14.6.2024 601

Eksperimental yangilik

Toshkent fotosuratlar uyi qoshidagi ijodiy fotografiya maktab studiyasi bitiruvchilarining an’anaviy hisobot ko‘rgazmasi tashkil etildi. Namoyishga taqdim qilingan ko‘cha fotosurati, badiiy potret, ijtimoiy fotografiya, landshaft, natyurmort, abstraksiya, reportaj kabi janrlardagi fotosuratlar 35 nafar bitiruvchilarning mashg‘ulotlari natijalari bo‘lib, ko‘rgazmada ularning 9 nafari ishtirok etishdi. Fotoko‘rgazmada hayotimiz, madaniyatimizdan ko‘plab lavhalar aks etgan. – Ko‘rgazmaga maktab o‘quv jarayonidagi eksperimental yangilik sifatida ikkita fotoloyiha ham taqdim etilgan, – deydi Toshkent fotosuratlar uyi qoshidagi ijodiy fotografiya maktab studiyasi rahbari Rusudan Xubutiya. “Antizaiflik” fotoloyihasi mualliflari ta’kidlaganidek, jamiyatimizda har bir insonning o‘ziga xosligi va iste’dodini qafasga solib jimlik va iymanish madaniyati hukm surmoqda. Ko‘zga tashlanmaslik, umumiy qabul qilingan va belgilangan tizimga rioya qilish haqiqiy istaklarimizni bo‘g‘ish odat tusiga kirib ijtimoiy muhit qoidalariga ko‘nikib bormoqdamiz. Nigora Qurbonova fotosurat vaqtni bir lahzada muzlatib qo‘yish va har bir ko‘rinishda go‘zallikni qo‘lga kiritish imkoniyatini berishi to‘g‘risidagi fikrlari bilan o‘rtoqlashdi.

5.6.2024 695

Mustaqil yurtim, O'zbekistonim

O'zga yurtda yursam o'ksinma, Vatan,Quchog'ingdan ketsam o'ksinma, Vatan.Bir chimdim tuprog'ing boshimga surtsam,Hech zamon qizingdan o'ksinma, Vatan. Ota-onam o'sgan qadrdon diyor,Sen bilan kim suhbat qilolgan diydor.Yurakda dardlarim bir olam bisyor,Qalbdan muhabbatim qilayin izhor. Nokaslar toptagan aziz tuprog'ing,Men uchun jannatdir har chog' chorbog'ing.Go'zaldir har bitta gul-u yaprog'ing,Men senga qosh bo'lay, ko'z-u qarog'ing. Navro'zda o'ynagan bahoroyman, men,Tomchiga aylangan shabnamoyman, men,Sochlari qirq kokil atlas libosdaFasli bahor qizi navbahorman, men. Soylaringda oqqan suv bo'lay, Vatan,Tog'laringda erigan qor bo'lay, Vatan,Bog'laringda yashnovchi gul bo'lay, Vatan,Sening xizmatingda qul bo'lay, Vatan.

24.5.2024 776

Qachon yuvamiz? (hajviy hikoya)

Toshbuloqlik Shermatni tanimasligingiz aniq. “Ziqna” qoʻshib aytilmasa, xotinining ham xayoliga birinchi boʻlib eri kelmasa kerak. Ona qornidan tushibdiki, shu laqab bilan dong taratgani uchunmi, oʻzi ham ismini shunaqa deb oʻylaydi. Kindigi kesilganidan beri el-yurtni bir yerga yigʻib, bunday  bir dasturxon ham yozmagan odamni tagʻin nima deb atash mumkin? Uxlayotganda pulni quchoqlab yotish umrni uzaytirishiga qattiq ishonadigan Shermat ziqnaning ham boshiga ming yil deganda bir marta Omad aka boqadigan qushning muborak oyogʻi hiyla tegib oʻtdimi, necha asrlik orzusi – mashinaga yetadigan pul yigʻilib qoldi. U ham ishonib-ishonmay qoʻliga tuflagancha hafsala bilan ikki qayta sanadi, tagʻin ishonmasdan xotiniga ham hisoblatib koʻrdi: mashinaga yetadi! Er-xotin oʻzlarini quvonchdan tutolmay, koʻz yosh qilib olishdi. Olti yoshli oʻgʻilchasi Qulmat ham garchi nima boʻlganini tushunmasa-da, qoʻshilishib koʻzini namlab qoʻydi. Erta tongdan yoʻlni bozor tomon burishga kelishib, uxlashga yotdilar. Ajab, orzular roʻyobi yaqin boʻlsa uyqu ham yiroq, tun ham uzun boʻlarkan. Necha yildan beri bunday intiq boʻlmagandi.  ...Tong otishi juda qiyin boʻldi. Bir yostiqqa bosh qoʻyganiga yetti yildan oshibdi-ki, xotinining xurrak otishini endi bildi. U yeqqa yonboshladi, bu yoqqa yonboshladi, boʻlmadi. Oxiri sabri chidamay, tezroq chiqa qolmagani uchun quyoshni ham ichida bir qur soʻkkan boʻldi-da, yelkasiga sochiqni tashlab tashqariga yoʻnaldi. Xursandchilik bilan boʻlib, bozorga qanday bordi, “Damas”ni qanday olib keldi, oʻzi ham bilmay qoldi. Fikr-u xayolida orzusiga yetgani, nihoyat maqsadiga erishgani aylanaverdi... Koʻrmaganning koʻrgani qursin ekan. Shermatvoy bir kechada Shermatboyga aylanib qolsa deng. Har kuni koʻchadan oʻn marta u yoqqa, oʻn marta bu yoqqa oʻtishini qoʻyib turing, darvoza oʻlgurni ochishga erinibmi, yoki mashinada oʻtiraverib oyogʻi uvushib yerga tusha olmagani uchunmi, bechora nuqul signal chaladi. Xotin shoʻrlik ham ha deganda chiqib ocha qolmaydi. Shermatboyning tagʻin xunobi oshadi. Yon oynani tushurib, sigaret cheka boshlaydi. Boʻlar ish boʻldi-yu, boy boʻlish ham bunchalik qimmatga tushishini oʻylab koʻrmagan ekan. Qayga borsa “qachon yuvamiz?” deb niqtayverishdi. Oxiri boʻlmadi, tinimsiz qistovlardan keyin mahalladagi yigirma ikkita erkakni toʻplab, choyxonaga borishga rozi boʻldi. Yoʻlma-yoʻl uning shaʼniga tinimsiz maqtovlar yogʻdirildi-yu, ketar xarajatni oʻylab, aqalli birortasi qulogʻiga kirmadi. Choyxonachi Botir ham oshni tayyor qilib turgan chogʻi, kirib oʻtirishlari bilan dasturxondek keladigan katta laganda suzib keltirdi. Uvol boʻlmasin deb oʻzi ham boʻkkunicha yedi. Erkak kishining toʻyishi qiyin ekan, tagʻin ikkitadan kabob aytishdi. Yeyildi, ichildi, oʻynab-kulishdi, hammasiga chidadi. Faqat yakunda hisobni eshitib Shermatboy oʻzini tutolmay alamdan yigʻlay boshladi. Yonidagilarning hay-haylashidan yanayam xoʻrligi kelib, qattiqroq yigʻladi... Koʻz yoshlari daryodek toshay deganda xotini asta turtib uygʻotdi. – Voy, dadajonisi-yey, niyatimiz ushalayotgani uchun qancha quvonch koʻz yoshlari toʻkyapsiz, siz bunga munosibsiz. Tong otay deb qoldi, shoshiling yaxshi mashinalar sotilib ketmasdan boraqoling! “Qoʻrqinchli” tush taʼsirida yuragi hamon gupurlab urayotgan Shermatvoy qatʼiy bosh chayqadi. – Olmaymanam, yuvmaymanam! Uyi kuysin yuvishni chiqarganni! Qulogʻim tinch boʻlsa boʻldi!..

