2276ta natija
13.5.2024 63
O‘zbekistonda ayollarni himoya qilishi kerak bo‘lgan qonun ularni jazolash uchun ham xizmat qilmoqda. Bu haqda Toshkent davlat yuridik universiteti (TDYU) tadqiqotchilari O‘tkirbek Xolmirzayev va Zayniddin Shamsidinov tayyorlangan O‘zbekistonda ayollarga nisbatan maishiy zo‘ravonlik huquqbuzarliklarining sud amaliyotiga doir tadqiqotda aytib o‘tilgan. Sudlar oilaviy zo‘ravonlik holatlari bo‘yicha ma’muriy huquqbuzarliklarda jabrlangan ayollarning o‘zini ham MJtKning 59−2-moddasi – oilaviy zo‘ravonlikda ayblab, javobgarlikka tortayotganini ko‘rsatdi. Bunda jazo choralari odatda ruhiy yoki jismoniy zo‘ravonlikka uchragan ayollarning zo‘ravonga qarshi javob harakatlari — masalan, haqorat qilish, unga javoban kuch ishlatish orqali jismoniy zarar yetkazish kabi holatlar uchun qo‘llanilmoqda. Masalan, Andijon viloyatidagi ayrim tumanlarning sud qarorlari o‘rganilganda, tasodifiy tanlab olingan 10 ta ma’muriy ishning 6 tasida jabrlanuvchi ayolning o‘zi ham javobgarlikka tortilgani yoki zo‘ravonlikda ayblangani ma’lum bo‘ldi. Tadqiqotga ko‘ra, bunday amaliyot asosan Andijon, Farg‘ona, Toshkent viloyatlari sudlari tomonidan qo‘llanilayotgani oydinlashgan. Misol uchun bir holatda (3−1702−2301/1596-sonli ish) huquqbuzar o‘z xotinini urishi oqibatida xotini javob qaytaradi, ular bir-biriga tan jarohati yetkazadi, sud har ikkisiga ham jarima jazosi tayinlaydi. Yana bir holatda (3−1702−2302/1627-sonli ish) er alohida yashayotgan xotinining yashash uyiga borib, u bilan janjallashib, unga tan jarohati yetkazadi, xotini esa bunday zo‘ravonlikka qarshi so‘kish bilan javob qaytaradi va erining mashinasi oynasini sindiradi. Sud erni oilaviy zo‘ravonlikda, xotinni bo‘lsa haqorat va mulkka shikast yetkazishda aybdor deb topib, har ikkisini javobgarlikdan ozod qiladi. Aslida, har ikki tomonga zarar yetgani haqida ariza bo‘lgan taqdirda ham, sud zaruriy mudofaa va boshqa tushunchalar nuqtayi nazaridan ishni qo‘shimcha o‘rganishi mumkin edi, lekin tadqiqotchilar ko‘rib chiqqan ma’muriy va jinoiy ishlarda sudyalar bunga e’tibor qaratmagan. E’tiborga molik yana bir jihat shuki, oilaviy zo‘ravonlikka doir o‘rganilgan 10462 ta ishning 96 foizini erkak, 4 foizini ayol sudyalar ko‘rib chiqqan. Ayollarni himoya qilish uchun ishlab chiqilgan qonunlar ular jabrlangan holatlarda ham ularning o‘zini javobgarlikka tortilishiga olib kelmoqda. Bu esa zo‘ravon erkakning yarashuvga erishish, jabrlanuvchi ayol ustidan ariza yozish orqali kelishuvga majburlash usullaridan biriga aylanganini ko‘rsatadi. Tadqiqotchilar bu paradoks hali dunyoning hech bir huquqiy tizimi amaliyotida uchramaganini ta’kidlagan.
