29.9.2023 47

Bagʻrikeng ustoz

Ustoz deganda har qaysi insonning ko‘nglida chuqur hurmat-ehtirom va cheksiz minnatdorlik tuyg’ulari paydo bo‘ladi. Bugun Navoiy davlat pedagogika instituti professor-oʻqituvchilari uchun 1-oktyabr — Ustoz va murabbiylar kuni munosabati bilan Navoiy shahridagi “Azamat Fayz“ restoranida bayram dasturxoni yozilib, tantanali tadbir tashkil etildi. Bayram munosabati bilan oliygohda taʼlim samaradorligini oshirish, yoshlarga taʼlim-tarbiya va zamonaviy fan sohalarini egallashda oʻz xizmatini ayamagan, hozirgi kunda nafaqa gashtini surayotgan, qolaversa, institut ravnaqi yo‘lida oʻz hissasini qoʻshib kelayotgan professor-oʻqituvchilar institutimiz rektori Bahodir Sobirov tomonidan tashakkurnoma hamda qimmatbaho esdalik sovgʻalari bilan taqdirlandilar. Bayram tadbiri kuy-qo‘shiqlar va unutilmas raqslar hamohangligida davom etdi.

29.9.2023 51

Ilmiy-amaliy anjuman

O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi Akademiyasida “Favqulodda vaziyatlarni oldini olish va ularni bartaraf etish: muammo va yechimlar” mavzusida respublika ilmiy-amaliy anjumani o‘tkazildi. Anjumanda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Gʻ.Mavlonov nomidagi Seysmologiya instituti, Respublika ilmiy-tadqiqot institutlari, O‘zbekiston Respublikasi FVV Favqulodda vaziyatlar profilaktikasi departamenti, Favqulodda vaziyatlar vazirligi Yong‘in xavfsizligi va favqulodda vaziyatlar muammolari ilmiy-tadqiqot instituti, O‘zbekiston Respublikasi FVV Seysmoprognostik monitoring Respublika markazi, Qurolli Kuchlar akademiyasi, Ichki ishlar vazirligi akademiyasi, Chirchiq Oliy tank qo‘mondonlik-muhandislik bilim yurti, Favqulodda vaziyatlar vazirligi akademiyasi huzuridagi Fuqaro muhofazasi instituti yosh olimlari va boshqa nodavlat tashkilotlar, Favqulodda vaziyatlar vazirligi akademiyasining professor-o‘qituvchilari, harbiy xizmatchilari, kursantlar va talabalar hamda ommaviy axborot vositalari xodimlari ishtirok etdi. Anjumanni Akademiya boshlig‘i, general-mayor Ravshan Haydarov ochib, mamlakatimizda izchillik bilan amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar, shuningdek, favqulodda vaziyatlarni oldini olish va ularni bartaraf etishga qaratilgan dolzarb muammolarni soha mutaxassislari tomonidan zamonaviy inovatsion texnologiyalar asosidagi yechimini topish hamda ilmiy izlanishlar olib borishga alohida e’tibor qaratilayotganini alohida ta’kidladi. Anjumanda so‘zga chiqqanlar, iqtisodiyot tarmoqlari jadal rivojlanayotganligi, ishlab chiqarish texnologiyalarining murakkablashib borayotgani bois, favqulodda vaziyatlar paydo bo‘lish xavfini yanada oshirayotganiga e’tibor qaratib, turli ijtimoiy va iqtisodiy obyektlarda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlarni oldini olish, innovatsion texnologiyalarni qo‘llash samaradorligini oshirishda qo‘l keladigan taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishga qaratilgan keng fikr-mulohazalarni bildirdilar. Anjuman doirasida yosh olimlar, tadqiqotchilar va iqtidorli talabalar tomonidan yaratilgan ixtirolar, innovatsion ishlanmalar bo‘yicha ma’ruza bilan chiqishlari va ularning namoyishlari,  ishlanmalar ko‘rgazmasi hamda badiiy va maxsus adabiyotlar yarmarkasi anjuman qatnashchilarida katta taassurotlar qoldirdi. Anjuman yakunida Akademiya rahbariyati tomonidan vazirlik, idoralardan tashrif buyurgan ma’ruzachilarga hamda faol ishtirok etganlarga tashakkurnoma va sertifikatlar hamda esdalik sovg‘alari tantanali topshirildi.  