17.5.2024 945

Oqsuv

Sen bilan yana ko‘rishdik. Elas-elas o‘tmishimning og‘ir nafasi esib, ruhimni qamraydi, yuragim afsus-nadomatga to‘la, hayqiriq ovozi hali hamon qulog‘im ostida. Hamrohlarimdan biri yelkamga qoqib: “O‘rtoq, senga nima bo‘ldi? Ranging siniq, qo‘y, unut. Qara, biz tabiat qo‘ynida dam olishga keldik. Kayfiyatingni ko‘targin”, dedi jilmayib. Men do‘stimning so‘zlariga beparvo qarab, sen tomon odimlayman. Axir, biz eski tanishlarmiz-ku. Hech qachon dushmanlik qilganlarni kechirmayman, Oqsuv. Daryoning shovullashni nafratomuz kuzatardim. Bolalikning og‘ir, xira nurlari ongimda yarqiraydi. To‘lqinlar ichida kishining sharpasi ko‘rindi-yu, g‘oyib bo‘lganida, yuragim bir qalqib tushdi. Daryoning labiga yaqinlashib, shovullayotgan oqimdan nimadirni izlayman. Oftob shu’lasi suvning yuzasida jimirlaydi, yanada oppoq bo‘lib ko‘rinadi. Bir daraxt shoxlari daryoga egilib tushgan, barglar o‘ynaydi. Men alamzadalik bilan kuldim. Oqsuv, sen qanchalik jozibador bo‘lmagin, meni go‘zalliging bilan alday olmaysan, jallodsan chunki!.. Qanchadan qancha insonlarni o‘z bag‘ringa olib, chilparchin qilgansan. Anavi daraxtni ham qo‘porish istagidasan. Go‘zal bo‘lsang, nega insonlarni qutqarmaysan, demak bari yolg‘on ekanda. Qadrdon bir insonimni o‘z domingga tortding, axir u go‘dak edi-ku!.. Oqsuv, sening buni unutishga haqiqing yo‘q. Quloq sol, qora o‘tmishni eslatib qo‘yaman. Oromgohga borish uchun ukam ikkimiz hozirlik ko‘rardik. Dimog‘imiz chog‘, quvonchimiz olam-olam. Avtobus oynasidan onamizga qo‘l silkitib xayrlashdik. Onamning ko‘zlarida allaqanday mung bor. Kinolarda ko‘rganman, askar o‘g‘illarini kuzatayotgan onalarning ko‘zlaridagi mungga o‘xshardi. Oynadan turli xil manzaralarni tomosha qilib, qanday yetib kelganimizni bilmay qoldik. Ertaklardagidek so‘lim go‘sha, katta-katta daraxtlar serob, ajablanarlisi, tog‘lar shundoq yoningda, qo‘ling yetadiganday ko‘rinardi. Avtobusdan tushib ukamga qattiq tayinladim. “Mendan so‘roqsiz biron joyga borma!”. U menga norizo qarab qo‘ydi, shovqinda nimadir deb g‘uldiraganini eshitmay qoldim. Guruhlarga bo‘lindik, har guruhda 10 nafardan bola. Bizlarga ko‘zlari moviy, oppoq yuzli tarbiyachi opa bosh qilib qo‘yildi. Har yoqqa sayr qildirar, doim jilmayib yurar, hech xafa bo‘lganini ko‘rgan emasman. Biz uni juda ham yaxshi ko‘rib qolgandik. Tushlikdan so‘ng hech uyqum kelmas, shiftga termulib, onamni sog‘inib yotardim. Ukamga nazar tashlayman, uxlab yotibdi. Nega oyimni sog‘inmaydi, deb jahlim chiqadi... Yostiqqa yuzimni bosgancha ho‘ngrab yig‘layman. Boshim issiq, mayin qo‘llarni sezdi. O‘girilib qaradim. Tarbiyachi opa jilmayib turibdi. U jilmayganda shunaqa go‘zallashib ketadiki. “Yig‘lama. Oz qoldi, biroz sabr qilgin”, deb peshonamdan o‘pib qo‘ydi. Uning bu mehribonchiligi oyimga o‘xshardi. Sal o‘zimga kelib, yoshimni artdim. “Sizni bolalaringiz bormi?”. U ohista boshini silkitib tasdiqladi. “Seni bir joyga olib boraman, tezda tur, hech kimga churq etma”, deb qoshini uchirib allaqayerni ko‘rsatdi. Xursand bo‘lib ketdim, o‘sha osuda manzarani hozirdanoq his etardim. Ukamni uyg‘otib ortimdan ergashtirdim. Axir, sirli manzaradan mosuvo bo‘lishini istamasdim. Ikkimiz tarbiyachi opalar ortidan ergashardik, daraxtlar oralab, pastlik tomon tushib borardik. Yo‘limiz osma ko‘prikka olib chiqdi, ostida daryo shovullab, hayqirib oqadi, vahima bosib, o‘zimni tutishga urindim. Tarbiyachi opa ortiga qayrilib kulib: “O‘ta olasizlarmi? Agar qo‘rqsanglar shu yerda kutib turinglar”. Men qo‘rquvimni yashirib “O‘taman” dedim g‘urur bilan shaxdam yurib. Ko‘prikning ikki chetidan ushlab borardim, ammo ukam belimdan mahkam changallab olgandi. Ukam ortga qaytaylik deb turib olsa-da, men ildam qadam bosardim. Zo‘rg‘a o‘tdik. Daryo labida toshlardan sun’iy ko‘lcha qilingan ekan. Ko‘lchaga tushdik, muzdek, tarbiyachi opalar bo‘lsa gurungdan sira to‘xtamasdi. Ikkimiz toshga o‘tirdik, agar muvozanatimizni yo‘qotsak, to‘lqin olib ketishi mumkin. Tabiat manzarasi ko‘zimga go‘zal bo‘lib ko‘rinardi. Ukam negadir gapga tutar, men istar-istamay, javob qaytarardim. “Aka, oyimni sog‘indim. Agar uyga qaytib borsam, hech qachon yolg‘iz qoldirmayman. Daryo oyimni oldiga olib borarmikan?”, dedi oqimga uzoq tikilib. “Oyim boshqa joyda, daryoni manzili o‘zga”, dedim bilag‘onlik bilan. Ukam “Men ketaman!” deb o‘rnidan turdi-yu, shalob etib suvga ag‘darildi. Baqir-chaqir boshlandi. Ukamni qurqarish uchun oldinga intildim-u, kimdir meni ushlab ortga tortdi. Ukam bir zumda to‘lqinlar aro g‘oyib bo‘ldi. Men tipirchilab borishga intilar, tarbiyachi opa qo‘ymasdi. Bari befoyda ekanini uqtirdi. Ko‘z oldimda mungli onam gavdalandi... Yelkamdan kimdir silkitadi, o‘girilib qarasam hamrohim: “O‘rtoq, daryoga dardingni to‘kib solyapsanmi?”, “Ha, axir meni eski tanishim”, “Qo‘ysangchi, yur ovqat pishdi”, deb ketdi. Oqsuv, seni ko‘rib tomog‘imdan ovqat o‘tmay qoldi. Endi boshlangan og‘ir kunlarimni eshit. Bir mahal uyga qaytsam, oyim yo‘q, kapalagim uchdi. Ukamni yo‘qotgach, oyim butunlay o‘zini oldirdi. Ariq bo‘yidan topdim, oyoqlari suvga botgan, nimalarnidir pichirlab yig‘lardi. Qo‘llaridan ushladim, muzdek. “Oyi, yuring, ketamiz”, dedim. Oyim menga g‘alati qaradi. “Sen ukangni o‘ldirding, ha, ukangni qotilisan. Qoch, yo‘qol!”, deb meni nari itardi oyim. Esankiradim, Oqsuv. Bilasanmi, ukamni sening changalingdan olib chiqishim mumkin yedi. Faqat o‘sha tarbiyachi opa meni yaqin yo‘latmadi. Qiziq, yillar o‘tib uning qizini sevib qolibman. Bilganim on sevgimdan voz chekdim. Oqsuv, men ketdim, xursand bo‘lma, hali qaytib seni quritaman. Cho‘lga aylanib, tikonzor, yulg‘inlarga to‘lasan, hozirgi shovullab, nurlar jimirlaydigan go‘zalligingdan asar ham qolmaydi hali...