10.5.2024 213
Bir necha kunlardan beri o‘sha qizcha ko‘z oldimdan ketmaydi. Mitti vujudida og‘ir va bir umrlik dardni ko‘tarib yurgan qizcha! Kattalarning o‘ylamay, bilib bilmay qilgan ishi uchun tovon to‘layotgan qizcha! Onasi terisiga zarar yetkazmasin deb uning qo‘llarini ushlab olgan, aftidan “baliqcha”ni qichishish yoki og‘riq bezovta qiladi. Uning och-pushti terisi doimiy ravishda ko‘chadi, qosh va kipriklari umuman ko‘rinmaydi. Ha, angladingiz. “Ixtioz”ga chalingan go‘dak. Uning terisi xuddi baliq tangachalaridek edi, bu dardning da’vosi yo‘qligi, kasallikni butun umr yelkada olib yurishi kerakligini o‘ylab, yuragim orqaga tortib ketdi. Qizaloq hali juda yoshligiga qaraganda, bu — tug‘ma. Onasi sog‘lom ekan, otasidan o‘tganmikan? Yo qarindoshlar o‘rtasidagi nikohning oqibati! Kelib chiqish sabablari turlicha bo‘lsa-da, xayolimga kelgan eng birinchi fikr shu bo‘ldi. Va afsuski, fikrim tasdig‘ini topdi: ayol xolasining o‘g‘liga turmushga chiqqan ekan... Erta turmush qurish yoki yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikoh qanday oqibatlarga olib kelishini hammamiz yaxshi bilamiz. Ammo minglab oilalar, millionlab bolalar bu haqiqatning qurboni bo‘ladi. Oʻzimniki turganda begona nima kerak; topgan-tutganim oʻzimiznikiga boʻlsin, deb oqibati nima boʻlishini oʻylamay, bolalarining taqdirini xavfga qoʻyayotgan ota-onalar oilaviy muammolar sabab yuzko‘rmas bo‘lib ketadi. Kattalarning qarori jabrdiydalari esa butun umr nogironlik, irsiy kasalliklar, aqliy nuqsonlar kabi o‘nlab dardlar bilan kurashib yashaydi. Ikkinchi, uchinchi bolasini ham yerga ko‘mayotganlar, dunyoga kelmasidan nobud bo‘layotgan farzandlar sonini sanaymiz desak, sanog‘ida adashamiz. Nega odamlar shu oddiy haqiqatni anglagisi kelmaydi? Nasl oldidagi mas’uliyatini o‘ylamay, yetti avlodini ham xatarga qo‘yadi? Xalqimizning tibbiy madaniyati yetishmasligi oqibatimi bu? Keling, savollarga birgalikda javob izlaylik. Go‘dak opichlagan buvi Atrofimizda yaqin qarindoshi bilan turmush qurganlar ko‘p. Ularning orasida farzandi sog‘lom tug‘ilgan juftliklar ham bor. Feysbukdagi “Zamonaviy ayollar klubi” guruhida qarindoshiga turmushga chiqishning salbiy oqibatlari haqida so‘rovnoma o‘tkazildi. 200 ga yaqin ayol tanishlari yoki o‘zi qarindoshiga turmushga chiqib, farzandi nosog‘lom tug‘ilgani yoki qarindoshlar yuzko‘rmas bo‘lib ketganini aytgan. So‘rovnoma ishtirokchilarining xohishi o‘laroq, ismlar oshkor qilinmagan. Ayrim izohlarni keltiramiz: “Men ammamga kelin bo‘lganman. 2 farzandimni yerga berdim: biri ikki yarim yoshda edi, biri homila payti – 3 oyligida nobud bo‘lgan. Shukrki, 3 nafar farzandim bor hozir, lekin har bir farzandimni Ollohdan tilab-tilab olganman, oson bo‘lmagan”. “Bir opam ammasiga kelin bo‘ldi. Ko‘pchilik qarshi bo‘lgandi. Birinchi farzand sog‘lom tug‘ildi. Ana, hech nima qilmadi, ko‘rdinglarmi, deyishdi. Afsuski, keyingi farzandi nogiron tug‘ildi. Mana, yaqinda 10 yoshga to‘ladi. Er-xotin ajrashdi, quda bo‘lgan opa-uka yuzko‘rmas bo‘lib ketdi”. “Dugonamda shunday bo‘lgan. Opa-singillarning farzandlari oila qurgan. Xolavachchalar. Ikki farzandi nobud bo‘ldi. Uchinchisi sog‘lom tug‘ilgandi, ammo olti oylikdan keyin o‘sishdan to‘xtadi, tengqurlaridan ortda edi. 2 yoshga to‘lar vaqtida olamdan o‘tdi. Oxirgi daqiqalarda ovqat yemay qo‘ydi, ko‘zlari ko‘rmay, faqat miyasi ishlab turdi. Oradan 3 yil o‘tib, o‘g‘illi bo‘lishdi. Alhamdulillah, bolajon sog‘-omon! 3 nafar farzand dog‘i va sabrning mevasi”. “Yaqin o‘rtog‘im xolasining og‘liga turmushga chiqdi. Birinchi qizi sog‘lom tug‘ildi. Keyin o‘g‘li tugʻildi. Afsus, oyoq-qo‘li falaj bo‘lib tug‘ilgan. 