29.9.2023 63

Beruniy ilmiy merosiga bag‘ishlangan konferensiya bo'lib o'tdi

Joriy yilning 25-28-sentabr kunlari o‘ziga xos tarixiy sanalarga aylandi. Boisi, aynan mana shu kunlar davomida buyuk olim va mutafakkir Abu Rayhon Beruniy tavalludining 1050 yilligi munosabati bilan “Abu Rayhon Beruniy ilmiy merosining jahon fani rivojidagi o‘rni” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya bo‘lib o‘tdi. Ahamiyatli jihati, konferensiyada mahalliy taqdiqotchilar bilan birga dunyoning 20 dan ortiq mamlakatidan beruniyshunos olimlar ishtirok etdilar. Tadqiqotlar buyuk olimning shaxsiyati, izlanishlari, kashfiyotlari, ilmiy qarashlari va dunyo fani taraqqiyotidagi o‘rni kabi masalalarga asoslangan. 1050 yillik yubiley doirasida 150 dan ortiq olimlar va konferensiya ishtirokchilari Beruniyning 150 ga yaqin asarlarini qayta-qayta esladi. Konferensiyada ishtirok etish baxtiga muyassar bo‘lganlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm viloyati va Toshkent shahri kabi hududiy uchlikda band bo‘ldilar va anjumanni yuqori saviyada o‘tishiga o‘z hissalarini qo‘shdilar. Konferensiyaning to‘rtinchi kuni – 28-sentabr tongida jamoa poytaxtdagi Hyatt Regency mehmonxonasida kutib olindi. Allaqachon bu kunga kelib olimlar o‘zaro do‘stlashishga ulgurgan, quloqqa chalinadigan turli tillardagi muhomakamalar soni esa yanada ko‘paygan edi. Muhtasham anjumanlar zali mehmonlarni o‘z bag‘riga oldi va konferensiyaning yapli majlisi boshlandi. Majlisga Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi rahbari Minhojiddin Hojimatov moderatorlik qildi. U munosib ishtirok uchun mehmonlarga o‘z minnatdorchiligini bildirdi va bugungi kunga “Olimning bayrami – olamning bayrami” deya ta’rif berdi. Tabrik nutqi nihoyasida Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosiga oid hujjatli rolik namoyish etildi. Yalpi majlis davomida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti administratsiyasi mas’ul xodimi, tarix fanlari doktori, professor Abduhalil Mavrulov, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi vitse-prezidenti Bahrom Abduhalimov, Inson huquqlari bo‘yicha Milliy markaz direktori Akmal Saidov, falsafa fanlari doktori, professor Jamila Shermuhammedova, shuningdek, qator xorij mutaxassislari konferensiya yuzasidan o‘z mulohazalarini bildirdilar. Konferensiyada Eron Islom Respublikasining Toshkentdagi elchixonasi birinchi maslahatchisi Mas’ud Niliy ham ishtirok etdi. Xalqaro mutaxassisni jurnalistlar o‘rab olgan, biz ham uning fikrlariga qiziqdik:“Beruniy shaxsi va ilmiy merosi eronliklar uchun ham qadrli, ko‘plab fors olimlari uning asarlari bo‘yicha qator tadqiqotlar olib borgan. Bugungi tadbirga katta hayajon va qiziqish bilan yetib keldim, ochig‘i, ilmiy anjumandagi muhit meni judayam to‘lqinlantirdi.”Majlis davomida bir qancha olimlar o‘z tadqiqotlari yuzasidan ma’lumot berdilar. Xususan, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti professori, Ashraf Ahmedov “Beruniy kitoblarini varaqlab...” sarlavhasi ostida o‘z mulohazalari bilan o‘rtoqlashdi: “Siz qo‘lingizga olgan Beruniyning 8 ta kitobini nashr etishga o‘zim boshchilik qildim. Bu kitoblarni men qayta-qayta varaqlaganman, qayta-qayta o‘qiganman... Umrimning katta qismini Beruniyning ilmiy merosini o‘rganishga sarflaganman va bu kitoblarni keyingi avlodlarga yetkaza olganimdan baxtiyorman. Men shu kunga kelish uchun uzoq yo‘l bosib o‘tdim, otam o‘qishni biladigan, lekin yozishni bilmaydigan bir xudojo‘y odam edi, bolaligimda ular menga “Ming bir kecha” kitobini qayta-qayta o‘qib berganlar. Balki, o‘sha vaqtda kitobga mehr qo‘ygandirman... Men kitoblar bilan birga yashadim, keyinchalik arab tilini o‘rgandim, Beruniy kitoblarini qadrladim va buni qarangki, 84 yoshimda ham mana shu ilm ichidaman.” Biroz tanaffusdan so‘ng, konferensiya sho‘balardagi faoliyatini boshladi. Olimlar ikkita seksiyaga ajraldilar va ilmiy ma’ruzalar himoyasi boshlandi. Malayziya Hadhari Islom instituti doktori Fariza Sham “Al-Beruniy: yosh avlod uchun Islom maktabining ibratli shaxsi” mavzusidagi izlanishlarini ommaga e’lon qildi. O‘zbekcha lutf va islom diniga xos kalimalar bilan boshlangan nutq davomida xorijlik mutaxassis Beruniy shaxsiyati, uning din rivoji uchun qo‘shgan hissasi, chin musulmonlarga xos fazilatlari, xususan, bolalikdan Qur’oni Karimni yod olgani haqida fiklar bildirdi. Uning ta’biri bilan aytganda, “Har bir yosh avlod Beruniyni o‘zi uchun ibrat deb bilsa, uning insoniy xususiyatlariga ergashsa, unga o‘xshashga intilsa, hayotiga yanada mazmun kiradi va katta ishlarga qodir bo‘ladi.”  Bir-biridan qiziq, mazmundor va qimmatli tadqiqotlar ketma-ketligini yuksak baholash mumkin. Quvonarlisi, xorijliklar buyuk olimimiz haqida o‘zimizdek to‘lqinlanib gapirishdi. Xususan, “Beruniyning gidrologiya tarixidagi roli” mavzusidagi tadqiqoti bilan so‘zga chiqqan italiyalik olim Vladimiro Andrea Bochellining fikriga ko‘ra, Beruniyning ilmi katta bir daraxtning ildiziga o‘xshaydi, uni to‘liq o‘rganish mushkul. Yana shuni ta’kidlash lozimki, zamon nuqtai nazaridan X asr oldin ilmiy tadqiqot olib borish oson bo‘lmagan, buning uchun olimdan katta iroda va tafakkur talab qilingan. Shu asosda, Beruniyning tafakkuri bugungi kun olimlarining tafakkuri bilan tenglasha oladi, deyish mumkin. Har ikki sho‘bada olimlar munosib ishtirok etdilar. Ma’ruzalar muhokamalarga, muhokamalar e’tiroflarga ulandi. Ma’lumot uchun, konferensiya materiallari alohida to‘plam holida nashr etilgan. Bu to‘plam Abu Rayhon Beruniyning 1050 yilligi yubileyidan munosib esdalik bo‘lib qoldi, deyish mumkin. Yuqori saviyada, yorqin taassurotlarga boy ko‘rinishda bo‘lib o‘tgan konferensiya aynan baland nuqtada yakunlandi, konferensiya ishtirokchilariga maxsus sertifikat, konferensiya to‘plami, Beruniy kitoblari to‘plami va esdalik sovg‘alar ulashildi. Kunning ikkinchi yarmidan boshlab xorijlik mehmonlar mamnun kayfiyatda o‘z yurtlariga kuzatildi. Umuman olganda, bunday xalqaro konferensiyalar ilmiy rivojlanish va xalqaro do‘stlik aloqalarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. O‘tgan to‘rt kunlik taassurotlardan anglash mumkinki, ilmiy-amaliy anjuman o‘z maqsadini a’lo darajada ado etdi.