30.4.2024 814

Kekkaygan teraklar

Bahor kunlaridan biri. Maktabdan kechroq qaytdim. Uyga kelganimda dadam: – Ertaga terak ko‘chatlari ekamiz, – dedi. Uyga kirib kiyimlarimni almashtirib chiqdim. Oilamiz bilan jam bo‘lib, ishkom tagidagi supada ovqatlandik. Kattalar duo qilib, birin-ketin o‘rinlaridan qo‘zg‘aldi. Qornim to‘ygach, supada qolib, uxlashga yotdim. Ko‘zimni yumib chuqur nafas oldim. Charchaganimdan osmondagi yulduzlarning sir-sinoati-yu boyqushning yaqin atrofdan kelayotgan yoqimsiz, ayni shu tobda vahimali tovushi ham parvoyimga kelmadi. Xayolim faqat dadam aytgan terak ko‘chatlarida edi. Bir payt tush ko‘ribman. Tushimda biz ekkan terak ko‘chatlari hovlimiz etagidagi kekkaygan teraklar kabi bo‘y cho‘zibdi. Teraklar shunaqayam katta bo‘libdiki, qulochimga sig‘masmish. Ertalab xo‘roz qichqirig‘idan uyg‘onib ketdim. Tezda yuz-qo‘limni yuvdim. Qarasam, dadamning qo‘lida terak ko‘chatlari turibdi. Men darrov: –  Assalomu alaykum, dada, yaxshi dam oldingizmi? – dedim. Dadam salomimga alik olib: –  Bu kecha men aytgan terak ko‘chatlari, – dedi. Teraklarni hovlimiz etagiga ekdik. Shunda dadam menga kulib dedi: — O‘g‘lim, keyinchalik bu ko‘chatlarni dadam bilan ekkanmiz, deb eslab yurasan. Bu ko‘chatlar kekkayib o‘sadi. Lekin bu kekkayish insonlarga yarashmaydi. Inson kamtar bo‘lsagina kamol topadi. Tushundingmi? Bu gaplardan tushimda ko‘rganim – kekkaygan teraklar ko‘z oldimda gavdalandi. Shunda, bu xislat dadam aytganday, faqat mag‘rur va dadil teraklarga xos ekanligini anglab yetdim.

28.3.2024 982

Xotira (Abdulla Oripovga)

Issiq yoz kechasi, onam, men, yulduz, Bizni qabul qilgan supa va hayot. Onam she’r aytardi, yod olgin derdi: “Serquyosh, hur o‘lkam, elga baxt, najot”.   Menda qaytarardim, so‘z qoldirmasdan, Bolalik havasi etganicha lol. “…do‘stlarga …mehribon” desam, voajab, Yodimga tushadi qo‘shni qiz Laylo.   Balki his qilmasdim, o‘n yil muqaddam, Ulug‘ xalq nima-yu, ne edi ochun. Balki she’r onamga bahona bo‘lgan, Dada deb yig‘lamay uxlashim uchun.   “Bag‘ri keng o‘zbekning o‘chmas iymoni” – Bobomga qiyoslab yodlangan misra. Urushdan bir qo‘lsiz qaytgan bo‘lsa ham, Negadir hayotdan nolimas sira.   Biroq xotirimdan ketmaydi bugun, Bobomning iymoni, onam bardoshi. Dahlizda she’r aytib o‘tirgan paytim, Musofir otamning achchiq ko‘z yoshi.   Yolg‘iz anglaganim ushbu hur bayot, Asrlar tegrasin o‘tolar yorib. Hali million qalbga Vatan ekadi, Vatan deb yaralgan Abdulla Orif. Yozilgan ertaklar Ma’lumki men Zumrad emasman, Ko‘ylagimning ranglari ham to‘q. Mening dadam tashlab ketmagan, Tilla to‘lgan sandiqlarim yo‘q.   O‘n sakkiz yil ichra adashdim, Sig‘may qolgan qizil qalpoqcham. Endi dunyo bo‘rilarining Ichidan ham tirik chiqolmam.   Sog‘inch tekkan kipriklarimga Begonamas qahri qattiq qish. Lekin qiyin muzlagan qalbni Gerda bo‘lib qutqarib qolish.   Ming yil yashash endi befoyda, Daraxtlardan to‘kildi barglar. Kelgunimcha yozilib bo‘lgan, Dunyodagi ezgu ertaklar.

21.3.2024 1257

ISSIQ NONNING ROHATI

Ota-onalar jahllari chiqqanida bolalariga jazo beradilar, ammo keyincha ularni tizzalariga o‘tqizib erkalatadilar. “Nur va soyalar” R.Thokur   Onam har hafta yakshanba tongini non yopishga tayyorgarlik ko‘rishdan boshlaydi. Issiqqina non-ku, juda yaxshi, lekin bu nonning tandirga tushib chiqqunicha bo‘lgan mehnati qiyin-da. Salkam oshxonaning yarmini egallab yozilgan suprada elangan unni xamir qilish uchun tog‘orani ayvondan olib kelish har doim menga yuklanadi: tog‘orani boshimga kiyib, o‘zimni xuddi urushdagi askar boshiga kaska kiyganday tutib keltiraman. Bu tog‘ora bo‘sh bo‘lsa-ku, olam guliston. Yo‘qsa, bizga qo‘shni bo‘lgan, orada devor ham bo‘lmagan amakimnikiga chopqillashimga to‘g‘ri keladi. Bu orada opam ikkimiz onamdan yasama do‘q eshitishimiz tayin. Nonni tandirdan tezroq uzishga harakat qilayotgan onam meni ham po‘pisa o‘qlaridan bebahra qoldirmaydi. Elangan un tog‘oraga tushishi bilan mening mas’uliyatli ishim boshlanadi. Hali xamirga suv quyib turish, hali xamirturush uzatish kerak. Onam deyarli qorib bo‘lingan xamirni tili bilan bir yalab ko‘radi-yu, oshxona yo‘lagidagi tuzga yuguraman. Eng qiyini suv quyib turish. Pastki lablarimni tishimning o‘rtasiga olib, quyayotgan suvimni onam belgilab bergan joyga aniq tushirolmasam, naq baloga qolishim mumkin. Onam xamirni oshirishga qo‘yganda, bolta tushguncha to‘nka dam olar deganday, tezgina tandirxonaga boradi-da, tandirga g‘o‘zapoya qalab, o‘t yoqadi. Uzoq yillar xizmat qilgani uchun ancha eskirgan, bir-ikki joyi sinib, beli bukchayib qolgan to‘rtburchak taxtaga dasturxon qo‘yib, kichikroq doiradek qilib yasalgan aylana shakldagi nonlarni yonma-yon ikkitadan qilib teradi. Yigirmaga yaqin xamir non terilgan taxtani o‘rtasidan chap qo‘liga dast ko‘taradi-da, bir qo‘lini bo‘sh qimirlatib tandirxona tomonga yo‘naladi. Nonni yopishdan oldin tandirning ichiga ham, yopiladigan har bitta nonga ham sepish uchun kerak bo‘ladigan suvni oshxonadan tandirxonaga yetkazish mening bo‘ynimda. Onam nonni ko‘tarib qo‘liga olishdan oldin tagidan bir qismi kuygan tovoqqa suv soladi-da, menga tayinlaydi: – To‘kmay obor, uvol qilma suvni. Onam bilan baravar yo‘lga otlanaman-u, ikki ko‘zimni suvdan uzmay, depsinib-depsinib borayotgan yo‘lim yakunlangunicha onam allaqachon manzilga yetib, yarim yo‘lga qaytib kelib qo‘limdan daryoday to‘lqinlanib kelayotgan suvni olib ketadi. Bir narsaga hayronman, nega onam bir qo‘li bo‘sh bo‘lsa ham, o‘zi olib keta qolmaydi shu suvni? Ikki yenggi ham teshilib paxtasi chiqqan choponini odati bo‘yicha old tarafiga kiyib, boshiga eski ko‘k ro‘molini qisib bog‘lab tandirga egiladi. O‘zi shundog‘am havo issiq bo‘lsa, yana tandirning issig‘i yondirsa, shunday havoda chopon kiyib tandir yonida turish uchun qancha kuch va chidam kerak ekan, bilmadim? Yuzlari tandirdagi cho‘g‘day yonib non yopishni boshlashi bilan dadamdan tortib oshnalarimgacha tandir atrofidan ketolmay qolamiz. Axir, endigina tandirdan chiqqan issiqqina nonni tandir bo‘yida turgan suvga bir botirib yemabsiz-u, bu dunyoga kelmabsiz. Shu non uchun siz ham mehnat qilgan bo‘lsangiz-u, aynan non botiriladigan suvni siz eltgan bo‘lsangiz, nur ustiga nur. Onamning aytishiga qaraganda, non yopiladigan tandirning atrofidan odam ko‘p aylanib yursa, nonlar yo kulga “sakraydi”, yo orqasini “bermaydi”. Shunday bo‘lsa ham, atrofga qancha bola yig‘ilsa ham, onam bolalarni quvmaydi. Faqat “Chetrog‘da yenglar” deydi-da, non uzatadi. O‘choqning ustiga chiqib tandir ustida terib qo‘yilgan nonlarni o‘zim olsam ham, onam indamaydi. Faqatgina bitta sharti bor, “chiroyli” nonlarni sindirib qo‘ymasam bo‘lgani, bizga u yoq-bu yog‘i qiyshaygan, orqasini “bermagan” nonlar ham bo‘laverarkan. Bir gal atrofda odam ko‘payib ketdimi, ha deb nonni suvga botirib yeyaveribmiz-u, oxirgi yopilishi kerak bo‘lgan nonlarga suv yetmay qolsa deng. – Tez bor, satildan suv olib ke! Tez bo‘l, chop! “Jumong”ning otiga o‘xshab ikki oyog‘imni bir tekis ovoz bilan bosib borib chelakka ne ko‘z bilan qarayki, suv yo‘q. Hovuzimiz ko‘chada joylashgan, kichikroq chelak bilan suv olib kelish uchun ko‘chaga chiqishim bilan oyog‘im ostiga ko‘chada bolalar o‘ynayotgan koptok dumalab keldi. – Shaxxi, do‘ppini tepvor! – degan ovozlar har tomondan eshitila boshladi. Bir cheti yirtilgan-u, bolalarning usta qo‘li bilan yamalgan koptokni bir tepdim, kuchim yetmadimi yo noto‘g‘ri tepdimmi, ariq bo‘yida o‘sgan katta terakka tegib orqaga qaytdi. Ariqning ikki tarafi ham maktabda safda turgan o‘quvchilarga o‘xshab tizilib turgan daraxtlar bilan qoplangani uchun to‘pni tepib narigi tarafga o‘tkaza olishimga ko‘zim yetmadi-da, qo‘limdagi chekalni chetga qo‘yib, professional futbolchilarday ikki oyog‘im bilan sekin-sekin tepib bolalarga yaqinlashdim. Katta yo‘lning ikki tarafida kesakdan yasalgan “darvoza”ga qarab tepdim-u, gol bo‘lgani uchun rosa quvondim. Qaysidir jamoaga qo‘shildim, boshqa jamoaga gol urdim. O‘yinga qiziqib ketib, to‘pning orqasidan rosa yuguribman. Mahoratimni namoyish qilganim sari “o‘yinchi”lar maqtayveradi, g‘ururlanib yana gol urgim kelaveradi. Suv uchun ko‘chaga chiqqandimu, suv yodimdan ko‘tarildi. Tuproqni bosib o‘tgan mashina iziga o‘xshab unutilgan mana shu fikr qayta esimga kelganida qo‘rquvdan duv qizardim. Tandirning issig‘idan qizargan onam yarq etib ko‘z oldimga keldi. “Stadion”imizning o‘rtasida bir lahzaga taqqa to‘xtab qoldim-da, uyga qarab yugurdim. Chelakka suv ko‘tarib hovliga kiraveray-u, tandirxonadan keladigan yolg‘izoyoq yo‘lakchadan onam jahl bilan menga qarab kelaversin. Har ehtimolga qarshi darvozaxonada to‘xtadim. Yana bir necha qadam bossam, qocholmay qolishim mumkin. Ko‘zimga darvozaxonaning devorlari ring maydoniday tuyuldi-da, raqibini kutayotgan jangchiday tayyorlanib turdim. Faqat jangchi raqibini urishga shaylansa, men qochishga shaylanardim. Bekor bo‘lgan vaqtlarimda do‘mbira qilib chaladigan supurgim qayoqdandir onamning qo‘liga ilindi. – Man san ahmoqni qayerga yuboruvdim?! Non nima bo‘ldi... Onam yana nimalardir dedi, lekin boshqa gapi esimda qolmadi. Menga yaqin kela turib supurgining qalin tomonidan o‘zi ushladi-da, urishga qulay qilib, kaltak tomonini menga o‘qtaldi. Shu supurgidan bir zarba yeganimdan keyin qo‘lim borligi esimga keldi, shekilli, ikkinchi zarbani shart ushladim. Onamni aylanib o‘tib hovli tarafga qochdim. Orqamdan uchgan supurgi negadir juda yaqinda bo‘lsam ham tegmadi. Kech tushishiga yaqin oshxonada o‘tiribmiz, dadam hali kelmagan, opam yo‘lakda ishlari bilan band. Onam yoniga chaqirdi-da, haligi supurgi tekkan joyimni ushlab turib gapirdi: – Yomon tegmadimi, bacham? Og‘riyaptimi? Aslida, bu butunlay esimdan chiqib ketgandi, supurgi tekkan vaqtida sal og‘rigandi-yu, darrov o‘tib ketgandi. Lekin bunaqa fursatdan unumli foydalanmasam, naq uvoliga qolaman-ku: – Og‘riyapti – dedim yasama yig‘i aralash burnimni tortib. Onam xuddi ayb ish qilib qo‘ygandek oyog‘imning supurgi tekkan joyini silardi. Bu hozirgidek yodimda. Bola aqlim bilan anglamagan bir haqiqatni keyinroq angladim: onamning silab-siypashi issiq nonning rohatidan ham shirin ekan.