10 yoshda hozir, maxsus maktabga boradi. Boshqa farzand ko‘rgani yo‘q, chunki farzandi yana nosog‘lom tug‘ilishidan qo‘rqadi”. “Er-xotin ikkovimiz qarindosh emasmiz, lekin qaynona-qaynotam amakivachcha boʻlishgan. 7 avlodga ta’sir qilishi rost, qizim bilsa sindromi bilan tug‘ilgan. 18 ga toʻldi, turli kasalliklar bilan kurashib keladi”. “Shanba kuni edi. Ishdan chiqayotganimda bir ayolga duch keldim. Nabirasini “Bolajon” telekanaliga koʻrsatuvga olib kelgan ekan. Eshikdan kirishda qorovullar “bugun koʻpchilik mualliflar ishga kelishmaydi, telefon qilib kelmabdiz-da”, deyishayotgan ekan. Keyin mendan “Beruniy” metrogacha qanday borishni soʻradi. Yoʻlim metrogacha ekanligi uchun “yuring, koʻrsatib yuboraman”, dedim. Haligi ayol nabirasi – qizaloqni (4-5 yosh edi) orqasiga koʻtarib oldi. “Keling, yordamlashaman, xola”, desam, “Yoʻq, oʻzim eplayman”, dedi. Xullas, metroda gaplashib ketdik. Aytishicha, qizaloq jigar yetishmovchiligi kasalligiga chalingan. Borgan sari kasallik natijasida jigari qurib borayotgan ekan. Har 4-5 oyda bir marta Qoraqalpogʻistondan Toshkentga pediatriya markaziga bolani da’volatgani olib kelishar ekan. Nima sababdan bunaqa kasalga chalingan desam, “Bu kasallik tugʻma, – dedi xo‘rsinib. – Oʻgʻlimga singlimning qizini olib berganman, shifokorlar qarindoshlik turmushi natijasi bu deb aytishdi”. Qizaloq oʻzi yurishga qiynalar, oyoqlarida mador yoʻq ekan. Shu sababdan koʻtarib yurisharkan. Yoshi katta, toʻlachadan kelgan, koʻzlari mungga toʻla ayol jonsizgina qizaloqni orqasiga opichlab olgan manzara anchagacha yodimdan chiqmadi, ancha vaqtgacha oʻylab qiynaldim”, deydi Gulzoda Safarova. Sog‘lom ota-onadan nega nogiron bola tug‘iladi? Ota-onasi sog‘lom, irsiy kasalliklari bo‘lmasa, nega farzand nosog‘lom tug‘iladi? Bu savollarga javobni Buxoro davlat tibbiyot instituti bitiruvchi kurs talabasi Mirjalol Jumaqulov sodda qilib tushuntirib berdi: “Tibbiyotda yaqin qarindoshlar bilan oila qurishning salbiy oqibatlari ko‘pligi isbotlangan. Uning asosiy sababi irsiy xastaliklarning ko‘payib ketishi bilan bog‘liq. Olimlarning qayd etishicha, yaqin qarindoshlar nikohi tufayli saksonga yaqin kasallik kelib chiqishi mumkin. Jumladan, tug‘ma aqliy zaiflik, quyonlab, bo‘ri tanglay, xromosom kasalligidan daun xastaligi, bullyoz epidermoliz, gemofiliya, temir moddasining oshib ketishi, aqliy va jismoniy o‘sishdagi jiddiy oqsoqlik kabi. Bu kasalliklarning hech biri “shunchaki kasallik” emas, aksariyati da’vosiz, butun umr davom etadigan dard. Masalan, tug‘ma nogironlikni olaylik. Tug‘ma nogironlik tufayli bir yilda 303 mingdan ziyod bola hayotining birinchi to‘rt haftaligida vafot etadi. 50 foiz holatda tug‘ma nogironlik sabablarini bilib bo‘lmaydi. Ammo tibbiyot bunday anomaliyalarning paydo bo‘lishi ehtimolini oshiruvchi qator omillarni aniqlagan. Qonning aralashuvi (yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikoh) tug‘ma nogironlikning asosiy va eng ko‘p kuzatilgan sabablaridandir. Shuningdek, yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikohdan bo‘lgan homiladorlikda homilaning nobud bo‘lishi, chaqaloqning ilk oylardagi o‘limi, aqliy zaiflik ehtimoli ikki baravargacha oshadi. Genetiklar yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikohda irsiy kasalliklar va tug‘ma nuqsonlar qon bir bo‘lganligi uchun keskin darajada oshib ketishini ta’kidlashadi. Begonalar oila qurganda esa kuchli gen kuchsizini yengadi, boshqa tomonning o‘sha xastaligiga qarshi tura oladi. Shuning uchun ba’zi davlatlarda qarindoshlar o‘rtasidagi nikoh qonunan taqiqlangan. To‘g‘ri, tibbiyot rivojlanmoqda, bundan besh-o‘n yillar avval imkonsiz tuyulgan muolajalar amaliyotga tatbiq etilmoqda. Ammo hozircha tibbiyot qarindoshlar o‘rtasidagi nikohning salbiy oqibatlariga yechim topolgani yo‘q. Buning oldini olishning yagona yo‘li – unga yo‘l qo‘ymaslikdir”. Tovonini avlodlar to‘laydi Xalqimiz mehmondo‘stligi, odamiyligi, muqaddas oila qadriyatlari, kattalarni hurmat qilish kabi fazilatlari bilan hamisha faxrlanib kelingan. Ammo fazilatlarini tarannum etish bilan birga ayb, nuqsonlardan ham ko‘z yummaslik, ularni tuzatishga intilish kerak. O‘zbekchilikning eng og‘riqli nuqtalaridan biri, shubhasiz, qarindoshlar o‘rtasida nikohga yo‘l qo‘yilishidir. O‘zimniki, sinalgan, jigarim, begonaga kunim qolmasin qabilidagi qarashlar nafaqat bolalar salomatligiga salbiy ta’sir qiladi, ba’zan qarindoshlik rishtalariga ham putur yetkazadi. Avvalo, tibbiy jihatdan, qolaversa, qurilayotgan oila doimo mustahkam turishiga hech kim kafolat bera olmas ekan, demak, qarindoshlar orasidagi nikohga “xo‘p” deb bo‘lmaydi. Zotan inson hayoti davomida qabul qiladigan noto‘g‘ri qarorlar uchun nafaqat o‘zi, balki avlodlari ham tovon to‘laydi. Buning oldini olish uchun esa kelajak oldidagi mas’uliyatni his qilish, oqibatlar bilan emas, muammoni paydo qiluvchi sabablar bilan kurashish kerak. Shunday ekan, qarindoshga qiz bermang, qarindoshdan qiz olmang!
10.5.2024 108
Ota-onalarning farzandi kelajagiga mas’uliyat bilan yondashuvi bolaning kamol topishi va muvaffaqiyatga erishishidagi muhim omildir. Ota-onalar farzandining hayoti va ta’lim-tarbiyasida faol ishtirok etsa, bolaning o‘sishi va rivojlanishi uchun maqbul muhitni ta’minlay oladi. Xo‘sh, yurtimizda ota-onalar farzand tarbiyasida qanchalik mas’uliyatli? Ular farzandining kasb tanlashi, yaxshi o‘qishi uchun maslahat berib, ko‘maklashadimi? Yoshlar o‘z xohishiga ko‘ra kasb tanlayaptimi yoki ota-onasining qistovi bilan? Quyidagi tahlil orqali ushbu savollarga javob topishimiz mumkin. Farzand tarbiyasiga kim eng ko‘p ta’sir o‘tkazadi? Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti ekspertlari O‘zbekistonda ota-onalarning farzand tarbiyasi va ta’lim olishidagi ishtirokini aniqlash maqsadida 7-22 yosh oralig‘idagi farzandlari bor ota-onalar orasida so‘rov o‘tkazdi. So‘rovda 3 602 nafar ota-ona ishtirok etdi (N=3 602), ularning o‘rtacha yoshi 43 yosh. Respondentlarning 75 foizini ayollar, 25 foizini esa erkaklar tashkil etdi. Respondentlar fikriga ko‘ra, farzand tarbiyasiga onasi, otasi va aka-ukalari eng ko‘p ta’sir o‘tkazadi. 