28.9.2023 140

Alifbodagi 4 ta harf oʻzgarmoqdami?

Shu kunlarda alifboga oʻzgartirish kiritish masalasi barchaning diqqat markazda. Ijtimoiy tarmoqlarda kimdir oʻzgarishlar zarurligini, chalkashlik va qiyinchiliklar barham topishini aytsa, boshqasi bu o‘zgarishlar savodsizlikning yanada urchishiga xizmat qilishi, lotin yozuviga to‘liq o‘tishimizni ta’minlab bermasligi haqida yozmoqda... Xoʻsh, alifboni oʻzgartirish bizga qanchalik zarur? Bu bizga qanchaga tushadi? Savodsizlik yanada koʻpayadimi? Yoshlar yangilikni qanday qabul qilmoqda? Ushbu savollarga javob topish uchun mutaxassislarga murojaat qilamiz.   Qog‘oz va vaqt 5 foizga tejaladi Avvalo, 4 ta harfni oʻzgartirish nima uchun kerak boʻldi, bu bizga qanday qulaylik yaratadi, degan savol bilan tilshunos Zebiniso Hakimovaga murojaat qildik: “Yangi loyihaga koʻra, 4 ta harf shakli oʻzgartirilmoqda. Yozilishi murakkab o‘, g‘ harflarining soddalashtirilgani – bir klaviatura tugmasini bosish bilan yoziladigan shakllar tanlangani oydinlashadi. Alifbo loyihasi mualliflarining tushuntirishicha, tanlangan harflar uchun yunikod olish ham mumkin. Keyingi o‘zgarishlar sh va ch harfiy birikmalarini bir harf holiga keltirilgani bo‘lib, bu o‘zgarishni ham bir tovush – bir harf tamoyiliga asoslangani uchun ma’qullaymiz, qolaversa, amaldagi harflarning shaklan ixchamlashgani natijasida ancha-muncha hajm tejalishi mumkin. Shu bilan birga, «Imlo qoidalari»dagi ayrim istisnolar bartaraf bo‘ladi. Jumladan, mo‘jiza, mo‘tabar so‘zlarida m tovushidan keyingi unli tovushni cho‘ziq aytsak ham tutuq belgisining qo‘yilmasligi, Is’hoq, as’hob so‘zlaridagi yonma-yon keladigan s va h harflarini sh deb o‘qilmaslik uchun tutuq belgisi qo‘yilishi kabi ortiqcha qoidalardan qutuladigan bo‘ldik. Loyiha yuzasidan bildirilayotgan takliflarda tutuq belgisini alifbodan chiqarib tashlash hamda x va h harflarini yaxlitlashtirib yuborish kerakligi bot-bot aytilmoqda. Bizning fikrimizcha, bunday vaqtda ushbu harflarning o‘zbek tilidagi juda ko‘p so‘zlarda uchrashi nazardan qochirilmoqda. Bu harflarning yaxlitlashtirib yuborilishi omonimiyaga yo‘l ochadi. Ham – xam, hol – xol, holi – xoli tarzida farqlanib qo‘llanilgan so‘zlar ma’noviy farqlanishini bir lahzada yo‘qotadi. Bunday misollarni tutuq belgili so‘zlar haqida ham bildiramiz.  Chunonchi: sher – she’r, surat – sur’at, sava – sa’va, qala – qal’a shaklida farqlanib turgan so‘zlar ham ma’no nozikligini yo‘qotadi. Bu bilan o‘zbek tilining badiiy imkoniyatlari g‘ariblashib ketadi”. Yuqorida harflarning shaklan ixchamlashgani natijasida ancha-muncha hajm tejalishi mumkinligi haqida gap bordi. Iqtisodchi Otabek Bakirov ham ushbu xususda toʻxtalib, shunday deydi: “Shu oʻzgarishlar eʼlon qilinishi bilan doʻstlarimizdan biri Hamza Foziljonov Isajon Sultonning “Genetik” romanini taklif etilayotgan qolipga solib koʻrdi. 100 betlik roman 95 betga jo boʻlgan. Koʻryapsizmi, 5 foiz iqtisod qilinmoqda. Bu nafaqat qogʻoz, eng qimmat narsa vaqt ham. Shu emasmi iqtisod qilish? Apostroflarga toʻlgan hozirgi variantda oʻqish tezligi ham, yozish tezligi ham past boʻladi. Buni oʻzimning misolimda aytyapman. Ishonmasangiz, tajriba qilib koʻring”.   