5.3.2024 1031

Ketmay turib sog‘inaman

Har safar shaharda yurganimda tug‘ilib o‘sgan mahallamga intiq bo‘lib yashayman. Uning maftunkor manzarasi ko‘z o‘ngimda har on namoyon bo‘laveradi. Negaki, mening bolalik paytlarim o‘sha yerda o‘tgan. Bizning mahallamiz azal-azaldan o‘zining dilkash, samimiy odamlari, tanti dehqonlari bilan mashhur. Uning Dehqonobod, deb atalishi ham shundan. Mahalladoshlarim orasida biror kishi yo‘qki, ijodkor bo‘lmagan, mehnatni sevmagan. Ular har bir sohada ijodkor, mirishkor, tadbirkor. Ularning bu kabi xislatlari men singari yosh qalamkashga ilhom bag‘ishlaydi. Ish bois ba’zida shaharda uzoq muddat qolib ketishimga to‘g‘ri keladi. Kun kelib, uyga mahallaga qaytayotganimda yo‘ldayoq qalbim ajib bir hissiyotga to‘ladi, sog‘inchim alangalanadi. O‘zimni qo‘yarga joy topolmay, yuragim bezovtalanadi. Axir kindik qoni to‘kilgan maskanni kim ham sevmaydi, deysiz... Qishloqdan yana shaharga qaytar chog‘imda beixtiyor ko‘zlarim yoshga to‘ladi. Sababi, barcha yaqin insonlarim-maktabdosh do‘stlarim-u jonajon mahalladoshlarimni, so‘lim va maftunkor qishlog‘imni tashlab ketgim kelmaydi. Bugun yana shaharga otlandim. Yana yo‘ldaman. Yana davon oshib poytaxtga, o‘qishga yo‘l olaman. Qishloqdan chiqib borar ekanman, yo‘l bo‘yidagi teraklar ortimdan ohista tebranib, kuzatib qoladi, go‘yo. Ma’yus tortaman. Hali bu yerlardan ketmay turib, sog‘inib boshlayman, qalbim o‘rtanadi. Yana diydorlashish nasib etishini o‘ylayman... Shaharga borishni istab-istamay ortimga o‘girilaman. Bir nima demoqchidek mahallam tomon boqaman. Shu onda yuragimda Vatan tuyg‘usi nola qiladi.

23.12.2023 1784

Bir poy

Bozor. Shovqin-suron. Sotuvchilarning kep qoling-op qoling kabi baland ovozi quloqni qomatga keltiradi. Odam ancha gavjum. Kimdir sotuvchining aytgan narxidan norizo, yana kimdir bor-barakasiga pullarni sanamoqda. Toʻgʻrimdagi kattakon poyabzal doʻkoniga kirdim. Oyoq kiyimlar shunday did bilan terilganki, muzeyni aylanganday zavq bilan tomosha qilasan. Narxlari ham oʻziga yarasha. Bir toʻxtamga kelolmay, ikkilanib qoldim. Bir payt eshikdan qoʻltiqtayoqda 15-16 yoshlar chamasi bir bola kirib keldi. Bir oyogʻi yoʻq edi uning. Chetdan kuzata boshladim. Doʻkonni bir koʻzdan kechirdi-yu, burchakka borganda toʻxtadi. Sotuvchini chaqirdi. Telefonidan koʻz uzmay o‘tirgan uzun soqolli, barvasta kishi erinibgina joyidan qoʻzgʻaldi. – Amaki, bu tufli qancha turadi? – Qaysi, mana bu qorami? Ikki yuz ming. – Yaxshi. Menga bir poyini olib bering, chapini. Shunda yuz ming toʻlayman, shundaymi? – Esing joyidami sen bolani? Poyabzal juft sotiladi. – Axir menga bir poyi kerak, nargisini nima qilaman. Ikkalasini sotib olishga pulim ham  yetmaydi. – Gʻalati ekansan-ku. Bittasini senga sotsam, ikkinchisini kim oladi? Boʻlmasa zavodga borginda, ayt, bir poy oyoq kiyim ishlab chiqarishsin. Keyin sotib olaverasan. Sotuvchi nimadir deb gʻoʻdrandi-da, borib joyiga oʻtirdi. Bechora yigit oyoq kiyimga bir-ikki qaradi-yu, chiqib ketdi. Oʻsha tuflini olib, yigitning ortidan chiqdim. U qoʻltiqdayoqda qiynalib qadam tashlar, hali uzoqqa ketmagan edi. – Hey yigit, shoshma! – Assalomu alaykum, – to‘xtab, sizga nima kerak degandik qaradi u. – Shu oyoq kiyimni olmoqchimiding? U yalt etib qoʻlimga qaradi: – Ha, qayerdan bildingiz? – Agar xohlasang, bir taklifim bor. Senga poyabzalni chapi kerak-a? Menga esa oʻngi. Bir tanishimga olmoqchi edim. Xoʻp desang, buni oʻrtada sotib olamiz. Ikkimizning ham pulimiz tejaladi. – Rostdanmi?! Roziman! – deya pulni uzatdi. Xursandligi yuzida aks etdi. Koʻngli oʻksimasin deb, pulni oldim. – Agar yana oyoq kiyim kerak boʻlsa, qoʻngʻiroq qil, bo‘lishib olaveramiz...

19.12.2023 1902

Metafora qilsam vasfing, Yor

Metafora qilsam vasfing, Yor, His-hayajon gapga aylanar. Goh yigʻlatar gaplaring inkor, Bilmam qay payt dillar bogʻlanar. Chiqaraman soʻroq olmoshin, Uyushadi tajangliklaring. Garchi ega boʻlsam-da ishon, Kesim kabi tobe aylading. Zidlovlardan yurakda koʻp dogʻ, Shart maylida soʻzla chidayman. Yoyiq gapga aylan, Guldudoq, Lugʻatingni oʻqishga shayman. Kerak emas oʻrtamizga hech Toʻldiruvchi, aniqlovchilar. Boʻlishsizlik affiksidan kech, Yuborayin senga sovchilar. Yuklamalar koʻpaydi soʻng dam, Balki bu ham sinovi azal. Undalmaga boshing bur, erkam, Koʻzlarimiz soʻzlasin modal. Qoʻshma gapga aylanaylik biz, Vositamiz boʻlsin ishq, mehr. Koʻp ezildim, kelishigingsiz, Atov gapdek vujudim ogʻir. Ey, Nozanin, uchta nuqtada Hislaringni mayli tut pinhon. Soʻroq boʻlmay aslo oʻrtada, Qoʻshtirnoqda boʻlaylik har on.

13.12.2023 1971

Keraksiz narsa yo‘q

Bolaligimda ko‘p ertak eshitganman. Ularning ichida bittasi men uchun alohida qadrli: “Qadim-qadim zamonda Teshavoy degan juda mohir duradgor usta yashagan ekan. Uyining orqasida bir katta bog‘ bo‘lib, usta bog‘dagi daraxtlardan kesib har xil buyumlar yasarkan va ularni sotib ro‘zg‘orini tebratar ekan. Uning uchta o‘g‘li bor edi. Kunlardan bir kun u farzandlarini oldiga chaqirib: “Bolalarim, hammangiz o‘sib-ulg‘ayib, balog‘at yoshiga yetib qoldingiz. Endi sizlarga o‘z hunarimni o‘rgatmoqchiman. Qani bog‘ga kirib eng keraksiz yog‘ochni menga olib keling”, – debdi. Uchovlon bog‘ga kirib ketishibdi. Eng birinchi to‘ng‘ich o‘g‘il qo‘lida besunaqay, yarmi chirigan to‘nka bilan, o‘rtancha qiyshayib o‘sgan daraxt tanasining bo‘lagi bilan, kenjasi qo‘li bo‘sh holatda chiqidi. Usta to‘ng‘ich o‘gilga qarab: “Demak bog‘dagi eng keraksiz narsa shu?” – deb so‘rab, darrov undan qandaydir buyum yasashni boshlabdi va ozgina vaqt o‘tgach, Teshavoy usta besunaqay to‘nkadan ot uchun ajoyib egar tayyorlabdi. O‘rtancha o‘gilda ham xuddi shu hol takrorlanib, uning olib chiqqan yog‘ochidan yer haydash uchun omoch yasabdi. Va nihoyat usta kenja o‘g‘lining oldiga kelib, uni savolga tutibdi: “Sen nega hech narsa olib chiqmading?”. Shunda o‘g‘li: “Men bog‘ning ichida hech qanday keraksiz narasani topolmadim”, – deb javob beribdi. Bu javobdan usta juda ham quvonibdi. Shundan so‘ng Teshavoy usta kenja o‘g‘liga o‘z hunarini o‘rgatishni boshlabdi. Qolgan ikki o‘gillaridan to‘ng‘ichini kosibga, o‘rtanchasini kulolga shogirdlikka beribdi. O‘g‘illarining hammasi hunarining ustasi bo‘lib, baxtli hayot kechiribdi”. Shu yerda ertak tamom bo‘lardi va biz uxlab qolardik. O‘sha paytda duradgorlikka juda qiziqqanim uchun bo‘lsa kerak, bu ertak hali ham yodimda. Ammo ertakdan hosil bo‘ladigan ma‘nolarni endi tushunib boryapman. Ya’ni bazan hayotni o‘sha Teshavoy ustaning uyi orqasidagi bog‘ga o‘xshataman. Hayotdagi turli qiyinchilik, sinovlarni esa bog‘dagi daraxtlar va undagi yog‘ochlarga. Ularning ichida keraksizi yo‘q. Faqatgina ularga ozgina qunt va mehnat bilan ishlov berilsa, bas. Qiyinchiliklar ham, sinovlar ham ertakdagi beo‘xshov yog‘ochlar ajoyib buyumlarga aylangani kabi muvafaqqiyatga aylanadi. Biz esa keraksiz narsalardan ham kerakli buyumlarni yasay olsak bo‘lgani.

6.12.2023 2035

Ali

“Bugun kechroq qaytaman, oyi”. Eslatma yozilgan qog‘ozchani oynaga qistirdim-u chiqib ketdim. Aslida konsert, ko‘ngilochar kechalarni yoqtirmaymankuya, hamkasblarning qistovi bilan ishdan keyin hayotimda ikkinchi marta konsertga tushishga majbur bo‘ldim. Hali beri boshlanadiganga o‘xshamaydi. Biletimga tikilib o‘tiribman. Rafiq! Suratidan, qolaversa, zalda deyarli hammasi qizlar ekanidan ko‘rinib turibdi, hali yosh va kelishgan ekan.  Yonimdagi dugonamdan bildimki, Rafiq o‘zbek, lekin Turkiyada tug‘ilib, o‘sha yerda katta bo‘lgan. O‘zbekistonga kelganda muxlislarning talabi bilan konsert berib turar ekan. Qiziq, bu skripkachi haqida avval hech eshitmagan ekanman. O‘ylarimni zaldagi qiyqiriq har tomonga sochib yubordi. Hamma tengdan gurros baqirib ketdi: Ra-fiq! Ra-fiq! Ra-fiq! Qarasam, skripkachi sahnada ekan. O‘zbekchada tili endi chiqayotgan bolakaylardek ikki og‘iz so‘zladi-yu, konsertni qandaydir sokin, tebratadigan kuydan boshladi. Boshlanishidanoq meni o‘ziga asir oladigan kuy edi u. Zal tinchigan. Tomoshabinlar jim-jit. Balki avvalgi qiy-chuvlar davom etayotgandir. Lekin endi men eshitmasdim. Chunki zalda emasdim. Qo‘shiqqa qorishib, qaysidir dunyolarni, kengliklarni sayr etardim. Bir bu emas, keyingi kuylari ham mening bir xillikka qorishilgan dunyomga ko‘milib ketgan  hissiyotlarimni uyg‘otardi. Rafiqning qo‘l harakatlari, ko‘zini yumgancha skripka chalishi, mayin jilmayishi — hammasi ajoyib edi. Men uni kimgadir o‘xshatdim. Kimimgadir o‘xshab ketardi u. Topdim! Konsert yakunida muxlislarning qattiq iltimosi bilan gitarada ham bir-ikki kuy chalib berdi. Men ayni shu vaziyatda topdim. Rafiq Aliga o‘xshardi. Ha, ha, Aliga! Ba’zida juda ko‘p o‘ylayman. U hozir qayerda ekan? Ali — bolaligimning bir parchasi. U bilan bog‘liq barcha xotiralar men uchun qadrli. Mahallamizda men tenggi qizchalar ko‘p edi, lekin men faqat Ali bilan o‘ynar, Ali bilan vaqt o‘tkazardim. O‘zimizning tepaligimiz bor edi. Hech kim chiqmaydigan go‘zal tepalik. U menga  ayni shu tepalikda bobosi yasab bergan gitaraga o‘xshash qo‘lbola cholg‘uda “kuy”lar chalib berardi. Alini eslasam, o‘sha ohanglar qulog‘im ostida jaranglab ketadi. Eslamay bo‘ladimi, besh-olti yillik baxtli bolaligim uning ismi bilan to‘kis bo‘lsa. Men hayotni shu zaylda davom etadi, maktabga birga borib-kelamiz, u darslarim tugashini doim kutadi, sumkamni olib qochadigan bezori bolalarning har qachon ta’zirini beradi, deb o‘ylardim. Toki  ular qishloqdan ko‘chib ketmagunlaricha... 4-sinfga o‘tganimda birinchi marta men yolg‘iz qolgandim. Chunki maktabda ham, mahallada ham o‘zimdan bir sinf yuqori o‘qiydigan Ali yo‘q edi. Dadasi shaharga olib ketgandi ularni. Uni juda ko‘p eslardim, dadasiga ketmayman deb yig‘laganini, ketayotib esa, albatta, qaytamiz deganini, qo‘l silkib qolganimda mashina oynasiga g‘amgin odamcha rasmini chizganini. Hatto hozir ham ba’zan eslab turaman. Balki u ham meni eslar… Konsertga borgan kunimizdan ikki kun o‘tib menga rahbarimizning topshirig‘ini yetkazishdi. Juda quvonchli xabar edi bu. Skripkachi Rafiq bilan suhbat belgilangan va unga chet tilini bilganim uchun men tanlanibman. Suhbat asosida maqola yozish ham mening chekimga tushdi. Ertasi kun belgilangan joyga belgilangan vaqtdan ancha erta yetib keldim. Rosti, hayajonlanardim. Soatimga qarash zeriktirganida u yetib keldi. Yaqindan ko‘rib shoshib qoldim. Men adashmagan edim, u chindan Aliga juda o‘xshardi. O‘zbek tilida qiynalib so‘zlashini inobatga olib ingliz tilida suhbatlashdik. Savollarimga sovuqqon tarzda, asabiyroq javob berar, bu meni battar hayajonga solardi. Va bu holat tahririyatda yangi xodim ekanimni qayta-qayta aytishga majbur qilardi. Savollarim tugamasidan suhbatni tugatishga qaror qildim. Hayotim davomida dimog‘dor insonlar bilan kam muloqot qilganim pand bergandek edi. Ketarimizda yaqin insonimga juda o‘xshashini aytaman deb reja qilgandim. Fikrimdan qaytdim, yo‘q, Aliga o‘xshamasdi u. Gazeta bosib chiqiladigan kun hamkasblar muvaffaqiyatli ish uchun tabriklashdi. Birinchisiga chakkimasligini ich-ichimdan his qilib turardim. Shu payt xonamizga doim hovliqib yuradigan, ko‘p hollarda bo‘lar-bo‘lmasga vahima qiladigan hamkasbim kirib keldi. Salomlashmayoq so‘zlay ketdi: “Tahririyatimizga xabar yo‘llashibdi. Unga ko‘ra siz(menga yuzlandi) bergan maqolada xato ma’lumotlar ko‘rsatilganmish. Rafiqning ismim deb yurgani, nazarimda, taxallusi bo‘lsa kerak, asl ismi Muhammadali Ahmedov bo‘lib, hech qanday Turkiyada tug‘ilmagan, o‘zimizning Parkentdan ekan. Shu yerda ulg‘aygan emish. Maktab, kollejni Turkiyada bitirgan ekan, xolos”. Aytarining davomi qulog‘imga kirmadi. O‘zimga kelganimda esa hamkasblarimning hammasi baravar so‘zlardi: — O‘zingizga olmang, Oygul! — Kasbimizda bo‘lib turadi-ku... — Nega xavotirlanasiz, doim vahima qilaveradi bu! Bo‘g‘zimga yig‘i tiqilgandi. Shivirladim: — Qaniydi, vahima bo‘lsa.    Hamma jim bo‘lib qoldi. Ko‘zimdan xotiralar yosh bo‘lib quyilardi. Qulog‘im ostida Rafiq emas, Ali, ha, Ali chalib beradigan kuy yangrardi. Nega unday qilding, Ali?..

29.11.2023 1568

Shoirning “Izlam”i

Inson insonni xayolot ustida o‘ynashi judayam qaltis. Shunday ekan, haq tarafligiga, yutishiga, yutgani hamono yo‘ldosh orttirishiga aminlargina badiiy boshqotirmalarda tafakkur chiziqlarimizni cho‘zaversinlar. “Tomib bo‘lgan ko‘zyoshlaringning soyasi muallaq. Inmaydi”.  “Izlam”, ilk satrlar. O‘ylayman, to‘kilib bitgan ko‘zyoshning ham soyasi bo‘larkanmi?.. Chalg‘iyotganday ko‘rinadi shoir. Bildim, chalg‘itayotgan ekan. Chalg‘iyverdim, o‘qiyverdim. Yana bilgandayman: Faxriyor va tafakkur so‘zlari yaqinligini, faqat hissiyotlar emas, bazo‘r epaqaga olingan aqliy xayolot uydirmalaridan iborat tasvirlarda biz ko‘proq tajalli etamiz. “… Niqtagin, siqtagin, urin ming, Soya to‘kilmaydi, sinmaydi”. Bu soya yashirinmaydi, yo‘qolmaydi, tomgan yeriga singib ketsa-da, tomchi, soyasi o‘z sabablari yonida bo‘ladi doim. Chunki bu soya bizniki emas, bizga oid emas. Shoir ham epigrafni ustalik bilan tanlay olgani, ehtimol aynan ta’sirlangani ayonlashadi: “Sen biror marta ko‘zyosh soyasini ko‘rganmisan?.. U oddiy soyaga o‘xshamaydi… U yuraklarimizga mutlaqo boshqa, uzoq dunyolardan keladi…” (Xaruki Murakami). Bu soyalar tunlarda ham ko‘rina oladi, ehtimol shundan qoradir tun, ehtimol ko‘zyosh sabab, ko‘zyosh uchun bordir tun… “U tunlarga kirib boradi Muallaq ko‘y, qadam-baqadam” “Armon yanglig‘ u ham o‘chmaydi, Soyalarni tunga yoyasan”. Bir o‘rinda shunday jumlalar bor: “Nursiz soya – ko‘zyosh soyasi”. Keling chalg‘iymiz, o‘zi soyaning nurlisi bo‘larmidi hech? Yo ma’no ko‘rsatishda “ziqna shoir” Faxriyor: ko‘zyosh soyasida rohatlana olmaslikka sha’ma qilyaptimikin? Negaki, keyingi jumlalarida bu “nursiz soya”lar allaqachon yulduz bo‘lib ko‘rina boshladi-da… “Soya yulduz bo‘lib jivirlar, Lekin yulduz kabi uchmaydi”. Bu dunyoga aloqasi bo‘lmagan har ne naqadar manguligiga yana bir bor iqror-ishorasi bu shoirning. “Izlam” bilan izlashgunga qadar shoir sifatida bilsam-da, lekin men ham Faxriyor haqida fikrlovchilarning yuqorida keltirganim ikki turiga ham kirardim. Kitob bilan tanisha-tanisha anglayapmanki, bu shoir ijodida xalqona qo‘shiqlar ritmidagi she’rdan tortib, umuman ritmga no‘noq, to‘qson yashar kampirday ezma, ammo “ko‘rgan-bilganlari” ko‘p she’rlar, hatto ora-chorada o‘z demagini suratlarda, shaklchalarda ham ko‘rsatib bergan o‘ta saxiy she’rlargacha bor. Keragicha bor. “yurak-bag‘rim xundir mani kechib-kechib biy kechani tushlar kelar qon ichgani gala, gala” (“Tanaffus”)... Bu ham boshdan oxirigacha xuddi shu ohangda yozilgan kattagina she’rdan. O‘qilishidan yengilgina, o‘ynoqidek eshitilsa-da, xulosasi yelkangizni yag‘ir qiladigan, hayotning xarakteriga aylangan achchiq haqiqatlarni singdira olgan shoir ularga. Dastlab keltirilgan parchadagi yurak-bag‘irni shu qadar egovlaganki qon, hatto tushlarda yengillasha olmaydi, balki butun kechani “qon qiladi” kechinmalari bilan, “kechib-kechib biy kechani tushlar kelar qon ichgani” so‘ngra!.. Nega? Shoir shunchaki “shoirmeros sevgi-muhabbat dardlari”ga burkanib oh-vovaylo qilayotganday ham ko‘rinadi. Lekin bunday ko‘rinishigina mumkin faqat. Unaqa bo‘lolmasligini, bir she’r diydiyosi ne ekanligini boshqalari ham ta’kidlayveradi chunki: “oylar cho‘kar falakdan jimir jimir jimirlab tog‘lar cho‘kar falakka g‘imir g‘imir g‘imirlab toshlar qilar kalaka qiqir qiqir qiqirlab”. Osmondagi Oy cho‘kyapti. Osmonni yelkalagan tog‘lar cho‘kyapti o‘z osmonlariga. Yerdagi toshlar, tog‘larning yelkalaridagi toshlar kulsa-ya qiqir-qiqirlab?! O‘zini tutib turgan tog‘larning ezg‘ilasa yelkalarini! Shoirning yozganlari she’r emas, “Sher” bo‘ladi. “Oh”i vovaylo emas, “Na’ra” bo‘ladi! Uni eshitmaslik uchun kar va gung bo‘lishi kerak tirik jon. Adabiyotdagi o‘rnini insonni faqatgina hayajonga solishda, shirin kalomlar bilan peshonasini silashda deb bilmagan shoirimiz ming xijolatda talmovsirayotgan shakllar, suratlarni izoh sifatida olib kiradi so‘zlari orasiga. Lekin bu yangilik umuman keraksiz sifatida taassurot qoldirdi menda. Va menimcha, she’r figurasini qadrlaydigan har bir o‘quvchida bu usulga nisbatan shunday fikr uyg‘onadi. She’rdagi tasvirlar shu qadar tiniq va uning hech qanday surat va shaklchalarga ehtiyoji yo‘q.  Mana qarang: “Bahor bog‘ga maysaning tili bilan kirar bildirmay ilonning og‘zida jannatga kirgan shayton singari”. Shu joyda, “maysaning tili” yonida allaqanday geometrik shaklchani-yu, “ilon” so‘zi yonida uning jingalak suratchasini ham qo‘shishdan kimga foyda, kimga zarar? Yakuniy gap yaxshi bo‘lish odati bor bizning adabiyotda. Bundan foydalanib qolayotgan she’rxon sifatida bemalol ayta olamanki, yaxshi kitob ham, yomon kitob ham kitobxonni o‘ylatadi, so‘zlatadi, yozdiradi. Lekin yaxshi kitoblargina kitobxonni hayajonga solib yozdiradi… Hayajonlarimni ma’zur tutasiz.

28.11.2023 1894

O'zbek yoshlar she'riyatida Turon mavzusining aks etishi

XXI asr o'zbek yoshlari ijodida millat mavzusi boshqacha yangrayapti. Endi hurlikka erishganiga shukrona bilan she'rlar bitishni bu avlod o'ziga ep ko'rmaydi. Bugun o'zbek yosh ziyolilarini mustaqillik qoniqtirmaydi. Ular dunyo bilan bo'ylashishni, millatning shonli o'tmishi bugun qaytadan bo'y ko'rsatishini istaydi. Aytish mumkinki, yoshlar she'riyatida bugungi o'zbek farzandlarining ayni shu jasorati ko'zga tashlanadi. Hayronman, erkini qanday taniydi, Yig'i dovushiga o'rgangan millat, — deb yozadi Najmiddin Ermatov bir she'rida. U millatni oh-voh tortib, ahvolidan nolib yashashini istamaydi. Uning istagi boshqa asarida yaqqolroq ko'zga talashadi:   Ko'k bo'ri kezgan sarhad itlarga talosh endi,Ko'tarilgan bosh emas, birgina quyosh endi,Uchqun sochgan ko'zlarning topingani yosh endi,Turkiy elning shiddati so'nganga o'xshayotir…   Shoir millatdan ko'k bo'rilar kezgan Turon sarhadlarida qaytadan davron surishni kutadi. Bu bugun siyosiy jihatdan mushkul bir ish bo'lsa-da, shoirlar mumkin bo'lmagan narsalarni istashda mohir. Shoir davom etadi:   Burgut uchgan zovlarda quzg'un bazm etmoqda,Ildizingni kavshabon to'ng'iz hazm etmoqda,Ertangni belgilashga yotlar jazm etmoqda,Qoshiq butun, qiliching singanga o'xshayotir.   Qilich tutishni unutib, qorin g'amida qoshiq tutishga usta bo'lib borayotgan xalqni shoiri malomat qiladi. Haqqi bor. Millat uniki, u millatniki. Uyg'otish — uning vazifasi.   Turon mavzusi XX asr she'riyatida avval Сho'lponda, so'ng Rauf Parfi ijodida eng ko'p uchrashini bilamiz. Shavkat Rahmon, A'zam O'ktam, Halima Xudoyberdieva kabi shoirlar ham bu mavzuga qo'l urishgan. Lekin XXI asr yoshlari bu haqda yozishlari – alohida masala.   Ulug' shoir Rauf Parfining quyidagi so'zlari yodga tushadi shu o'rinda:  “Yangi bir avlod paydo bo'lishi kerak. Turkchilikni anglagan, his etgan avlod. Yangi she'riyat yangi ijtimoiy ruh bilan keladi. Kelayotgan yangi ijtimoiy ruh, bu – turkchilik. She'riyatimizni turkchilikni anglash ruhi yangilaydi”[1]. Tengdoshlarimiz bu hikmatni uqqandek.   Mana, Shahriyor Shavkat “Ruhim qushlari” kitobida yozadi:   Halovat, sen mendan umidingni uz,Turkular kuylanmas, kulib, hiringlab,Turonday vatanni unutgan ulusTariqday ovozni tururmi tinglab?!Ey turkiy do'stlarim, Kemamiz uchqur,Yig'ib qo'yilmaydi shamolda yelkan.Avvalo, Turonga bir yurak zarur,Yurakki, salmog'i Turonday ulkan.[2]   U ham Turon haqda so'z ketganda, hiringlab-kulib yozib bo'lmasligini bildirar ekan, bir Turonday yurak maydonga chiqishiga ishonadi.   Turkiston, sen faqat uch-to'rt bolangning   Yuragida qolding, ay sho'rlik o'lka, — deb nadomad bilan so'z boshlaydi Xurshid Abdurashid. “Turkiy qo'shiq” she'rida esa:   Turkiy yuragim bor, turkiy shuurim,Hatto ruhim turkiy, o'zga shonim yo'q.Musht bo'lib tug'ilgan qo'llarim turkiy,Vodarig', birgina Turkistonim yo'q [3], — deya millatning, o'z tengdoshlarining afsusini bir zarb ila qog'ozga muhrlaydi.   Xurshid — iste'dodi ko'p qirrali shoir. U adabiyotdagi har bir janrni, har bir uslubni sinab ko'rgisi keladi. Qo'l urilmagan mavzularga murojaat qiladi.   Misol. O'zbek tarixchiligida shu kunga qadar Muhammad Shayboniyxon shaxsiga munozarali munosabatda bo'lib kelinmoqda. Ikki daryo oralig'ida o'zbek degan bugungi millatning shakllanishida bosh sababchilardan bo'lgan, Temuriylardan so'ng butun Turkistonni birlashtira olgan shonli hukmdor o'zbek bolalariga begonadek o'qitib kelindi. Temuriy amirlarning tarqoq hukmdorligiga chek qo'yishi, Zahiriddin Muhammad Boburning Hindiston tomonga yo'l olishiga sabab bo'lgani uchun uning shaxsi qora bo'yoqlarda tasvirlandi. Tarixchilarning ikki buyuk turkiy hukmdorning biri yaxshi, biri yomon deb tarix yozishlari oqibatida millat bolalari Shayboniyxon haqida aytarli hech narsa bilmasdan ulg'ayib kelishdi. Xurshid Abdurashid ana shu adolatsizlikni yoshlar, hatto katta ijodkorlar orasida birinchi bo'lib badiiy-she'riy talqin qiladi:   Kechir bizni, seni bobo qila olmadik,O'rgan eding axir kimning arpasini xom? Manfaatlar eshigidan hatlayolmadik,O'zi mening bobommisan, Shayboniy bobom?   Bu savol Shayboniyga emas, aslida shu kunga qadar uning nomini tiklashni ortga surgan shaxslarga qaratilgan.   Shoir Alibek Anvariyning “She'ri rijol” she'riy turkumiga kirgan, Turkiston jadidlari yetakchisi Maxmudxo'ja Behbudiy hazratlari tilidan yozilgan “Behbudiy” she'rida millatni uyg'otishning eng qisqa konsepsiyasini bayon qiladi: “Ma'firatdan mustaqillikka!”   Uyqu chaqiradi uyquni, Сhorlov – sariq qobon niyati. Ilg'amaydi eski qutquni, Ko'zlarimiz muxtoriyati.[4]   Shoir millatning uyqusini istaydigan “sariq qobon”ning niyatini, uning eski qutqusini ko'zlari tan olmasligini aytadi. Ko'zlar — alohida hudud, ko'zlar muxtoriyat! Bu avlodning ko'zlariga qullik kirib kela olmaydi. Uyqu ham yaqin yo'lay olmaydi. Ammo, taassufki, shoir atrofiga qaraydi: boshqa ko'zlarda g'aflat in qurgan: “Sulton itga tashlar suyagin”, “Olamgirlar avlodi qo'rqoq, Pushtdan-pushtga hayiqib o'tar.”   Shoirning xulosasi bunday:To toraymas qarog'da yog'du, Millat – omin, Allohu akbar!   Qarog'da yog'du torayishi uchun qorachiqlar kengayishi kerak. Ya'ni, ko'zlar yorug'likka tik qarashi, qarog' nurdan qamashib, kipriklar titrashi shart. Yorug'lik — erk, ozodlik, ma'rifat! Aks holda, millatning janozasini o'qiyvering: omin, Allohu Akbar!   A.Anvariyning “Qo'rboshi ruhi” she'rida o'z tengoshlarining zimmasida qanday missiya borligini eslatib o'tadi. Qo'rboshi bobolarning vasiyati bu:Sirtmoqlari qiygan bo'g'zimdan Erk sizgani yodimda elas... Yo'l boshida uchqur – izimdan Ortda qolgan – vujudim emas! Manguligim dashti bekafan, Shahid yellar esganda besas. Qorishuvda giyoh o'rnidan, Qasos o'sgan – vujudim emas! Vujudim – siz!...[5]   Albatta, tengoshlarimiz ijodida bu kabi o'ktam mavzularning borligi —millatning baxti. Demak, hali adabiyot xalq uchun yashashda, kurashda davom etmoqda.   O'zbekistonda Turonga oshiq bo'lgan bir odam bor emish. Shoir Jontemir shunday odam haqida she'r yozgan:   …Hayiqadi nafsning tig'idan,Joniga qasd qiling, kechirar.Osmon va Yer oralig'ida,Kamtarona hayot kechirar.   Ya'niki, hamma qatori oddiy hayot kechirib yurgan odam boshqalardan faqat bir jihati bilan farq qiladi. Va bu sirni u jon qadar asrab yuradi. Jon qadar asrashga arzirlik sir nima ekan?   Iymoniga nahsni yo'latmas, Yillar o'tar sokin, suronli.Olib yurar hech kimga aytmay,Yuragida qutlug' Turonni.   Asrlar bo'yi zulmlar, kurashlar, janglar oralab Turon shu tarzda bizga qadar yetib keldi. Shu tarzda bizning ruhimizga singib, she'rlarimizga ko'chmoqda. Jontemir ham boshqa tengdoshlari kabi bu buyuk va afsonaviy saltanatning fuqarosi deb biladi o'zini. Shu saltanat uchun chin ma'noda kurashni orzu qilib yozgan sartlari bunga dalil:   …Agar Temur hayot bo'lganda,Bu vaysaqi tilimni tiyib.Qalam emas, ko'tarib qilich,Egnimga navkarlik sovutin kiyibKo'rsatgan bo'lardim sizga bepoyonUfqlarga tutashib ketgan Turonni!   Yoshlar orasida o'z o'rniga ega shoir Mansur Jumaev Turon g'oyasini anglash va anglatishda hazrat Mahmud Koshg'ariy bobo yo'lidan boradi. Uning “Tosh haqida ertak” she'rida turkiy xalqlarning tarixi, buguni, ertasi ularning tilidagina o'z aksini topishi haqida so'z boradi:   Ey bo'g'zimni yoqqan achchiq bo'z,ey sen, ruhi ravonim ko'rki —gulxanlarda yongan turkiy so'z,gulxanlarda yonmagan turkiy!Shoir Turkiy til qoshida avf so'raydi. Istilolar, bosqinlar sabab yonib ketgan minglab qo'lyozmalar, kitoblar, turkiy dunyoning ulkan madaniyati qoshida afv so'raydi. Ularning barchasi yonib kulga aylantirildi. Ammo bu so'zlar bitilgan toshlargina bizga qadar yetib keldi. Shu toshlar bugun turkiy asotirlarning asli haqida ekanini bayon etdi.   Men bilmasman kuylarim naqshiruniymidi, oromiymidi,jilvalari, nuri, duraxshierlikmidi, osmoniymidi?!   Shoir badiiyatning nafis libosida bugungi o'zbek tili bilan bog'liq ijtimoiy muammolarni ham tilga olib o'tadi:   Menmi o'sha — unutgan tavba,o'ylaringni, ehsoslaringni;bir asrda to'rt marotabao'zgartirgan liboslaringni?!   Afsuski, o'tgan asrning o'zida o'zbek tilida 4 marta alifbo almashishi yuz berdi, atay uyushtirildi. Bu jarayon hanuz davom etmoqda. Ming yillar davomida yig'ilgan ma'naviy merosning vositachisi bo'lmish arab imlosidan chekinish va lotin alifbosiga o'tish, yana 10 yil o'tar-o'tmas kirill alifbosini qabul qilish, mustaqillikdan keyin yana lotin alifbosiga qaytish, uch yil o'tib bu alifboga ham o'zgartirish kiritish dunyo tilshunosligi qayta ko'rmaydigan hodisa, albatta. Yuqoridagi 4 qator she'rda shoir shu muammoni ajoyib uslubda eslab o'tgan.   Bugun men tilga olgan shoirlarning barchasi — O'zbek davlati istiqlolga erishganidan so'ng dunyoga kelgan. Ular safida yana o'nga yaqin shunday yoshlar ijod qilmoqda. Ularning bu mavzudagi asarlari tahliliga kirishganimiz boisi o'zbek adabiyotida, buyuk Rauf Parfi bashorat qilganidek, Turon ruhi qayta bo'y ko'rsatayotganini e'tirof etish edi. Albatta, barcha zamonlarda yangilanishlar, eng avvalo, millat ijodkorlarining asarlarida tajalliy etadi. Bugun bu xayolchan, qaysar va, shubhasiz, iste'dodli yigitlar xalqimizning ruhida uxlab yotgan Turon otli bir arslonni uyg'otib yuborishiga umid qilamiz. Foydalanilgan adabiyotlar: [1] davron.uz  [2] Shahriyor Shavkat. “Ruhim qushlari”, 2020, T:-37-bet. [3] Xurshid Abdurashid, “O'sha men edim”. 2020, T:-33-bet. [4]  Taqdirdan_tashqarida[5] Taqdirdan_tashqarida

23.11.2023 1624

Men seni sog‘indim

* * * 1. Men seni sog‘indim, Tushun, Falakning Sabr kosasiga singgunimcha jim. Ichimda titiliib-titilib ketdi, Devona yo‘llarda sanqigan ruhim. So‘zonim, ko‘ksimda parilar uxlar, Daraxtlar boshimga tutayapti dor. Ming yil gunohimga sig‘inib kelgan O‘sha parilarni uyg‘otib yubor!   2. Oftobshuvoq devor, Ko‘chalar to‘zg‘in, Soylar sho‘xligiga yasar xotima. Oqshom – pari qizdek yoyar kokilin, Tongda tomirimni yorar bir nima. Cho‘chigan borliqqa duo o‘qiydi Qaydadir in qurgan devona devlar. Dunyoning ko‘ziga qarolmaydi tik Ishqning ko‘zlariga boqqan suluvlar.   3. Ichimda nimadir gullab yotibdi, Balki yozilmagan she’rdir, azizim. Gurkirab ketyapman, Yonib ketyapman, Men sening yoningga keldim, azizim. Qara, kaftlarimga ko‘mdim barini, Meni adashtirdi ko‘zlaring rangi. Oq-qora, Oq-qora, Seni angladim Va yo‘lim umrimdan ketdi uzayib. Raqs etdi ko‘nglimni o‘rtagan pari, Qoyalar xijolat bunda mastlikdan, azizim, Men esa qo‘rqib ketyapman, Dunyoning ko‘ziga qarolmaslikdan.