12,8 foizi o‘qituvchilarning ham ta’siri borligini ta’kidlagan. Farzandingiz kelajagini tasavvur qila olasizmi? Farzandingiz kelajagini qanday tasavvur qilasiz, degan savolga respondentlarning 78,4 foizi ma’lum bir kasbning mutaxassisi, 8,8 foizi moddiy ta’minlangan inson, 5,4 foizi tadbirkor, 5,3 foizi davlat xizmatchisi, deb javob bergan bo‘lsa, 2,1 foizi biror narsaga erishishiga ko‘zim yetmaydi yoki tasavvur qila olmayman, deb javob bergan. So‘rov natijasiga ko‘ra, ota-onalarning 94,6 foizi farzandi kelajagi haqida o‘zaro suhbatlashib turishini, 86 foizi fikrlari bir-xil ekanligini ma’lum qilgan. Ota-onalarning 97,8 foizi farzandi bilan uning bo‘lajak kasbi va qiziqishlari to‘g‘risida suhbatlashib turishini, 2,2 foizi esa umuman bu haqida suhbatlashmaganini bildirgan. Ularning 64,5 foizi qiz farzandning ota-onasi, bo‘lib 40 foizi oliy ma’lumotga ega. Ota-onalarning 83,4 foizi farzandi tanlagan kasbni ma’qullashini, 1,7 foizi umuman ma’qullamasligini aytgan. Yoshlar qaysi kasbni egallashni xohlaydi? So‘rov natijalariga ko‘ra, yoshlarning 20,7 foizi shifokor, 18,2 foizi o‘qituvchi, 15 foizi jurnalist, 10,5 foizi iqtisodchi, 7,8 foizi IT-sohasi, 5,2 foizi tadbirkor, 5,3 foizi moliyachi va 1 foizi huquqshunos bo‘lish istagida. Qiz bolalar asosan shifokor (24,3 foiz), o‘qituvchi (22,5 foiz), jurnalist (21,1 foiz) va iqtisodchi (7 foizi) bo‘lishni rejalashtirmoqda. O‘g‘il bolalar esa iqtisodchi (17,5 foiz), IT-mutaxassisi (14,3 foiz), moliyachi (8,4 foiz), tadbirkor (8,2 foiz) va sportchi (4,4 foiz) bo‘lish istagini bildirgan. Qaysi kasblarga talab yuqori? Shu o‘rinda aytib o‘tish joizki, bugungi kunda nafaqat O‘zbekiston mehnat bozori, balki butun dunyoda shifokor va o‘qituvchilarga talab juda kata. Shuningdek, IT-sohasi mutaxassislariga ham talab baland, lekin shunga qaramay taklif ham juda yuqori. Biroq iqtisodchilarga talab yuqori emas. Mehnat bozorida marketolog, menejer va muhandislarga talab yuqori bo‘lishiga qaramay so‘rovda ishtirok etganlar orasida ushbu kasblarni tanlaganlar deyarli yo‘q. Bu esa o‘z navbatida yoshlar va ota-onalar orasida mehnat bozori tendensiyalari to‘g‘risida ma’lumotlar yetarli darajada emasligidan dalolat beradi. Talabchanlik ham, nazorat ham yo‘q Respondentlarning 26,6 foizi farzandining kasb tanlashida ota-onasi turtki bo‘lganini bildirgan bo‘lsa, 53,5 foizi bu to‘liq farzandining tanlovi ekanligini bildirgan va 80 foiz ota-onalar farzandining qarorini qo‘llab-quvvatlashini aytgan. 16,2 foiz respondent farzandi fikrini qo‘llab-quvvatlamasligini bildirgan. Respondentlarning 53,9 foizi farzandining ta’lim olishi va uy ishlarini bajarishida talabchanlik qilishini, 37,1 foizi esa shunchaki nazorat qilib turishini, 8,3 foizi esa talabchanlik ham, nazorat ham qilmasligini bildirgan. So‘rov natijalariga ko‘ra, ota-onalarning bor yo‘g‘i 56 foizi farzandining ta’lim olishdagi yutuqlaridan to‘liq qoniqishini bildirgan. 12,6 foizi qoniqarli emas, deb baholagan. So‘rovda ishtirok etgan respondentlarning 75 foizi farzandi qo‘shimcha darslarga borishini bildirgan. Qo‘shimcha darslarga qatnamaydi, deb javob berganlarning 50 foizi o‘rtacha oylik daromadini 3 million so‘mgacha deb ko‘rsatgan, ya’ni farzandining qo‘shimcha darslarga qatnashi oilalarning moliyaviy holati bilan bog‘liq. 15,6 foiz respondent farzandining o‘qituvchisi bilan umuman muloqot qilmasligini, 20,4 foizi haftada bir marotaba muloqot qilib turishini aytgan. Xulosa o‘rnida So‘rov natijalaridan kelib chiqib aytish mumkinki, bugungi kunda ota-onalar farzandining ta’lim olishi va kelajakdagi hayoti haqida g‘amxo‘rlik qilmoqda. Lekin shunga qaramay ota-onalar orasida farzandi tarbiyasi va uning qiziqishlarini qo‘llab-quvvatlamaydiganlari ham kam emas. Shuningdek, bugungi kunda bolalarning qo‘shimcha darslarga qatnash ko‘rsatkichlari yuqori ekanligi ma’lum bo‘ldi, buning asosiy sababi esa maktablardagi ta’lim sifatining pastligiga borib taqaladi.