Nega oʻ va gʻ ning qalpogʻi ikki xil? Oʻzgartirishlarga oʻrinli eʼtirozlar ham bor. Jumladan, ijtimoiy tarmoq faoli Alisher Sabriy shu savolni oʻrtaga tashladi: “Nega “o‘” bilan “g‘”ning yangi taklif qilinayotgan variantlaridagi qalpoqchalar ikki xil (Ğ, Õ)? Alifbodagi harflar rang-barangligini ta’minlash uchunmi bu, yoki dasturchilarimiz shugina belgini (yo unisi, yo bunisi... menga qolsa, “õ”niki ham chiroyli, ham yozma shakliga yaqin) ikki harf ustiga bir xillashtirgan holda klaviaturaga kiritolmaydimi?”. Dasturchi Rashid Tojiboyev esa masalaning iqtisodiy tomonlari haqida bir necha haqli savollarni oʻrtaga tashladi: “Ishchi guruh yangi lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini muhokama qilish jarayonida moliya boʻyicha ekspertlar, analitiklarni ham jalb qilganmikan? Mening fikrimcha yoʻq. Bir oʻylab koʻring, yuqoridagi arzimas tuyilgan yangi harflarning joriy qilinishi, Oʻzbekiston uchun qanchaga tushishini. Masalan, bitta oʻ harfining oʻzgarishi davlat nomining oʻzgarishiga, Sh harfining oʻzgarishi poytaxt nomining oʻzgarishiga olib keladi. Qoʻshnilarimizga Ostona nomining Nursultonga oʻzgarishi 125 million AQSh dollariga tushganidan xabaringiz bor. Bizda esa bu muammo nafaqat Vatan nomi, balki poytaxt, tuman va viloyat nomlari, yaqinda berilgan xorijga chiqish pasporti, atoqli nomlar, haykallar, milliy valyutamiz soʻm (Eron hukumatiga milliy valyutasi Rialni Tomanga oʻzgartirish taqriban 1 mlrd. dollarga tushganidan xabaringiz bormi?), haydovchilik guvohnomasi, xorijda yashovchi fuqarolarning ular olgan hujjat/guvohnomalari va boshqa koʻplab muhim hujjatlarning oʻzgarishiga olib keladi. Odamlar xorijga chiqish pasportini qiyinchiliklar bilan qoʻlga kiritayotgan bir paytda, lotin yozuvining oʻzgarishi orqali uni yangi pasportda aksini topishi uchun qancha vaqt kerak boʻladi? Oʻzbek soʻmini qanday qilib almashtiradi? Yuqoridagi muammolarni hal qilishga qancha vaqt ketadi? Ushbu muddat ichida xalqimiz orasida 2 ta lotin yozuvi shakllanib qolmaydimi? Ishchi guruh shu muammolarni moliyaviy tomondan ham oʻylab koʻrganmikan? Oʻylab koʻrgan boʻlsa, bu oʻzgarishlar Oʻzbekiston uchun qanchaga tushadi? Bu pullar siz va mening pullarim. Uning oʻrniga shu pullarni boshqa sohalarga, aytaylik, taʼlim sohasini isloh qilishga qaratsak hamma uchun yaxshi boʻlmaydimi?”.   101 talabadan 97 tasi rozi Alifboni oʻzgartirishga qarshi boʻlganlar, asosan, xalqda savodsizlik yanada kuchayishini, oʻzi shundoq ham ikki yozuv oʻrtasida sarson ekanini taʼkidlasa, ayrimlar yangi loyiha savodsizlikka barham berishi haqida yozmoqda. Jumladan, filologiya fanlari nomzodi, Davlat tilida ish yuritish asoslarini o‘qitish va malaka oshirish markazining Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududiy bo‘linmasi rahbari Farhod Bobojonov ham shunday fikrda. “Bugun Qoraqalpoq davlat universiteti o‘zbek filologiyasi fakulteti 1-kurs talabalariga “Davlat tilida ish yuritish” fanidan ma’ruzam bor edi. Talabalar orasida kechagi lotin alifbosi islohiga bag‘ishlangan anjuman takliflari qizg‘in muhokama qilinayotgan ekan. Avvalo, talabalarga savol berdim: alifboga kiritilayotgan o‘zgarishlarni ma’qullaysizmi? 101 nafar talabadan 93 nafari qarshi bo‘ldi, 5 nafari betaraf va 3 nafari ma’qulladi. Sababini so‘raganimda, kimdir masalaning iqtisodiy tomonini, kimdir hozirgi alifbo shakliga o‘rganib qolganini aytdi. Ko‘pchilik esa nima uchun qarshiligini o‘zi ham bilmas ekan. Men ham o‘z munosabatimni bildirdim…  Nega lotin alifbosini isloh qilish kerak? Buning bir qancha sabablari bor: Hozirgi lotin alifbosidagi o‘ va g‘ harflari o‘zgartirilmasa, kompyuter imkoniyatlaridan to‘liq foydalana olmaymiz. Bu harflarni yozish uchun klaviaturada 6 ta tugmani bosish kerak: o(yoki g)+bo‘shliq+‘(belgi tugmasi)+orqaga qaytish+oldindagini o‘chirish+keyinga o‘tish=o‘(yoki g‘). Bu texnik muammo, buni hal qilish uchun klaviaturaga biror ishlatilmaydigan harf o‘rniga (masalan w) o‘ (yoki g‘) harfini joylashtirish mumkin. Biroq kompyuter (sun’iy intelekt) bu harfni tanimaydi va tan olmaydi. Chunki Yunikod belgilar tizimida bunday harfiy belgi yo‘q, uni kiritib ham bo‘lmaydi. Ya’ni o‘zbek tilini hozirgi alifbo bilan kompyuter tiliga aylantirib bo‘lmaydi. Sh harfi yoshlar uchun noqulaylik tug‘dirmoqda. Sh harfi ifodalaydigan tovushni berish uchun yoshlar orasidagi shaxsiy yozishmalarda w (kirillcha ш harfiga o‘xshagani uchun) harfidan foydalanish urfga kirgan. Islohot bahonasida bu qusurdan qutulish imkoni paydo bo‘lmoqda. Ch harfiga c belgisining qabul qilinayotgani ham to‘g‘ri qaror. Turk va ozarbayjon alifbolaridagi kabi bu tovush uchun ç harfini (oldingi loyihada shunday edi) qabul qilish mumkin. Biroq alifboda c harfi bo‘lmasdan undan hosil qilingan yasama ç qo‘llanilishi mantiqsiz bo‘lar edi. Islohot iqtisodiy jihatdan hech qanday zarar keltirmaydi. Shaxsni tasdiqlovchi hujjatlar, tashqi yozuvlar, yo‘l ko‘rsatkichlari uzog‘i bilan besh-o‘n yil ichida joyiga tushadi. O‘ttiz yil bo‘ldi ikki yozuv orasida sarson bo‘lib yuribmiz-ku, to‘rt harfning to‘rt-besh yillik muammosi nima bo‘libdi. Hozircha faqat birinchi sinf alifbo kitobini yangilasa yetarli. Qolganlari vaqti-soati bilan amalga oshirilaveradi. Auditoriyada jimlik. Savolimni yana takrorladim: Alifboga kiritilayotgan o‘zgarishlarni ma’qullaysizmi? 101 nafar talabadan 2 nafari qarshi bo‘ldi, 2 nafari betaraf va 97 nafari ma’qulladi”...   Yoppasiga savodsizlashadi Kolumnist Komil Jalilov bu o‘zgarish bir necha avlodning yoppasiga savodsizlashishiga olib kelishidan xavotirda. “Taklif qilinayotgan yondashuv, ya’ni alifbo o‘zgarsa ham eski alifbo asosida chop qilingan darsliklar bilan o‘quvchilarga dars berishni davom ettirish bir qancha avlodning yoppasiga savodsizlashishiga olib keladi. Maktab darsliklari davriylik asosida har besh yilda yangilanadi. Misol uchun, bu yil yaratilgan 2-sinf darsliklari besh yildan keyin qayta chop qilinadi. Endi tasavvur qilamiz: alifbo almashdi, lekin darsliklar yangilanmadi. O‘quvchilar qo‘lidagi darsliklarda “g‘uncha”, “Toshkent”, “shamchiroq” shaklida yozilgan so‘zlarni o‘qituvchi aslida “ğunca”, “Toşkent”, “şamciroq” shaklida yozish kerakligini o‘rgatadi. Yoki bir yil yangilangan alifboda chop qilingan darsliklarni o‘qigan o‘quvchilarga keyingi yil eski alifboda chop qilingan darsliklar berildi (agar darsliklar yoppasiga yangilanmasdan, qayta nashr etish muddati yetganda chop qilinsa, shunday holatlar ro‘y berishi aniq). So‘zlarni to‘g‘ri yozish, imlo qoidalarini yodlashda vizual xotira (ko‘rish orqali eslab qolish) katta rol o‘ynashini hisobga olsak, bunday o‘quvchilarda savodxonlik, so‘zlarni to‘g‘ri yozish bilan katta muammo chiqishi aniq. Va bu avlod vaqt o‘tib davlat idoralarida hozirgi avlodning o‘rnini egallaganda yangi alifboni inkor qiladi — xuddi hozirgi yoshi katta avlod kirill yozuviga o‘rgangani uchun amaldagi lotin yozuvini inkor qilganday. Qarabsizki, yana alifboni “takomillashtirish” zarurati tug‘iladi”. Koʻrinib turganidek, eʼtiroz-u maʼqullashlarning har birida jon bor. Bunday sharoitda eng toʻgʻri yechimni topish yana jonkuyar mutaxassislar zimmasida qoladi.

28.9.2023 108

7 030 603 nafar yosh qamrab olindi

Bu yil “Besh tashabbus olimpiadasi” ikkinchi mavsumidagi tanlov va sport musobaqalarida ishtirok etish uchun 5tashabbus.uz sayti orqali jami 7 million 30 ming 603 nafar yosh elektron roʻyxatdan oʻtdi. Shundan 4 million 582 ming 784 nafar yosh mahalla yoshlari oʻrtasidagi loyihalarda; 2 million 447 ming 819 nafar oʻquvchi ilk bor maktab oʻquvchi-yoshlari oʻrtasida boʻlib oʻtayotgan bellashuvlarda qatnashish uchun istak bildirgan. 11–18-sentabr kunlari olimpiadaning maktab oʻquvchilari oʻrtasidagi loyihalarida birinchi – sinflararo maktab bosqichida respublikamizdagi 10 ming 104 ta maktab oʻquvchilari 9 ta loyiha (quvnoq startlar, yengil atletika, shaxmat, shashka, stol tennisi, futbol, voleybol sport musobaqalari hamda zakovat intellektual oʻyini, quvnoqlar va zukkolar tanlovlari) boʻyicha kuch sinashdi. Maktab oʻquvchilari ishtirokidagi ikkinchi – maktablararo tuman (shahar) bosqichi 3–10-oktabr kunlari boʻlib oʻtadi. Shuningdek, 9 440 ta mahalla yoshlari oʻrtasidagi 5 ta loyiha (“Milliy va zamonaviy cholgʻu ijrochiligi”, voleybol, kurash, “Yosh kitobxon” tanlovi va “Zakovat” intellektual oʻyini)ning birinchi – koʻchalararo mahalla bosqichi 15–23-sentabr kunlari boʻlib oʻtdi. Ushbu mahalla yoshlari oʻrtasidagi loyihalarning ikkinchi – mahallalararo sektor bosqichi 27-sentabrdan 10-oktabrga qadar davom etadi.

28.9.2023 111

82,3 % yosh oilaviy ajrimdan xavotirda

Mamlakatimizda yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash va ajrimlarning oldini olish maqsadida keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Ammo bu borada oʻz yechimini kutayotgan muammolar mavjud. Xususan, oilaviy munosabatlardagi mojarolar va uning natijasida sodir boʻlayotgan ajrashishlar soni ortishi jamiyat rivoji yoʻlidagi asosiy toʻsiqlardan biri hisoblanadi. 2022-yildagi statistika maʼlumotlariga qaraydigan boʻlsak, 30 yoshgacha boʻlgan yosh oilalar soni 2 886 296 tani, oila qurganiga 5 yil toʻlmagan oilalar oʻrtasidagi ajrimlar esa 17 628 tani tashkil etgan. Joriy yilning iyul oyida Yoshlar muammolarini oʻrganish va istiqbolli kadrlarni tayyorlash instituti tomonidan yosh oilalar oʻrtasida ajrimlar, zoʻravonlik holatlari va uni keltirib chiqaruvchi omillar hamda mavjud tendensiyalarni oʻrganish maqsadida tadqiqot oʻtkazilib, yosh oilalar ajrimining asosiy sabablari oʻrganilgan. Tadqiqot natijalari hududlarda yosh yigit-qizlarni oila qurish, mustaqil hayotga tayyorlash ishlarini kuchaytirish, ularga oila muqaddasligini tushuntirishda ota-ona, yaqin qarindoshlarning masʼuliyatini oshirish, oiladagi moddiy qiyinchiliklar va ziddiyatlarni ijobiy tomonga hal etish mexanizmini takomillashtirish zarurligini koʻrsatgan. Bugungi kunda yoshlarning aksariyati (92,3 foizi) oila qurish va oilaviy munosabatlarni baxt sifatida qabul qiladi. Ammo yoshlarning 82,3 foizida oilaviy ajrashishdan xavotiri yuqori darajada ekani maʼlum boʻldi. Bu esa oʻz navbatida yigit-qizlar hayotida oila muhim oʻrin tutishidan dalolat beradi. Maʼlumotlar tahliliga koʻra, fuqarolarning deyarli uchdan ikki qismi (69,5%) 22-25 yosh oraligʻida oila qurgan maʼqul, 18,3 foizi esa 18-21 yoshda oila qurish kerak deb hisoblaydi. Oilaviy baxtga erishish jamiyatda er-xotin oʻrtasidagi mojarolar va zoʻravonlikning oldini olishda hamda ijtimoiy barqarorlikni taʼminlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, oilada sogʻlom psixologik muhitni shakllantirish – shaxslararo munosabatlarning mustahkamlanishi va rivojlanishida muhim oʻringa ega boʻlib, undagi osoyishta psixologik muhit er-xotin oʻrtasidagi munosabatlarga ham ijobiy taʼsir koʻrsatadi. Oilada yuksak maʼnaviy-axloqiy muhitni qaror toptirish va ajrimlarning oldini olish boʻyicha keng tushuntirish ishlarini olib borish barchamizga yuqori masʼuliyat yuklaydi. Ayniqsa, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash va ularni jamiyatning faol a’zosiga aylantirishda taʼlim muassasalari va boshqa ijtimoiy tuzilmalarning oʻrni muhim ahamiyat kasb etadi. Institut oʻtkazgan tadqiqot ishtirokchilarining 57,1 foizi oilaviy munosabatlarning muhimligini tushuntirish va tegishli maslahatlarni berishda ota-ona, yaqin qarindoshlar, 16 foizi esa taʼlim muassasalarining oʻrni muhimligiga urgʻu bergan. Shu bilan birga, har ikkinchi yosh joylarda yoshlarni oilaviy va mustaqil hayotga tayyorlash ishlaridan qoniqmayotganini qayd etish zarur. Yosh oilalar oʻrtasidagi ajrim va maishiy hayotdagi ijtimoiy ziddiyatlar oʻzaro bogʻliq jarayonlar boʻlib, bu boradagi chora-tadbirlar natijadorligi jamiyat taraqqiyotiga bevosita taʼsir koʻrsatadi. Yoshlar muammolarini oʻrganish va istiqbolli kadrlarni tayyorlash instituti mutaxassislari tomonidan yosh oilalar oʻrtasidagi ajrimlarning asosiy sabablari oʻrganilganda, ular moddiy yetishmovchilik, uchinchi shaxslarning aralashuvi, tushunmovchilik holatlari hamda er-xotin oʻrtasidagi kelishmovchiliklar bilan bogʻliq ekanligi aniqlangan. Bundan tashqari, oilada er (yoki uning yaqin qarindoshlari) tomonidan turmush oʻrtogʻiga nisbatan jismoniy kuch va ruhiy bosim oʻtkazilishining salbiy holat ekani va ajrimlarning ortishiga olib kelishini taʼkidlagan yoshlar 71,1 foizni tashkil etmoqda. Yoshlarning fikriga koʻra, bugungi kunda oilalarda ayollarga nisbatan jismoniy kuch yoki psixologik bosim ishlatilishi qator subyektiv omillar bilan bogʻliq. Birlamchi sabablari – ong va tarbiya, ayollarning turmushga tayyor emasligi va erning oilasida shakllangan muhit bilan bogʻliq. Keyingi oʻrinlarda esa oilaning erkin emasligi, ota-ona bosimi asosida qurilganligi, qator iqtisodiy qiyinchiliklarning mavjudligi, erning boshqa ayolga koʻngil qoʻyishi, shuningdek, aksariyat hollarda kelinning oʻzini himoya qila olmasligi va milliy mentalitet ham bularning triggerlari sifatida baholangan. Achinarlisi, bu kabi destruktiv xatti-harakatlar ayrim hollarda ijobiy natija va samarali taʼsir koʻrsatadi degan fikrda boʻlgan yoshlar ham yoʻq emas. Yoshlar qadriyatlari ustuvorligida ikkinchi oila qurishga boʻlgan munosabatda ayrim oʻzgarishlar tendensiyasi sodir boʻlayotganini kuzatish mumkin. Yoshlarning fikricha, ikkinchi oila qurish oilaviy munosabatlarning yanada chigallashuviga olib kelib, ajrashishlarning asosiy sabablaridan biri boʻlishi mumkin. Xulosa tariqasida taʼkidlash joizki, yosh oilalarni moddiy jihatdan qoʻllab-quvvatlash va ularga turli darajadagi ijtimoiy-iqtisodiy imtiyozlar berish tizimini takomillashtirish, jamiyatdagi oilaviy qadriyatlar transformatsiyasini oʻrganishni hamda mahallalardagi yoshlar yetakchilariga ajrashish yoqasida turgan yosh oilalar bilan ishlash boʻyicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish maqsadga muvofiq. Yosh oilalar oʻrtasidagi ajrim holatlarining oldini olishda yoshlar yetakchilarining oʻrni beqiyos. Ular oilada yuzaga kelish ehtimoli boʻlgan nizo-janjallarning sabablarini aniqlash va ularning oldini olish, muammolarni ijobiy hal qilish uchun, avvalo, ularning kimlar oʻrtasida yuz berayotganini farqlashi zarur. Buning uchun mahalladagi xotin-qizlar faoli yoki maktab psixologi yordamida dastlabki holatni aniqlashga qaratilgan umumiy savollar va har bir muammoning psixologik xususiyatini belgilashga moʻljallangan psixologik testlar oʻtkaziladi. Ushbu testlar orqali nizoli oilalardagi muammolar oʻrganiladi va bu muammolarni bartaraf etish boʻyicha mutaxassislar biriktiriladi. Biriktirilgan mutaxassislarning nizoli oila vakillari bilan individual ishlashi qayd etib boriladi. Ushbu nizoli oila barqarorlashguncha faoliyat olib boriladi va oxirida ijobiy natija qayd etiladi. Bundan tashqari, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash va ularni jamiyatning faol ishtirokchisiga aylantirishda taʼlim muassasalari va boshqa ijtimoiy tuzilmalarning oʻrni muhim ahamiyat kasb etadi. Oilaviy ajrashishlar va kelishmovchiliklarning oldini olishda hududlarda (mahallalar kesimida) yoshlarni nikohga va oila qurishga tayyorlash boʻyicha tushuntirish ishlari va oʻquvlarni tizimli (haftada 1-2 marotaba) tashkil etish oʻrinli boʻlib, bunda mahalladagi xotin-qizlar faoli va mahalla raisining xotin-qizlarga ijtimoiy-huquqiy, psixologik yordam koʻrsatilishi va oilaning tarbiyaviy-taʼlim salohiyatini mustahkamlash, oilaviy qadriyatlarni saqlash boʻyicha tadbirlarni amalga oshirishi boʻyicha masʼuliyatini oshirish lozim. Shuningdek: – yoshlar uchun oilaviy turmush davomida kutiladigan muammolar va ularni bartaraf etish sirlari, sogʻlom turmush tarzi va sogʻliqni saqlash sohasida kundalik hayotda zarur boʻlgan jihatlar batafsil yoritilgan maxsus videolavhalar ishlab chiqish va uni keng targʻib qilish; – ruhiy va jismoniy zoʻravonlikdan jabr koʻrgan yosh oila aʼzolariga oʻz vaqtida va manzilli yordam koʻrsatish hamda ularni himoya qilish maqsadida masʼul tashkilotlar faollarining hududlardagi qoʻshma dasturlarini ishlab chiqish hamda amaliyotga qoʻllash jarayonini nazorat qilish; – oilaning inson hayotidagi ahamiyati, uning muqaddasligi va oilani mustahkamlashga jiddiy eʼtibor qaratish zarurligi toʻgʻrisidagi ijtimoiy roliklarni tayyorlash, OAV va ijtimoiy tarmoqlar orqali keng yoritish bugungi kunda jamiyatimizda aktual muammoga aylangan yosh oilalar ajrimining oldini olishda samarali chora-tadbirlar sifatida xizmat qilishi mumkin.