Kattalarning qarori jabrdiydalari esa butun umr nogironlik, irsiy kasalliklar, aqliy nuqsonlar kabi o‘nlab dardlar bilan kurashib yashaydi. Ikkinchi, uchinchi bolasini ham yerga ko‘mayotganlar, dunyoga kelmasidan nobud bo‘layotgan farzandlar sonini sanaymiz desak, sanog‘ida adashamiz. Nega odamlar shu oddiy haqiqatni anglagisi kelmaydi? Nasl oldidagi mas’uliyatini o‘ylamay, yetti avlodini ham xatarga qo‘yadi? Xalqimizning tibbiy madaniyati yetishmasligi oqibatimi bu? Keling, savollarga birgalikda javob izlaylik. Go‘dak opichlagan buvi Atrofimizda yaqin qarindoshi bilan turmush qurganlar ko‘p. Ularning orasida farzandi sog‘lom tug‘ilgan juftliklar ham bor. Feysbukdagi “Zamonaviy ayollar klubi” guruhida qarindoshiga turmushga chiqishning salbiy oqibatlari haqida so‘rovnoma o‘tkazildi. 200 ga yaqin ayol tanishlari yoki o‘zi qarindoshiga turmushga chiqib, farzandi nosog‘lom tug‘ilgani yoki qarindoshlar yuzko‘rmas bo‘lib ketganini aytgan. So‘rovnoma ishtirokchilarining xohishi o‘laroq, ismlar oshkor qilinmagan. Ayrim izohlarni keltiramiz: “Men ammamga kelin bo‘lganman. 2 farzandimni yerga berdim: biri ikki yarim yoshda edi, biri homila payti – 3 oyligida nobud bo‘lgan. Shukrki, 3 nafar farzandim bor hozir, lekin har bir farzandimni Ollohdan tilab-tilab olganman, oson bo‘lmagan”. “Bir opam ammasiga kelin bo‘ldi. Ko‘pchilik qarshi bo‘lgandi. Birinchi farzand sog‘lom tug‘ildi. Ana, hech nima qilmadi, ko‘rdinglarmi, deyishdi. Afsuski, keyingi farzandi nogiron tug‘ildi. Mana, yaqinda 10 yoshga to‘ladi. Er-xotin ajrashdi, quda bo‘lgan opa-uka yuzko‘rmas bo‘lib ketdi”. “Dugonamda shunday bo‘lgan. Opa-singillarning farzandlari oila qurgan. Xolavachchalar. Ikki farzandi nobud bo‘ldi. Uchinchisi sog‘lom tug‘ilgandi, ammo olti oylikdan keyin o‘sishdan to‘xtadi, tengqurlaridan ortda edi. 2 yoshga to‘lar vaqtida olamdan o‘tdi. Oxirgi daqiqalarda ovqat yemay qo‘ydi, ko‘zlari ko‘rmay, faqat miyasi ishlab turdi. Oradan 3 yil o‘tib, o‘g‘illi bo‘lishdi. Alhamdulillah, bolajon sog‘-omon! 3 nafar farzand dog‘i va sabrning mevasi”. “Yaqin o‘rtog‘im xolasining og‘liga turmushga chiqdi. Birinchi qizi sog‘lom tug‘ildi. Keyin o‘g‘li tugʻildi. Afsus, oyoq-qo‘li falaj bo‘lib tug‘ilgan. 10 yoshda hozir, maxsus maktabga boradi. Boshqa farzand ko‘rgani yo‘q, chunki farzandi yana nosog‘lom tug‘ilishidan qo‘rqadi”. “Er-xotin ikkovimiz qarindosh emasmiz, lekin qaynona-qaynotam amakivachcha boʻlishgan. 7 avlodga ta’sir qilishi rost, qizim bilsa sindromi bilan tug‘ilgan. 18 ga toʻldi, turli kasalliklar bilan kurashib keladi”. “Shanba kuni edi. Ishdan chiqayotganimda bir ayolga duch keldim. Nabirasini “Bolajon” telekanaliga koʻrsatuvga olib kelgan ekan. Eshikdan kirishda qorovullar “bugun koʻpchilik mualliflar ishga kelishmaydi, telefon qilib kelmabdiz-da”, deyishayotgan ekan. Keyin mendan “Beruniy” metrogacha qanday borishni soʻradi. Yoʻlim metrogacha ekanligi uchun “yuring, koʻrsatib yuboraman”, dedim. Haligi ayol nabirasi – qizaloqni (4-5 yosh edi) orqasiga koʻtarib oldi. “Keling, yordamlashaman, xola”, desam, “Yoʻq, oʻzim eplayman”, dedi. Xullas, metroda gaplashib ketdik. Aytishicha, qizaloq jigar yetishmovchiligi kasalligiga chalingan. Borgan sari kasallik natijasida jigari qurib borayotgan ekan. Har 4-5 oyda bir marta Qoraqalpogʻistondan Toshkentga pediatriya markaziga bolani da’volatgani olib kelishar ekan. Nima sababdan bunaqa kasalga chalingan desam, “Bu kasallik tugʻma, – dedi xo‘rsinib. – Oʻgʻlimga singlimning qizini olib berganman, shifokorlar qarindoshlik turmushi natijasi bu deb aytishdi”. Qizaloq oʻzi yurishga qiynalar, oyoqlarida mador yoʻq ekan. Shu sababdan koʻtarib yurisharkan. Yoshi katta, toʻlachadan kelgan, koʻzlari mungga toʻla ayol jonsizgina qizaloqni orqasiga opichlab olgan manzara anchagacha yodimdan chiqmadi, ancha vaqtgacha oʻylab qiynaldim”, deydi Gulzoda Safarova. Sog‘lom ota-onadan nega nogiron bola tug‘iladi? Ota-onasi sog‘lom, irsiy kasalliklari bo‘lmasa, nega farzand nosog‘lom tug‘iladi? Bu savollarga javobni Buxoro davlat tibbiyot instituti bitiruvchi kurs talabasi Mirjalol Jumaqulov sodda qilib tushuntirib berdi: “Tibbiyotda yaqin qarindoshlar bilan oila qurishning salbiy oqibatlari ko‘pligi isbotlangan. Uning asosiy sababi irsiy xastaliklarning ko‘payib ketishi bilan bog‘liq. Olimlarning qayd etishicha, yaqin qarindoshlar nikohi tufayli saksonga yaqin kasallik kelib chiqishi mumkin. Jumladan, tug‘ma aqliy zaiflik, quyonlab, bo‘ri tanglay, xromosom kasalligidan daun xastaligi, bullyoz epidermoliz, gemofiliya, temir moddasining oshib ketishi, aqliy va jismoniy o‘sishdagi jiddiy oqsoqlik kabi. Bu kasalliklarning hech biri “shunchaki kasallik” emas, aksariyati da’vosiz, butun umr davom etadigan dard. Masalan, tug‘ma nogironlikni olaylik. Tug‘ma nogironlik tufayli bir yilda 303 mingdan ziyod bola hayotining birinchi to‘rt haftaligida vafot etadi. 50 foiz holatda tug‘ma nogironlik sabablarini bilib bo‘lmaydi. Ammo tibbiyot bunday anomaliyalarning paydo bo‘lishi ehtimolini oshiruvchi qator omillarni aniqlagan. Qonning aralashuvi (yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikoh) tug‘ma nogironlikning asosiy va eng ko‘p kuzatilgan sabablaridandir. Shuningdek, yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikohdan bo‘lgan homiladorlikda homilaning nobud bo‘lishi, chaqaloqning ilk oylardagi o‘limi, aqliy zaiflik ehtimoli ikki baravargacha oshadi. Genetiklar yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikohda irsiy kasalliklar va tug‘ma nuqsonlar qon bir bo‘lganligi uchun keskin darajada oshib ketishini ta’kidlashadi. Begonalar oila qurganda esa kuchli gen kuchsizini yengadi, boshqa tomonning o‘sha xastaligiga qarshi tura oladi. Shuning uchun ba’zi davlatlarda qarindoshlar o‘rtasidagi nikoh qonunan taqiqlangan. To‘g‘ri, tibbiyot rivojlanmoqda, bundan besh-o‘n yillar avval imkonsiz tuyulgan muolajalar amaliyotga tatbiq etilmoqda. Ammo hozircha tibbiyot qarindoshlar o‘rtasidagi nikohning salbiy oqibatlariga yechim topolgani yo‘q. Buning oldini olishning yagona yo‘li – unga yo‘l qo‘ymaslikdir”. Tovonini avlodlar to‘laydi Xalqimiz mehmondo‘stligi, odamiyligi, muqaddas oila qadriyatlari, kattalarni hurmat qilish kabi fazilatlari bilan hamisha faxrlanib kelingan. Ammo fazilatlarini tarannum etish bilan birga ayb, nuqsonlardan ham ko‘z yummaslik, ularni tuzatishga intilish kerak. O‘zbekchilikning eng og‘riqli nuqtalaridan biri, shubhasiz, qarindoshlar o‘rtasida nikohga yo‘l qo‘yilishidir. O‘zimniki, sinalgan, jigarim, begonaga kunim qolmasin qabilidagi qarashlar nafaqat bolalar salomatligiga salbiy ta’sir qiladi, ba’zan qarindoshlik rishtalariga ham putur yetkazadi. Avvalo, tibbiy jihatdan, qolaversa, qurilayotgan oila doimo mustahkam turishiga hech kim kafolat bera olmas ekan, demak, qarindoshlar orasidagi nikohga “xo‘p” deb bo‘lmaydi. Zotan inson hayoti davomida qabul qiladigan noto‘g‘ri qarorlar uchun nafaqat o‘zi, balki avlodlari ham tovon to‘laydi. Buning oldini olish uchun esa kelajak oldidagi mas’uliyatni his qilish, oqibatlar bilan emas, muammoni paydo qiluvchi sabablar bilan kurashish kerak. Shunday ekan, qarindoshga qiz bermang, qarindoshdan qiz olmang!
10.5.2024 55
Ko‘zlari ko‘rmasa-da, bashariyat xotirasida o‘chmas iz qoldira olgan shunday insonlar borki, ularning ishlari, hayot yo‘li hammaga o‘rnak bo‘la oladi. Masalan, bugun deyarli har bir ko‘zi ojiz inson o‘qishni biladi va buning uchun ular – Lui Brayldan minnatdor bo‘lishi lozim. Qizig‘i, Braylning o‘zi ham ko‘zi ojiz bo‘lgan. 1809-yilda Fransiyaning Kuvre shaharchasida tug‘ilgan Lui uch yoshida otasining ustaxonasiga kiradi va bir asbobdan jarohatlanadi. Jarohat ko‘zi ojizlikka sabab bo‘ladi. Braylda harbiylar qorong‘ida foydalanadigan yozuvni o‘zi kabilar o‘qishi uchun qo‘llash fikri tug‘iladi va buning ustida ish boshlaydi. 20 yoshli Lui 6 nuqtali kodga asoslangan, bugungi kunda butun dunyoda foydalaniladigan alifboni yaratishga muvaffaq bo‘ladi. Yoki bo‘lmasa, ko‘rish qobiliyatini to‘liq yoki qisman yo‘qotgan bu kabi insonlar tarixini o‘rganar ekansiz, ularning matonatiga qoyil qolasiz. Bunday matonat sohiblari oramizda ham ko‘p. Ulardan biri namanganlik Abdurashid Do‘stboyev. Yoshi 30 da. Bolaligida baxtsiz hodisa tufayli ko‘z nuridan ayrilgan. Hozir Uychi tumanidagi 15-maktabda ingliz tili o‘qituvchisi bo‘lib ishlaydi. U avvaliga ixtisoslashtirilgan maktab-internatini, keyin kasb-hunar kollejini tamomladi va 2016-yili Namangan davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tili yo‘nalishiga maxsus grant asosida o‘qishga qabul qilindi. O‘qish davomida intiluvchanligi bilan ajralib turgan qahramonimizning bugun yuzdan ortiq ilmga chanqoq o‘quvchilari bor. Shogirdlarining 3 nafarida CEFR, 2 nafarida IELTS sertifikati bor. “Insonning imkoniyati cheklangani bilan, ilm olishi uchun imkoniyatlar cheksizdir”, – deydi u. Mumkin emas! U o‘qituvchilik kasbini tanlashining o‘ziga xos tarixi bor, odamlarning gap-so‘zi sabab bo‘lgan, desak ham bo‘ladi. “Ko‘zi ojizlarning qo‘lidan faqat qo‘shiq aytish keladi xolos, boshqa ish qila olmaydi, degan gaplarni ko‘p eshitganman. Lekin men bu fikrlarga qarshi edim. Shunday insonlarga qo‘limdan ko‘p ish kelishini, boshqa sohalarda ham muvaffaqiyatlarga erisha olishimni isbotlab qo‘yish uchun harakat qildim va buni uddaladim”, – deydi qahramonimiz. Odamlar o‘zlari va atrofdagilarga ham chegaralar qo‘yishni yaxshi ko‘radi. Qizlar uchun uchuvchilik mos kelmaydi, yigit kishi dizayner bo‘lishini qabul qila olishmaydi. Va shu barobarida imkoniyati cheklangan biror kishini ko‘rsa, uni biror kasb egasi sifatida tasavvur qila olmaydi. Albatta, bu odamlar yaratgan qobiqlar, xolos. Bunday cheklovlarni yengib o‘tish uchun esa insondan tanlagan kasbi, orzusi uchun kurashish, harakat qilish va bunga erishmaguncha to‘xtamaslik talab etiladi. Shu xislatlari tufayli Abdurashid “mumkin emas”larni “mumkin”ga aylantirdi, hozir u o‘quvchilarining mehrini qozona olgan o‘qituvchi. “Hech kimdan kam emasman” Insonda ko‘rish, eshitish, harakatlanish imkoniyati cheklanishi mumkin. Lekin bilim olishi uchun imkoniyatlar cheklanmaydi. Ilm olishga, o‘rganishga xohish-istak bo‘lsa bas. “Sen imkoniyati cheklanganlar maktabida ishlashing kerak, oddiy maktabda ishlashga qiynalasan, deganlar ko‘p bo‘lgan. Lekin men ularga quloq solmadim. 2020-2021-o‘quv yilidan 15-maktabda ish boshladim, yaqinda 4 yil bo‘ladi. Menga o‘xshagan imkoniyati cheklanganlarning ham sog‘lom insonlardan kam joyi yo‘q, deb bilaman. Hujjat ishlari, baholash kabi masalalarda muammo tug‘ilmagan. Chunki biz ham mobil telefondan, kompyuterdan foydalanish imkoniga egamiz. Bu uchun maxsus ilovalar bor”, – deydi Abdurashid Do‘stboyev. Unda shijoat bor “Abdurashid tanlagan kasbini juda yaxshi ko‘radi. Hatto darsdan tashqari o‘quvchilariga qo‘shimcha to‘garaklar ham tashkil qilgan. Kichikligidanoq viloyatimizda ko‘zi ojiz ingliz tili o‘qituvchisi yo‘qligi uchun shu kasbni egallashga harakat qildi va bunga erishdi. Unda ba’zi sog‘lom insonlarda yo‘q shijoatni ko‘rib quvonaman”, – deydi Uychi tumanidagi “Mevazor” mahallasi yoshlar yetakchisi Bobomurod Razzoqov. Abdurashid Do‘stboyev o‘qituvchi sifatida yoshlarga ko‘proq kitob o‘qishni tavsiya qiladi. Chunki kitob dunyoqarashni kengaytiradi, hayotga qarashni o‘zgaradi. To‘g‘ri kitob tanlab o‘qigan inson hayotda hech qachon qoqilmaydi. Asosiysi, o‘qib, o‘rganib, izlanishdan to‘xtamaslik. Boshqalarga o‘xshamaslik esa, ayb emas.
10.5.2024 63
Ota-onalarning farzandi kelajagiga mas’uliyat bilan yondashuvi bolaning kamol topishi va muvaffaqiyatga erishishidagi muhim omildir. Ota-onalar farzandining hayoti va ta’lim-tarbiyasida faol ishtirok etsa, bolaning o‘sishi va rivojlanishi uchun maqbul muhitni ta’minlay oladi. Xo‘sh, yurtimizda ota-onalar farzand tarbiyasida qanchalik mas’uliyatli? Ular farzandining kasb tanlashi, yaxshi o‘qishi uchun maslahat berib, ko‘maklashadimi? Yoshlar o‘z xohishiga ko‘ra kasb tanlayaptimi yoki ota-onasining qistovi bilan? Quyidagi tahlil orqali ushbu savollarga javob topishimiz mumkin. Farzand tarbiyasiga kim eng ko‘p ta’sir o‘tkazadi? Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti ekspertlari O‘zbekistonda ota-onalarning farzand tarbiyasi va ta’lim olishidagi ishtirokini aniqlash maqsadida 7-22 yosh oralig‘idagi farzandlari bor ota-onalar orasida so‘rov o‘tkazdi. So‘rovda 3 602 nafar ota-ona ishtirok etdi (N=3 602), ularning o‘rtacha yoshi 43 yosh. Respondentlarning 75 foizini ayollar, 25 foizini esa erkaklar tashkil etdi. Respondentlar fikriga ko‘ra, farzand tarbiyasiga onasi, otasi va aka-ukalari eng ko‘p ta’sir o‘tkazadi. 12,8 foizi o‘qituvchilarning ham ta’siri borligini ta’kidlagan. Farzandingiz kelajagini tasavvur qila olasizmi? Farzandingiz kelajagini qanday tasavvur qilasiz, degan savolga respondentlarning 78,4 foizi ma’lum bir kasbning mutaxassisi, 8,8 foizi moddiy ta’minlangan inson, 5,4 foizi tadbirkor, 5,3 foizi davlat xizmatchisi, deb javob bergan bo‘lsa, 2,1 foizi biror narsaga erishishiga ko‘zim yetmaydi yoki tasavvur qila olmayman, deb javob bergan. So‘rov natijasiga ko‘ra, ota-onalarning 94,6 foizi farzandi kelajagi haqida o‘zaro suhbatlashib turishini, 86 foizi fikrlari bir-xil ekanligini ma’lum qilgan. Ota-onalarning 97,8 foizi farzandi bilan uning bo‘lajak kasbi va qiziqishlari to‘g‘risida suhbatlashib turishini, 2,2 foizi esa umuman bu haqida suhbatlashmaganini bildirgan. Ularning 64,5 foizi qiz farzandning ota-onasi, bo‘lib 40 foizi oliy ma’lumotga ega. Ota-onalarning 83,4 foizi farzandi tanlagan kasbni ma’qullashini, 1,7 foizi umuman ma’qullamasligini aytgan. Yoshlar qaysi kasbni egallashni xohlaydi? So‘rov natijalariga ko‘ra, yoshlarning 20,7 foizi shifokor, 18,2 foizi o‘qituvchi, 15 foizi jurnalist, 10,5 foizi iqtisodchi, 7,8 foizi IT-sohasi, 5,2 foizi tadbirkor, 5,3 foizi moliyachi va 1 foizi huquqshunos bo‘lish istagida. Qiz bolalar asosan shifokor (24,3 foiz), o‘qituvchi (22,5 foiz), jurnalist (21,1 foiz) va iqtisodchi (7 foizi) bo‘lishni rejalashtirmoqda. O‘g‘il bolalar esa iqtisodchi (17,5 foiz), IT-mutaxassisi (14,3 foiz), moliyachi (8,4 foiz), tadbirkor (8,2 foiz) va sportchi (4,4 foiz) bo‘lish istagini bildirgan. Qaysi kasblarga talab yuqori? Shu o‘rinda aytib o‘tish joizki, bugungi kunda nafaqat O‘zbekiston mehnat bozori, balki butun dunyoda shifokor va o‘qituvchilarga talab juda kata. Shuningdek, IT-sohasi mutaxassislariga ham talab baland, lekin shunga qaramay taklif ham juda yuqori. Biroq iqtisodchilarga talab yuqori emas. Mehnat bozorida marketolog, menejer va muhandislarga talab yuqori bo‘lishiga qaramay so‘rovda ishtirok etganlar orasida ushbu kasblarni tanlaganlar deyarli yo‘q. Bu esa o‘z navbatida yoshlar va ota-onalar orasida mehnat bozori tendensiyalari to‘g‘risida ma’lumotlar yetarli darajada emasligidan dalolat beradi. Talabchanlik ham, nazorat ham yo‘q Respondentlarning 26,6 foizi farzandining kasb tanlashida ota-onasi turtki bo‘lganini bildirgan bo‘lsa, 53,5 foizi bu to‘liq farzandining tanlovi ekanligini bildirgan va 80 foiz ota-onalar farzandining qarorini qo‘llab-quvvatlashini aytgan. 16,2 foiz respondent farzandi fikrini qo‘llab-quvvatlamasligini bildirgan. Respondentlarning 53,9 foizi farzandining ta’lim olishi va uy ishlarini bajarishida talabchanlik qilishini, 37,1 foizi esa shunchaki nazorat qilib turishini, 8,3 foizi esa talabchanlik ham, nazorat ham qilmasligini bildirgan. So‘rov natijalariga ko‘ra, ota-onalarning bor yo‘g‘i 56 foizi farzandining ta’lim olishdagi yutuqlaridan to‘liq qoniqishini bildirgan. 12,6 foizi qoniqarli emas, deb baholagan. So‘rovda ishtirok etgan respondentlarning 75 foizi farzandi qo‘shimcha darslarga borishini bildirgan. Qo‘shimcha darslarga qatnamaydi, deb javob berganlarning 50 foizi o‘rtacha oylik daromadini 3 million so‘mgacha deb ko‘rsatgan, ya’ni farzandining qo‘shimcha darslarga qatnashi oilalarning moliyaviy holati bilan bog‘liq. 15,6 foiz respondent farzandining o‘qituvchisi bilan umuman muloqot qilmasligini, 20,4 foizi haftada bir marotaba muloqot qilib turishini aytgan. Xulosa o‘rnida So‘rov natijalaridan kelib chiqib aytish mumkinki, bugungi kunda ota-onalar farzandining ta’lim olishi va kelajakdagi hayoti haqida g‘amxo‘rlik qilmoqda. Lekin shunga qaramay ota-onalar orasida farzandi tarbiyasi va uning qiziqishlarini qo‘llab-quvvatlamaydiganlari ham kam emas. Shuningdek, bugungi kunda bolalarning qo‘shimcha darslarga qatnash ko‘rsatkichlari yuqori ekanligi ma’lum bo‘ldi, buning asosiy sababi esa maktablardagi ta’lim sifatining pastligiga borib taqaladi.
10.5.2024 36
Dunyoda juda ko‘p moʻjizalar yaratilgan, lekin ular tasodifiy emas, xalqning ehtiyoji, iqtidori, zakovati tufayli yuzaga keladi. Hayotimizning bir bo‘lagiga aylanadi. Aytaylik, kitob, elektr chirogʻi, radio, televideniye, telefon... Gazeta ham shularning biri. Garchi ko‘rinishi, shakli o‘zgargani bilan, mohiyati yo‘qolgan emas. Binobarin, ularni yo‘qotishga urinish ham nodonlik bilan barobar. 2020-yili ilk bor “Yoshlar ovozi” gazetasida maqolam chiqqan. Bu men uchun unutilmas kunga aylangandi. Sababi bu gazetada iqtidorli, izlanuvchan va hayotda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan bilimli yoshlarning bir-biridan qiziqarli bo‘lgan maqola va motivatsion chiqishlarni o‘qib kuch olardim. Gazetada “O‘z kelajagim uchun ovoz beraman”, “Yashil makon”, “Imkoniyatlar eshigi”, “Chustda zamonaviy sport maydonlari”, “Ijodkor yoshlar e’tiborda”, “Orzum ushaldi”, “Intilsak, imkoniyat topiladi” kabi dolzarb mavzudagi maqolalarim nashr etildi. Gazeta – hayotning aksi, tarix ifodasi. Yillar o‘tib, biz undagi bitiklar orqali hayotimizni tahlil qilamiz, baho beramiz. Gazetaning inson ruhiyatiga ta’siri shundaki, u ichki intizomni o‘rgatadi, ya’ni har kim yozganiga, aytgan so‘ziga javob beradi. Binobarin, bu gapni, bu yozuvni o‘chirib ham, kuydirib ham bo‘lmaydi – tarixda qoladi. “Gazetalar o‘lyapti” deya kimlardir ayuhannos solayotgan bir paytda yangi-yangi nashrlar dunyoga kelyapti. Gazeta odamni mushohadaga o‘rgatadi. Undagi maqolani o‘qib, fikr bildirasiz, mulohazalaringizni yozasiz. Mahallada yoshlar yetakchisi bo‘lib ish boshlaganimga ikki yil bo‘ldi. Ish jarayonida bizga kitoblar, qo‘llanmalar va gazeta-jurnallar juda kerakligini tushunib yetdim. Mahallada bo‘layotgan o‘zgarishlar, yangiliklar, iqtidorli yoshlarni ommaga olib chiqishda ham “Yoshlar ovozi”ning o‘rni bo‘lak. Sevimli gazetam har vaqt ish stolimda shay. Qandaydir savollar bo‘lsa, ma’lumotlar kerak bo‘lsa, gazetaga yuzlanishni kanda qilmayman. Shu paytgacha 30 ga yaqin turli mazmundagi tanqidiy, tahliliy maqolalarim nashr qilindi. Mushtariylarga va hamkasblarim qo‘liga yetib borib, fikr-mulohazalarini ham bildirishdi. “Yoshlar ovozi” gazetasi yuz yillik dovonni zabt etmoqda. Gazeta bir asrlik faoliyati davomida jamiyatdagi eng dolzarb muammolarni olib chiqish bo‘yicha ulkan tajriba maktabini yaratdi va bu ishlar davom etmoqda. “Yoshlar ovozi” gazetasi mahallalardagi yoshlar yetakchilarining ham sevimli gazetasi va nashriga aylanib, o‘zlarining ijodiy ishlari bilan ham ommaga namoyon bo‘lishga erishdi. Bugun jamiyatimizga matbuot har qachongidan zarurligini Prezidentimiz bot-bot ta’kidlamoqda. Demak, xalqni ma’naviyatli, ma’rifatli qilishda gazetalarning o‘rni beqiyos. Gazetani inson o‘z qo‘li bilan kashf etdi, endi esa o‘z qo‘li bilan yo‘q qilishiga yo‘l qo‘ymasligimiz, uni asrab-avaylash va rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratish lozim. Bu borada biz, yoshlarning ham hissamiz bo‘lishini unutmasligimiz kerak. Qogʻoz bor, fikr mavjud ekan, gazetalar yashayveradi. Gazetaga televideniye ham, telefon va internet ham hech qachon raqobatchi bo‘lmaydi yoki bo‘la olmaydi. Chunki uning vazifasini boshqa hech qaysi axborot vositasi bajara olmaydi.
10.5.2024 39
Biror telegram kanalida e’lon qilingan yangilik yoki ijtimoiy tarmoqlarda joylangan post, surat yoki video umuman boshqa tarmoqda hech qanday muallif ko‘rsatilmasdan tarqatilganiga juda ko‘p guvoh bo‘lamiz. Va buni oddiy holdek qabul qiladigan bo‘lib qolganmiz. Aslidachi? Internet tarmoqlaridagi materiallarning egasi yo‘qmi? Ularga intellektual mulk sifatida qaralib, mualliflik huquqi amal qilmaydimi? Intellektual mulk o‘zi nima? Intelektual mulkka oid qonun hujjatlariga ko‘ra, insonning aqliy mehnat faoliyati natijasida ya’ni fan, adabiyot, san’at, ishlab chiqarish sohasidagi adabiy, badiiy, ilmiy asarlar, ijrolar, radio, televideniye asarlari, kashfiyotlar, ixtirolar, kompyuter dasturlari, nou-xau ekspert tizimlari, tovar belgilari, firma nomlari va boshqa aqliy mulk obyektlari intellektual mulk obyekti bo‘la olishi belgilangan. Ko‘rib turganingizdek, intellektual mulk tushunchasi keng qamrovli bo‘lib, uning turlari muntazam kengayib borishi bilan ham boshqa fuqarolik huquqi tushunchalaridan farq qiladi. Demak ijtimoiy tarmoqlarda e’lon qilinayotgan materiallar ham agar u insonning aqliy mehnati natijasida yaratilgan va individual ijodiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lsa, intellektual mulk obyekti deb tan olinishi mumkin. Qolaversa, internetdagi ijodiy materiallarga ham mualliflik huquqi tatbiq etiladi. Chunki 2006-yil 20-iyuldagi “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonunning 10-moddasida: “mualliflik huquqining yuzaga kelishi va amalga oshirilishi uchun asarni ro‘yxatdan o‘tkazish yoki biror-bir boshqa rasmiyatchilikka rioya etish talab qilinmaydi”, deb ko‘rsatilgan. Mazkur normadan kelib chiqsak, internet platformalaridagi video materiallar, audioyozuvlar va postlar ham muallifning intellektual mulki hisoblanishi mumkin. Bunda internet tarmog‘idagi material muallifning aynan ijodiy ishi bilan bog‘liq bo‘lishi lozim. Sababi, yuqoridagi qonunning 5-moddasiga asosan, mualliflik huquqi g‘oyalar, prinsiplar, uslublar, jarayonlar, tizimlar, usul yoki konsepsiyalarga emas, balki ifoda shakliga nisbatan tatbiq etiladi. Afsuski, mazkur materiallardan ko‘plab internet foydalanuvchilari mualliflik huquqi qoidalariga rioya qilmasdan foydalanadilar. Natijada intellektual mulkdorlar va iste’molchilar o‘rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqadi. Bu nafaqat yurtimizda, balki butun dunyoda kuzatilayotgan salbiy jarayondir. Jahon Intellektual mulk tashkiloti (WIPO) statistikasiga qaraganda, 27 foiz internet foydalanuvchisi turli platformalardagi ma’lumotlarni muallif roziligisiz qayta ishlaydi. Kim nazorat qiladi? Yurtimizda mualliflik va turdosh huquqlar muhofazasiga oid qonunchilik takomillashtirilgach, 2023-yilning o‘zida Adliya vazirligiga 270 ta shunday mazmundagi murojaat kelib tushgan. Sudlarga kelib tushgan arizalar miqdori esa muallif va turdosh huquqlar buzilishi bo‘yicha 80 tani tashkil etadi. Demak, O‘zbekistonda ham intellektual mulk huquqi muhofazasi dolzarb masalaga aylanmoqda. Intellektual mulk huquqi va uning muhofazasiga oid ishlarda muallifning tashabbusi juda muhim sanaladi. Garchi O‘zbekistonda mualliflik huquqini himoya qilish va dasturiy ta’minotlardan noqonuniy foydalanishga qarchi kurashish bo‘yicha “O‘zkomnazorat” axborotlashtirish va telekommunikatsiyalar sohasida nazorat bo‘yicha davlat inspeksiyasi hamda Ichki Ishlar vazirligi tizimiga qarashli Kiberxavfsizlik markaziga internet tarmog‘ida mualliflik va turdosh huquqlarni himoya qilish uchun vakolat berilgan bo‘lsa-da, ularning huquqbuzarlik faktini aniqlashdagi faoliyati muallifning arizasiga asoslanadi. Qanday javobgarlik bor? Mualliflik va turdosh huquqlarni buzganlik uchun ma’muriy javobgarlik belgilangan bo‘lib, “Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida”gi kodeksning 177-1-moddasiga ko‘ra, mualliflik va turdosh huquqlarni buzgan fuqarolarga bazaviy hisoblash miqdorining bir baravaridan 5 baravarigacha (340 ming so‘mdan 1 million 700 ming so‘mgacha) jarima jazosi qo‘llaniladi. Agar huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilgandan keyin bir yil davomida takroran sodir etilsa, bazaviy hisoblash miqdorining besh baravaridan o‘n baravarigacha (1 million 700 ming so‘mdan 3 milion 400 ming so‘mgacha) jarima jazosi mavjud. “Jinoyat kodeksi”ning 149-moddasiga binoan, mualliflik yoki ixtirochilik huquqlarini buzish BHMning 25 baravaridan 75 baravarigacha (8 million 500 ming so‘mdan 25 million 500 ming so‘mgacha) jarima yoki besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlar bilan jazolanadi . Qolaversa, “Mualliflik va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonunning 62- va 65-moddalariga asosan muallif huquqbuzarlik sodir etgan shaxsdan BHMning 20 baravaridan ming baravarigacha (6 million 800 ming so‘mdan 340 million so‘mgacha) kompensatsiya undirishi mumkin. Ma’lumki, internetdan foydalanishni cheklab bo‘lmaydi va buning iloji ham yo‘q. Biroq internet foydalanuvchilari mualliflik huquqini buzishlarining oldini olish maqsadida “Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks”ning 177-1 va jinoyat kodeksining 149-moddalaridan tashqari aynan internet tarmoqlarida intellektual mulk obyektlaridan foydalanish qoidalarini buzganlik uchun alohida javobgarlikni tatbiq etish va bu bo‘yicha kodekslarga yangi norma kiritish hamda yuqoridagi moddalarning sanskiya qismini kuchaytirish to‘g‘ri yechim bo‘lishi mumkin. Ulug‘ fransuz huquqshunosi Sharl de Monteskyue aytganidek, jamiyat amal qilmasa va o‘z munosabatini o‘zgartirmasa, qonunlar hech qachon ish bermaydi. Qonunlarni tahrirlashda internet tarmog‘idagi intellektual mulk masalasini ham alohida e’tiborga olish va uning muhofazasi bilan bog‘liq yangi normalarni ishlab chiqish zarur.
10.5.2024 56
Statistika agentligi ma'lumotlariga ko‘ra, 2024-yilning 1-choragida O‘zbekistonda 40 197 kishi vafot etgan. Shundan erkaklar soni 21,9ming, ayollar soni 18,3 ming nafarni tashkil etadi. O‘lim sabablari esa quyidagi kasalliklar: qon aylanish tizimi kasalliklaridan – 57,9%, o‘simtalardan – 9,1%, nafas olish a’zolari kasalliklaridan – 7,5%, baxtsiz hodisa, zaharlanish va jarohatlanishlardan – 4,5%, ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklaridan – 4,1%, yuqumli va parazitar kasalliklardan – 1,2%, boshqa kasalliklardan vafot etganlar – 15,7%. Ko‘rib turganingizdek, ko‘pchilik insonlar qon aylanish tizimi kasalliklaridan aziyat chekib, dunyodan erta ko‘z yummoqda. Xo‘sh, buning oldini olish uchun qanday yo‘l tutish kerak? Quyida Sog‘liqni saqlash vazirligi tavsiyalarini keltirib o‘tamiz. Bu qanday kasallik? Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, yurak-qon tomir kasalliklari sababli o‘lim va kasallanishning yetakchi xavfli omillari — yuqori arterial qon bosimi, xolesterinning baland qiymati, tamaki chekish va alkogol iste’moli hisoblanadi. Bundan tashqari yurak ishemik kasalligi va tomirlar aterosklerozi kasalliklari ham eng ko‘p tarqalgan kasalliklardir. Yurak ishemik kasalligining rivojlanishida, ayniqsa, xolesterinning roli katta. Qonda xolesterin miqdorining oshib ketishi aterosklerozga sabab boʻladi va bu yurakning ishemik kasalligi rivojlanish xavfini oshiradi. Yurak qon-tomir xastaliklarini nazorat qilish mumkinmi? Yurak qon-tomir xastaliklarini nazorat qilishning mumkin va mumkin bo‘lmagan xavf omillari mavjud. Boshqariladigan xavf omillari: ortiqcha tana vazni; past jismoniy faollik; alkogol iste’mol qilish va tamaki chekish; noto‘g‘ri ovqatlanish; yuqori qon bosimi; qandli diabet; stress holatlari. Nazorat qilib bo‘lmaydigan xavf omillari: yosh; nasliy moyillik; jins. Yurak sog‘lom bo‘lishining 8 qoidasi Yuqorida keltirilgan yurak qon-tomir kasalliklarini keltirib chiqaruvchi omillarni nazorat qilish uchun sog‘lom yurakning 8ta asosiy qoidasi mavjud. Ular quyidagilar: qon bosimi 140-90 mm. simob ustunidan past bo‘lishi; tamaki chekmaslik va alkogol iste’mol qilmaslik; qonda umumiy xolesterin 5 mmol/l dan past bo‘lishi; 3 kilometr piyoda yurish yoki o‘rta darajadagi 30 daqiqalik jismoniy faollik bilan shug‘ullanish; tuz miqdori kam bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini yeyish; har kuni 300-500 grammdan kam bo‘lmagan miqdorda meva va sabzavot iste’mol qilish; semizlik va qandli diabetning 2-turidan saqlanish; stresslardan uzoq bo‘lish. Bundan tashqari Sog‘liqni saqlash vazirligi yurak qon-tomir kasalliklarining oldini olish uchun har yili profilaktik tibbiy ko‘riklardan o‘tib turish lozimligini ta’kidlaydi. Sog‘lig‘ingizga befarq bo‘lmang!