10.5.2024 85
Dunyoda juda ko‘p moʻjizalar yaratilgan, lekin ular tasodifiy emas, xalqning ehtiyoji, iqtidori, zakovati tufayli yuzaga keladi. Hayotimizning bir bo‘lagiga aylanadi. Aytaylik, kitob, elektr chirogʻi, radio, televideniye, telefon... Gazeta ham shularning biri. Garchi ko‘rinishi, shakli o‘zgargani bilan, mohiyati yo‘qolgan emas. Binobarin, ularni yo‘qotishga urinish ham nodonlik bilan barobar. 2020-yili ilk bor “Yoshlar ovozi” gazetasida maqolam chiqqan. Bu men uchun unutilmas kunga aylangandi. Sababi bu gazetada iqtidorli, izlanuvchan va hayotda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan bilimli yoshlarning bir-biridan qiziqarli bo‘lgan maqola va motivatsion chiqishlarni o‘qib kuch olardim. Gazetada “O‘z kelajagim uchun ovoz beraman”, “Yashil makon”, “Imkoniyatlar eshigi”, “Chustda zamonaviy sport maydonlari”, “Ijodkor yoshlar e’tiborda”, “Orzum ushaldi”, “Intilsak, imkoniyat topiladi” kabi dolzarb mavzudagi maqolalarim nashr etildi. Gazeta – hayotning aksi, tarix ifodasi. Yillar o‘tib, biz undagi bitiklar orqali hayotimizni tahlil qilamiz, baho beramiz. Gazetaning inson ruhiyatiga ta’siri shundaki, u ichki intizomni o‘rgatadi, ya’ni har kim yozganiga, aytgan so‘ziga javob beradi. Binobarin, bu gapni, bu yozuvni o‘chirib ham, kuydirib ham bo‘lmaydi – tarixda qoladi. “Gazetalar o‘lyapti” deya kimlardir ayuhannos solayotgan bir paytda yangi-yangi nashrlar dunyoga kelyapti. Gazeta odamni mushohadaga o‘rgatadi. Undagi maqolani o‘qib, fikr bildirasiz, mulohazalaringizni yozasiz. Mahallada yoshlar yetakchisi bo‘lib ish boshlaganimga ikki yil bo‘ldi. Ish jarayonida bizga kitoblar, qo‘llanmalar va gazeta-jurnallar juda kerakligini tushunib yetdim. Mahallada bo‘layotgan o‘zgarishlar, yangiliklar, iqtidorli yoshlarni ommaga olib chiqishda ham “Yoshlar ovozi”ning o‘rni bo‘lak. Sevimli gazetam har vaqt ish stolimda shay. Qandaydir savollar bo‘lsa, ma’lumotlar kerak bo‘lsa, gazetaga yuzlanishni kanda qilmayman. Shu paytgacha 30 ga yaqin turli mazmundagi tanqidiy, tahliliy maqolalarim nashr qilindi. Mushtariylarga va hamkasblarim qo‘liga yetib borib, fikr-mulohazalarini ham bildirishdi. “Yoshlar ovozi” gazetasi yuz yillik dovonni zabt etmoqda. Gazeta bir asrlik faoliyati davomida jamiyatdagi eng dolzarb muammolarni olib chiqish bo‘yicha ulkan tajriba maktabini yaratdi va bu ishlar davom etmoqda. “Yoshlar ovozi” gazetasi mahallalardagi yoshlar yetakchilarining ham sevimli gazetasi va nashriga aylanib, o‘zlarining ijodiy ishlari bilan ham ommaga namoyon bo‘lishga erishdi. Bugun jamiyatimizga matbuot har qachongidan zarurligini Prezidentimiz bot-bot ta’kidlamoqda. Demak, xalqni ma’naviyatli, ma’rifatli qilishda gazetalarning o‘rni beqiyos. Gazetani inson o‘z qo‘li bilan kashf etdi, endi esa o‘z qo‘li bilan yo‘q qilishiga yo‘l qo‘ymasligimiz, uni asrab-avaylash va rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratish lozim. Bu borada biz, yoshlarning ham hissamiz bo‘lishini unutmasligimiz kerak. Qogʻoz bor, fikr mavjud ekan, gazetalar yashayveradi. Gazetaga televideniye ham, telefon va internet ham hech qachon raqobatchi bo‘lmaydi yoki bo‘la olmaydi. Chunki uning vazifasini boshqa hech qaysi axborot vositasi bajara olmaydi.
10.5.2024 91
Statistika agentligi ma'lumotlariga ko‘ra, 2024-yilning 1-choragida O‘zbekistonda 40 197 kishi vafot etgan. Shundan erkaklar soni 21,9ming, ayollar soni 18,3 ming nafarni tashkil etadi. O‘lim sabablari esa quyidagi kasalliklar: qon aylanish tizimi kasalliklaridan – 57,9%, o‘simtalardan – 9,1%, nafas olish a’zolari kasalliklaridan – 7,5%, baxtsiz hodisa, zaharlanish va jarohatlanishlardan – 4,5%, ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklaridan – 4,1%, yuqumli va parazitar kasalliklardan – 1,2%, boshqa kasalliklardan vafot etganlar – 15,7%. Ko‘rib turganingizdek, ko‘pchilik insonlar qon aylanish tizimi kasalliklaridan aziyat chekib, dunyodan erta ko‘z yummoqda. Xo‘sh, buning oldini olish uchun qanday yo‘l tutish kerak? Quyida Sog‘liqni saqlash vazirligi tavsiyalarini keltirib o‘tamiz. Bu qanday kasallik? Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, yurak-qon tomir kasalliklari sababli o‘lim va kasallanishning yetakchi xavfli omillari — yuqori arterial qon bosimi, xolesterinning baland qiymati, tamaki chekish va alkogol iste’moli hisoblanadi. Bundan tashqari yurak ishemik kasalligi va tomirlar aterosklerozi kasalliklari ham eng ko‘p tarqalgan kasalliklardir. Yurak ishemik kasalligining rivojlanishida, ayniqsa, xolesterinning roli katta. Qonda xolesterin miqdorining oshib ketishi aterosklerozga sabab boʻladi va bu yurakning ishemik kasalligi rivojlanish xavfini oshiradi. Yurak qon-tomir xastaliklarini nazorat qilish mumkinmi? Yurak qon-tomir xastaliklarini nazorat qilishning mumkin va mumkin bo‘lmagan xavf omillari mavjud. Boshqariladigan xavf omillari: ortiqcha tana vazni; past jismoniy faollik; alkogol iste’mol qilish va tamaki chekish; noto‘g‘ri ovqatlanish; yuqori qon bosimi; qandli diabet; stress holatlari. Nazorat qilib bo‘lmaydigan xavf omillari: yosh; nasliy moyillik; jins. Yurak sog‘lom bo‘lishining 8 qoidasi Yuqorida keltirilgan yurak qon-tomir kasalliklarini keltirib chiqaruvchi omillarni nazorat qilish uchun sog‘lom yurakning 8ta asosiy qoidasi mavjud. Ular quyidagilar: qon bosimi 140-90 mm. simob ustunidan past bo‘lishi; tamaki chekmaslik va alkogol iste’mol qilmaslik; qonda umumiy xolesterin 5 mmol/l dan past bo‘lishi; 3 kilometr piyoda yurish yoki o‘rta darajadagi 30 daqiqalik jismoniy faollik bilan shug‘ullanish; tuz miqdori kam bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini yeyish; har kuni 300-500 grammdan kam bo‘lmagan miqdorda meva va sabzavot iste’mol qilish; semizlik va qandli diabetning 2-turidan saqlanish; stresslardan uzoq bo‘lish. Bundan tashqari Sog‘liqni saqlash vazirligi yurak qon-tomir kasalliklarining oldini olish uchun har yili profilaktik tibbiy ko‘riklardan o‘tib turish lozimligini ta’kidlaydi. Sog‘lig‘ingizga befarq bo‘lmang!
10.5.2024 114
6-may kuni Prezident huzurida oliy ta’lim yo‘nalishlarini optimallashtirish, qabul va malaka tizimlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar kiritildi. Qayd etilishicha, O‘zbekistonda oliy o‘quv yurtlariga o‘qishga qabul qilishda adolatni ta’minlash, eng qobiliyatli abituriyentlarning davlat grantlaridan foydalanish imkoniyatini ta’minlash choralari ko‘riladi. Аvvallari ayrim abituriyentlar yuqori ball to‘plasa-da, topshirgan oliy o‘quv yurtining kvotasi soniga qarab, o‘qishga kirolmay qolar edi. Masalan, qaysidir OTMda bitta yo‘nalishda 90 ball olgan abituriyent grantga o‘qishga kirar, boshqa OTMda esa xuddi shu yo‘nalishda 160 ball olgan abituriyent talabalikka tavsiya etilmas edi. Yangi tartibga ko‘ra, ma’lum bir yo‘nalish bo‘yicha yuqori ball to‘plagan abituriyent tanlagan oliy o‘quv yurtidan qat’i nazar, davlat grantiga tavsiya etiladi. Ya’ni yuqori ball to‘plagan yoshlar, albatta, o‘qish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Keltirilgan takliflar ichida davlat grantining taqsimlanish tartibiga oʻzgartirish kiritilishi ham bor. Endilikda davlat granti 4 yilga bitta talabaga emas, balki har yili yuqori baholarga erishgan talabalar orasida qayta taqsimlanadi. Ya’ni grantga kirgan talaba yaxshi o‘qimasa, keyingi yil kontraktga tushishi mumkin. Yoki aksincha, kontraktga kirgan talaba yaxshi o‘qisa, keyingi yili grantga o‘tishi mumkin. Ushbu yangilik e’lon qilinar ekan, ijtimoiy tarmoqlarda ko‘plab muhokamalarga sabab bo‘lmoqda. Kimdir bu talabaning yaxshi o‘qishi uchun motivatsiya desa, kimdir shaffoflik qanday ta’minlanadi, demoqda. Xo‘sh, talabalarning o‘zi bu yangilikni qanday kutib oldi? Shahzodbek YODGOROV: “Bu yangilik meni xursand qildi. Agar universitetdagi o‘qituvchilarning barchasi o‘z mutaxassisligida, talab darajasida dars o‘ta olsa va talabalarga yetarlicha sharoit yaratib berilsa, bu qaror ancha muvaffaqiyatli bo‘ladi. Chunki talaba yoshlar o‘rtasida raqobat kuchayadi. Natijada, o‘qish, izlanish, o‘z ustida ishlash ko‘nikmasi shakllanadi. Grantni qo‘ldan chiqarmaslik va ortiqcha pul sarflamaslik uchun harakat boshlanadi”. Sevara ODILJONOVA: “Menga bu qaror yoqdi. Chunki ba’zi magistraturaga kirish uchun harakat qilayotgan talabalarni aytmasa, ko‘pgina kursdoshlarim o‘qishni tashlab qo‘yishgan. Bu yangilik ularni harakatga undaydi, deb o‘ylayman. Kichik ball yetmay qolgani tufayli kontraktga kirgan bo‘lsa-yu, keyingi yildan grantda o‘qish imkoni bo‘lsa! Bu ajoyib yangilik”. Dinara SULTONOVA: “Mutloqa qarshiman. Bu oliy taʼlim ichidagi korrupsiyani kuchaytirishi va talabani dekanat yoki biror oʻqituvchiga qaram qilib qo‘yishdan boshqasiga yaramasa kerak. Negaki, bizda baholash tizimi juda absurd. Oraliq va yakuniy baholarga qaraladi deyilsa, aksariyat o‘qituvchilar bu ishlarni tekshirmaydi ham, talaba ism-sharifiga qarab, bilganicha baho qo‘yaveradi. Masalan, xorijdagi oliy taʼlim muassasalarida baholash tizimi toʻgʻri yoʻlga qoʻyilgan. Talabaga beriladigan topshiriqlar ham, talabaga qoʻyilgan baholar ham bir necha bosqichli tekshiruvdan oʻtadi. Bizdagi baholash tizimi mutlaqo talabga javob bermaydi”. Og‘abek MEHMONOV: “Bizning bilim yurtimizda guruh sardoriga iltimos qilib, 4 bahoni 5 ga, 3 ni 4 ga aylantirib olish mumkin, chunki ustozlar uni yaxshi taniydi. Umuman darsga kelmasdan ham tanish-bilishchilik bilan 4-5 olib yurganlar bor. Ochig‘i, bu baholash usullari bilan shaffof tizim bo‘lishi mumkinligiga ishonmayman. Korrupsiya va nepotizm avj olsa kerak”. Yuqoridagi fikrlarda jon bor, albatta. Bu taklif talabalarni bilim olishga undash, OTMga kirgach, o‘qishni tashlab qo‘yish kabi holatlarni kamaytirish uchun ishlab chiqilgani aniq. Ammo tashabbusga putur yetkazuvchi omillar ham yo‘q emas. Mas’ullar yuqoridagi kabi e’tirozlarni ham hisobga olib, tizimni yanada takomillashtirish choralarini o‘ylasa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi.