8.6.2025 444

IFFAT TALABI

Qora dengizning Janubiy Qrim sohillarida dam olib yurganimizda bir chet el kinosini ko‘rishga to‘g‘ri keldi. Ayol haqida, uning iffati to‘g‘risida, sevgisi, ma'naviy-axloqiy tanazzuli haqida rejissyor ilhom va ishtiyoq bilan hikoya qilardi. Ko‘pchilikda ajib bir qiziqish, kinoyali tabassum paydo qilgan film menda noxush taassurot qoldirdi. Sharq va G‘arbda ayolga turlicha munosabat haqida o‘yladim. Sharq poeziyasi ayolni yerdan olib, yuksaklikka ko‘tarib, samoga chiqarib, farishtaga aylantirgan, keyin uning ishqida Majnundek yonib, yeru-ko‘kni larzaga keltirgan bo‘lsa, mazkur Fransuz filmida ayolni ko‘kdan uzib olib, pastga tushirib, loyga qorib, so‘ng axlatga uloqtiradi. Sharq poeziyasida ayol muqaddas zot, sehrli go‘zallik timsoli, sodiq yor, mushtipar ona, G‘arb san'ati va adabiyotida ko‘p hollarda buning aksi buzuqilik, nopoklik ramzi. Sharqda ayolni ijtimoiy mehnati uchun emas, iffati, pok oilaviy axloqi, muqaddas onaligi uchun yuksak qadrlaganlar. Yorni, onani ulug‘ zot sifatida madh etish Navoiy insonparvarligining tub negizidir. Sharqda ayol qanchalik ulug‘lansa, unga qo‘yiladigan talab ham shunchalik teran, qat'iy, mas'uliyatli. Bosh talab iffatlilikdir. Iffat – qizning jamoat joylarida o‘zini tutishi, xulq-atvoridan tortib, nikohning birinchi kechasigacha, kelinlik odobidan tortib, onalik martabasigacha fayz bag‘ishlovchi sharm-hayo yog‘dusidir. Jamoadagi ayollarning nohaq g‘iybati Manzuraning qizlik sha'niga dog‘ tushirdi, deydi “Qiz bolaning sha'ni” publitsistik lavha muallifi. To‘g‘ri, ig‘vo, tuhmat pana-pastqamlardan o‘rmalab kelib zahar soluvchi ilon. Biroq, unga qarshi xolis da'vo bor. Bu - insonning halolligidir. Afsuski, mazkur lavhada qizning halolligini isbotlovchi dalillar keltirilmagan. Bizda erkak-ayolning oddiy hayotiy muomalasidan, jamoat joylaridagi mehnat munosabatlaridan buzuq ma'no chiqaradigan zamonlar o‘tgan. Bular sovet turmush tarzining dumbullik-norasidalik davriga oid qusurlar edi. Tasavvur eting, har kuni ming-minglab erkak-ayollar kun bo‘yi birga mehnat qiladilar. Lekin ularning ijtimoiy munosabatlaridan hech kim kir izlamaydi. Mabodo, shunday kir izlovchilar uchrab qolsa, halol kishilar ularning ig‘vosiga munosib zarba beradilar. Hozirgi vaqtda ayollarimiz ustozning shogird bilan, boshliqning xodim bilan, muallimning talaba bilan munosabatlaridagi iffatu buzuqilikni sezgirlik bilan ajrata oladigan ongli, madaniy kishilardir. Intim munosabatlar, ayonki, g‘oyat nozik, pardali kechadi. Bu xususdagi nopoklikni, masalan, Abdulla Qahhorning “Mayiz yemagan xotin” hikoyasidagiday oshkora hal etish g‘oyat mushkul. Ayol qalbi, ayniqsa, biror yaqinining bu boradagi qing‘irligini, egri qadamini qandaydir bir ichki tuyg‘u – intuitsiya orqali sezish xususiyatiga ega bo‘ladi. “Birovning ko‘nglini intuitsiya bilan sezish borasida erkaklar ayollarga teng kelolmaydi. Erkaklar predmetlar dunyosining sultoni bo‘lsa, ayollar insoniy munosabatlar olamining malikasidir” (“Sirli olam”, Toshkent, “Yosh gvardiya”, 1986-yil, 67-bet). Bo‘lim boshlig‘i bilan uning kabinetida bir soatlik ovqatlanish tanaffusida bir necha bor yolg‘iz qolgan Manzura ilmiy ish yuzasidan suhbatlashganmi yoki... Ayol qalbi buni ko‘p hollarda aniq his etishga moyil bo‘ladi. Abdulla Qahhorning “O‘tmishdan ertaklar” qissasida tasvirlanishicha, tabib Qahhor aka qabulidan qo‘lidagi ko‘zachasi jumragiga paxta tiqib, yuzlari yal-yal yonib chiqqan ayol “mayiz yemagan xotin” toifasidan ekanini beixtiyor his etamiz. Ayollarning Manzura haqidagi gap-so‘zi birdaniga kelib chiqmagan. Ayollar intuitiv tuyg‘ularini hayotiy dalillar asosida bir necha bor sinab ko‘rganlaridan keyin, shunday fikrga keladilar. Ko‘pchilikning fikrini quruqdan-quruq rad etib yoppasiga g‘iybatchiga chiqarish to‘g‘ri bo‘ladimi? Mazkur idorada o‘nlab, balki yuzlab xotin-qizlar ishlaydi, nega bitta Manzura haqida gap tarqalgan? Qizning boshi ochiq deyishingiz mumkin. Ig‘vo chiqarishda “boshi ochik” yoki “yopiqlik”ning ahamiyati yo‘q. Haqiqiy g‘iybatchilar “boshi bog‘liq”lar haqida ham chiroyli ig‘vo to‘qib chiqarishlari mumkin. Yurak amri bilan harakat qiluvchi kishilarda ADOLAT TUYG‘USI kuchli bo‘ladi. Ayollar haqida ham shunday deyish mumkin. Agar o‘nta ayoldan ikkitasi Manzura haqida nohaq gap aytganda, sakkiztasi qiz sha'nini himoya qilib, ig‘voni rad etgan bo‘lardi. Nega Manzuraning halolligini jamoada biron kishi himoya qilib chiqmaydi? Korxona direktori ham Manzura haqida odil fikrini dadil ayta olmaydi. Isbotsiz gap tuhmat, degan aqida bilan kifoyalanadi. Qizning sevgan yigiti ig‘voni rad etadigan, sevgilisini oqlaydigan dalillar qidirmasdan, birdaniga aynib ketadi. Axir, qiz haqidagi gap-so‘z yigit sha'niga ham otilgan tosh edi-ku? Halollik negizida ildiz otgan muhabbat bamisoli quyosh, uning nuriga chang-g‘uborlar dosh berolmaydi. Asossiz ig‘vo gaplar yigitni o‘z muhabbatidan bunchalik oson voz kechishga olib kelmaydi. Nihoyat, Manzuraning o‘z halolligini shu jamoada oxirigacha isbotlash o‘rniga ishdan ketib qolishi ham uning halolligiga shubha uyg‘otadi. Xullas, qiz haqida tarqalgan gap-so‘z ig‘vo emas, balki elning nopoklikka ichki noroziligi, nafrat tuyg‘usidir. Xalqimizning milliy, o‘ziga xos axloq mezoni shuni taqozo etadi. Manzuraning yuqoridagi xatti-harakati boshqa biron xalq, masalan, yevropaliklar nazarida odatdagi hodisa bo‘lib, bu haqdagi gap-so‘zlar har kimning o‘z hohishi, prinsipiga ko‘ra, madaniyatsizlik belgisi, deb talqin etilishi mumkin edi. “Qiz bolaning sha'ni” maqolasi shunday ruhda yozilgan. Turg‘unlik yillarida xalqimizning milliy o‘ziga xosligi, ezgu milliy an'analari diniy yoki eskilik qoldig‘i niqobi ostida, ta'qib va tahqir etildi. Bolani beshikda yotqizish, uyda issiq sandal qo‘yib o‘ltirish va boshqa shu kabi udumlar eskilik qoldig‘i sifatida qoralandi. Paranjiga qarshi kurash niqobi ostida ayrim g‘ayri axloqiy xatti-harakatlar targ‘ib qilindi. Milliy an’analarga moyillik va sadoqat millatchilik, deb baholandi. Milliy udumlarni faol inkor etish, g‘arb urf-odatlariga ko‘r-ko‘rona taqlidiy moyillik “madaniylik” deb rag‘batlantirildi. Kishilarimiz ma'naviyatida vujudga kelgan bo‘shliqni g‘arb “madaniy” udumlari bilan to‘ldirishga urindilar. Madaniylik juda ustalik bilan milliylikka qarama-qarshi qo‘yildi. Xalqimizning ming yillik milliy an'analarini zo‘ravonlik bilan inkor etish xalq ruhiyatida teskari o‘zgarish vujudga keltirdi. Milliy an'analarga teskari munosabat ko‘nikmasi ba'zi kishilar ruhiyatida hozir ham amal qilmoqda. A.Taypatovning “Iffat” maqolasi (“Yosh leninchi”, 1989-yil 21-mart) menda shunday taassurot qoldirdi. Muallif kuyov oilasining qizlik iffati talabini, eskilik sarqiti, deb talqin etadi. Kelinni nohaq himoya qiladi. Holbuki, yosh oilani kelishtirish niyatida prokuror aralashuvi bilan uyushtirilgan tibbiy “hujjat” qizning pokligini isbotlovchi dalil bo‘lolmaydi. Hujjatli “iffat”ning hech kimga keragi yo‘q! Oila – Sharqda azaliy muqaddas hodisa. Uning asl negizi halollikdir. Yangi oila kelin tushirishdan boshlanadi. Kelin-kuyov oyog‘i ostiga halollikdan poyondoz solinadi. Birinchi kecha baxt-iqbol, poklik kechasi bo‘lib oila tarixiga kiradi. Qizlik iffati belgisini ezgu udumga ko‘ra, hovlidagi dorga yoyib qo‘yishgan, mahalladagi e'tiborli ayollar yig‘ilib, kelinni qizlik iffati bilan muborakbod etishgan. Kelinni tabriklash bilan xonadonga kirib kelgan ezgu-go‘zallikni tabriklaganlar. Bu hol mahalla-ko‘y nazarida kelinga izzat-ikrom, obro‘-e'tibor, astoydil mehr uyg‘otgan. Kelin o‘zi tushgan mahallaga ana shunday hurmatli fuqaro sifatida qadam qo‘ygan. Xullas, iffat belgisini namoyish etish haqorat emas, balki fazilat hisoblangan. Yuqoridagilardan ma'lumki, har bir xalq o‘ziga xos milliy axloqiy xususiyatlarga ega. Bir xalqda axloqiy hodisa hisoblangan udumlar boshqasida noaxloqiy mohiyatga ega bo‘lishi mumkin. Nega biz o‘z milliy an'analarimizni g‘arb andozasi bilan o‘lchashimiz kerak? G‘arb biz uchun, ayniqsa, iffat masalasida axloq namunasi bo‘lolmaydi. Iffatsizlik g‘arb hodisasi. Ekranlarimizda “Mening ismim Arlekino”, “Kichik Vera” filmlari namoyish etildi. Yoshlar filmlardagi ikki-uch daqiqa oshkora ko‘rsatilgan behayo lavhani tomosha qilish uchun bilet kassalariga qayta-qayta navbatda turdilar. Million-million tomoshabinlarga zinoni oshkora tashviq etish g‘ayri aaloqiy hisoblanmaydi-yu, o‘zbek qizining iffat belgisini o‘z xonadonida namoyish etishi haqorat bo‘lar ekan. Aksincha, xalqimiz kelin tushgan uyda hech bir belgisiz imi-jimida o‘tkazilgan kechani oila sha'niga haqorat, deb bilgan. Go‘zallik halollik demakdir. Kelinning husni, oliy maktabda o‘qib orttirgan kasbi, seplari bo‘lsa-yu, iffati bo‘lmasa, xonadon uchun haqoratdir. Nopoklik qadam qo‘ygan uydan qo‘ni-qo‘shnilar, do‘st-u birodarlar, hatto, qarindoshlar hazar qilishgan. Umuman, nopoklikni hech bir vijdonli shaxs hazm qilolmaydi. Madaniyat qanchalik rivojlansa, iffat-poklik talabi shunchalik barqaror tus oladi. Respublikamizning yirik shaharlarida, masalan, Toshkent aholisi orasida iffat talabi yanada qat'iy va mas'uliyatli amal qilayotganligi diqqatga sazovordir. Xullas, boshqa eski odatlarni balki rad etish mumkindir. Biroq iffat talabini inkor etish mumkin emas. Chunki bu xalqimizning halollik talabi, tub milliy axloqiy mezonidir.

8.6.2025 398

Zavq birla zarar “LEAVE NO TRACE”

Har bir inson dam olishga, ruhiy tetiklikka muhtoj. Ayniqsa, tabiat qo‘ynida musaffo havodan nafas olish – beqiyos zavq. Inson shunday go‘zal manzarani ko‘rib, ich-ichidan bir lahza bo‘lsa-da, hayot betakror, tabiat naqadar mehribon ekanini his qiladi. Shu sabab, ko‘pchilik yozning jazirama kunlarida tabiat qo‘yniga oshiqadi. Biz ham oilaviy dam olish uchun Nurota tumaniga yo‘l oldik. Tog‘lar, takrorlanmas tabiat kishini o‘ziga maftun qiladi. Ayni dam olish kuni, tepayu pastliklar odam bilan to‘la. Amallab bo‘sh joy topdik. Noz-ne’matlardan chiroyli dasturxon taxlaymiz. Erkaklar kabob pishirishni boshlab yuborgan, bolalar koptok o‘ynaydi yoki varrak uchiradi. Toza havodan to‘yib-to‘yib nafas olasan... Ketar vaqt yaqinlashdi, endi hamma narsani yig‘ishtirib olish kerak. Tabiatga xiyonat shu yerdan boshlanadi: plastik idish, qog‘oz va polietilin paketlar, ichimlik suvi idishlarini o‘tirgan joyimizga tashlab ketamiz. Yo‘q deyishga shoshilmang, yo‘l bo‘yi shu manzaraga guvoh bo‘lganim uchun aytyapman. Xo‘sh, ayting-chi, bir marta bo‘lsa ham o‘sha chiqindilarni uyingizga qaytarib kelganmisiz? Tog‘lar etagidagi manzara go‘yo tabiatga kelib dam olgan emas, unga zarba bergan, uni haqorat qilgan odamlar izidek taassurot uyg‘otadi. Piknik zonalar kerak Tabiat esa jim. U noroziligini qichqirib ayta olmaydi, lekin har bir tashlab ketilgan axlat, har bir ifloslangan buloq, zararlangan daraxt uning yuragidagi jarohatdir. Bular unutilmaydi: tashlab ketilgan plastik ming yillab chirimaydi. Uni yutib yuborgan qush halok bo‘ladi. Zaharli moddalarga botgan tuproqdan sog‘lom o‘simlik unmaydi. Shu bois, piknik va tog‘li joylarda erkin dam olishni tartibga solish tarafdorimiz. Avvalo, tog‘ tizmalari, suv havzalarida maxsus piknik zonalarini tashkil qilish va bu aholi uchun bepul bo‘lishini ta’minlash kerak. Bu zonalarda piknik uchun barcha sharoit yaratilishi, xavfsizlik ta’minlanishi, tozalikka e’tibor qaratilishi va asosiysi taom tayyorlash uchun alohida joylar tashkil etilgan bo‘lishi shart. Piknik zonasida tartib-qoida ishlab chiqilishi va unga amal qilmaganlarga jarima qo‘llanilishi lozim. Duch kelgan joyda piknik qilishga yo‘l qo‘ymaslik ham aholi salomatligi va xavfsizligini ta’minlaydi, ham tabiatni asrashda muhim qadam bo‘ladi. Bu borada xorij tajribasi qanday? Xorij tajribasiga qaraydigan boʻlsak, Xitoyda parklar juda ko‘p, ular dam olish, sayr qilish va piknik uchun mos keladi, biroq olov yoqish va taom tayyorlash mutlaqo man etiladi. Germaniyada Yashil maydonlar departamenti tomonidan tartibga solingan qoidalarga muvofiq, taom tayyorlamoqchi bo‘lgan joyingizdagi belgilarga e’tibor berishingiz lozim. Parkda taom qoldiqlarini, chiqindilarni qoldirish taqiqlanadi, uni o‘zingiz bilan qaytarib olib ketishingiz shart. Bundan tashqari, o‘t yoqish yoki yerga to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘mir yoqish, hatto panjara qilish uchun chuqur qazish mumkin emas. Germaniya bog‘larida gulhan yoqish taqiqlanadi. Bog‘ hududida hech qanday shox yoki novdalarni yig‘ish mumkin emas. Olovni kuchaytiradigan tez alangalanuvchi suyuqliklarni (spirtli ichimliklar, benzin yoki shunga o‘xshash moddalar) ishlatish man etiladi. Qoidalarga amal qilmaslik jarima (20 yevrodan 5000 yevrogacha) qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi. Aqsh va Kanadada esa “Leave No Trace” (Iz qoldirma) tamoyili navjud. Bu tamoyil insonlarga tabiatda hech qanday iz qoldirmaslikni o‘rgatadi: barcha chiqindilarni o‘zlari bilan olib chiqib ketish majburiyati. O‘t yoqishga faqat belgilangan joylarda ruxsat etiladi. Yovvoyi hayvonlarga ovqat bermaslik va ularga yaqinlashmaslik, tabiiylikni (gullar, toshlar, daraxt novdalari) buzmaslik yoki olib ketmaslik kerak.  Norvegiya va Shvetsiyada esa piknik qilish uchun ruxsatnoma talab etiladi. Chiqindi tashlash, daraxt kesish yoki gul uzish kabi harakatlar uchun katta jarimalar belgilanadi (ba’zida 500–1000 yevrogacha).Video kuzatuv yoki politsiya reydlari orqali nazorat kuchaytiriladi. Tabiat go‘zalligidan bahra olish ortidan unga zarar keltirmaslik uchun biz ham maxsus taom tayyorlash joylarini tashkil qilishimiz, piknik zonalarini belgilab olishimiz va aholiga qulaylik yaratgan holda, tegishli tartib-qoidalarni ishlab chiqishimiz shart. Yana bir gapni alohida ta’kidlash kerakki, tabiatni muhofaza qilish faqat qonun va jazolar orqali emas, balki inson qalbida ekologik ong va  mas’uliyatni shakllantirish orqali ham amalga oshadi. Ana shundagina tog‘larning viqori, tabiatning yashilligi, havoning musaffoligini asrab qolgan, ularga, u yerdagi hayvonlarga hamda o‘zimizga ham kamroq zarar keltirgan bo‘lamiz. Yoki bizni faqatgina pulli zonalar, qat’iy tartib va keskin jarimalar to‘xtatib qolarmikan?..

8.6.2025 439

SO‘NGGI QO‘NG‘IROQDAN SO‘NG...

Ijtimoiy tarmoqlarda 4 nafar maktab bitiruvchisi o‘g‘rilik sodir etgani haqida xabar tarqaldi. Xabarga ko‘ra, Toshkent viloyatida 15–17 yoshdagi maktab o‘quvchilari o‘g‘rilik orqali bitiruv kechasi xarajatlari uchun pul topishga uringan. Voqea to‘liq o‘rganib chiqilganidan so‘ng: “Bu kabi holatlar barchamizni birdek o‘ylantirishi kerak. Chunki bitiruv kechalari va shu kabi tadbirlardagi ortiqcha xarajatlar, “boshqalardan qolmaslik” hissi, moddiy bosim – ayrim o‘quvchilarni jinoyatga boshlamoqda”, deydi Toshkent viloyati IIBB matbuot kotibi Bobur To‘laganov. Bu yil 450 mindan ziyod yoshlar maktabni tamomladi. “So‘ngi qo‘ng‘iroq” tadbiri, attestat topshirish marosimi, bitiruv kechasi yoshlar hayotida eng muhim sanalardan biri. Yangi libos yoki sinfdoshlar bir xil bo‘lishi uchun ijaraga kiyim olish, go‘zallik salonlarida soatlab navbatda turib yasan-tusan qilish ommalashdi. Joriy yilda xuddi yuqoridagi kabi muhokamalarga sabab bo‘ladigan vaziyatlar birin-ketin e’lon qilinyapti. Masalan, Namangan viloyatida tadbir jarayonida gaz to‘ldirilgan sharlarning portlashi natijasida o‘quvchi qizning sochi yonib ketgan. Qoraqalpog‘istonda esa tadbirdan so‘ng bitiruvchilar “kortej” uyushtirib, avtohalokatga uchragan. E’tiborli jihati bu dabdabalarning aksariyati fojiali yakun topmoqda. Bitiruv marosimlariga qancha sarflangan? Maktab bitiruvchilari bitiruv marosimlari uchun qancha pul sarflaydi? Bu savolga javob olish uchun bitiruvchilar bilan suhbatlashishga harakat qildik. Ayrim ota-onalarga og‘irlik qilayotgan bunday xarajatlar ko‘lami mamlakatimizning deyarli barcha viloyatlarida bir xil. Keling, yaxshisi bitiruvchilarning o‘zidan eshitsak. Samarqandlik bitiruvchi yigit – S. Y: “Yoshim 19 da. O‘tgan yili maktabni bitirganman. So‘nggi qo‘ng‘iroqda taxminan 650-700 ming so‘m atrofida pul sarfladim. Bu pulga yangi kiyim, “Bitiruvchi” tasmasi, soch turmagi, sinf rahbarimizga sovg‘a va maktabni bezatish uchun bezaklar sotib olganman. Attestatni olganimizdan keyin sinfdoshlar bilan bitiruv bazmi qilishni rejalashtirganmiz. Bu uchun ham kamida 200 ming so‘m ketgan. Bazm bir sinfdoshimning uyida o‘tkazilgan. Agar biror joyni buyurtma qilganimizda ancha qimmatga tushardik”. Toshkent viloyatida yashovchi bitiruvchi qizlardan biri – K. I: “Yoshim 18 da. 11-sinfni bitiryapman. So‘nggi qo‘ng‘iroq tadbiriga bir oy tayyorlandik. Kechada bitiruvchi sinflar raqs tushadi. Biz maxsus raqs kursiga qatnashdik. Bir oy uchun umumiy 150 dollar to‘ladik. Albatta hamma ham qatnashmadi. Chunki ko‘pchilikning ota-onasi ortiqcha xarajatga qarshi bo‘lishdi. Yana qizlar bilan bir xil kiyinishni kelishdik va men bunga 600 ming so‘m sarfladim. Eng qiziq holatlardan biri go‘zallik salonida bo‘ladi. Chunki tadbir hamma maktablarda bir kunda va bir vaqtda o‘tkazilgani uchun salonda qizlar ko‘payib ketadi. Navbat juda katta. Mening navbatim kechasi soat 02:00 ga to‘g‘ri keldi. Uxlamasdan, dugonalarim bilan birga o‘sha yerga bordik. Pardoz va soch turmagi uchun 300 ming so‘m to‘ladim. Bundan tashqari, maktabni bezatish uchun, ustozimizga sovg‘a, “Bitiruvchi” tasmasiga ham 250 mingga yaqin pul sarflandi. Umumiy hisobda 1 milliondan ko‘proq pul ketdi. Bitiruv bazmi uchun joy band qilganmiz. Bunga 250 mingdan yig‘dik. Endi bazm uchun libos sotib olishim kerak”... Ikkita viloyat kesimida o‘rganilgan masalaning natijasi shuni ko‘rsatadiki, maktab bitiruv marosimlari uchun o‘rtacha 1 million so‘m pul sarflanadi. Shu kuni yoshlar orasida kimo‘zarga raqobat ham kuchayadi. E’tiborlisi, Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi bir necha yillardan beri so‘nggi qo‘ng‘iroq tadbirini bunday yo‘sinda o‘tkazishni taqiqlagan va bu haqida kamida bir hafta oldin ijtimoiy tarmoqlarda ogohlantirilgan. Joriy yilda-chi, tartibni saqlash va muammolarning oldini olish uchun qilingan ishlar qanday natija berdi? Bu yil tartib o‘zgardimi? Har yili Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi o‘z rasmiy sahifasida so‘nggi qo‘ngiroq tadbirlarini o‘tkazish tartibini belgilaydi. Unga ko‘ram quyidagilar taqiqlangan: – turli restoran va kafelar, xonadonlarda “Bitiruv oqshomlari”ni oʻtkazish, bosqichli nazorat imtihonlari va yakuniy davlat attestasiyalarini oʻtkazishda, taʼlim muassasalarini yangi oʻquv yiliga tayyorlashda oʻquvchi va bitiruvchilar hamda ularning ota-onalaridan pul yigʻish; – bitiruv tadbirlarida oʻquvchilardan qimmatbaho sovgʻalar uchun pul yigʻish, bitiruv kechalariga atab qimmat kiyimlar olish, yengil avtomashinalarda sayr tashkil etish; – oʻquvchilar guruh-guruh boʻlib xiyobonlar, istirohat bogʻlari, choʻmilish havzalariga borishi. Ammo joriy yilda bunday ogohlantirish berilmagan. Vazirlikning telegramdagi rasmiy sahifasida “Boshlanayotgan haftada yurtimiz maktablarida so‘nggi qo‘ng‘iroq jaranglaydi. Ijtimoiy tarmoqlarda ushbu tadbir oʻtkazilishi taqiqlangani, cheklovlar oʻrnatilgani haqida turli notoʻgʻri xabarlar tarqalmoqda. Vazirlik shuni ma’lum qiladiki, maktablarimizda so‘nggi qo‘ng‘iroq tadbirlarini ko‘tarinki kayfiyatda, tantanalar bilan o‘tkazish an’anasi bu yil ham davom etadi. Faqat maktablarimiz jamoalarini, bitiruvchilarimizni, hurmatli ota-onalarimizni tadbirlar jarayonida xavfsizlik qoidalariga rioya etishlarini so‘raymiz!” ko‘rinishidagi munosabat e’lon qilingan. Qat’iy taqiqlar olib tashlandimi? Ichki ishlar vazirligi jamoat xavfsizligi departamenti axborot xizmati rahbari Muzifa Sultonova “Barcha ota-onalar va kattalardan bitiruvchilarning yarim tungacha istirohat bog‘larida yurishi, spirtli ichimlik, tamaki mahsulotlari va taqiqlangan moddalarni iste’mol qilishi, ko‘chalarda guruh-guruh bo‘lib “kortej”larda yurishi, avtomashina, skuter, samokatlarni olib boshqarishi, anhor, kanal va cho‘milish havzalarida suzishi, yonida tig‘li kesuvchi, sanchuvchi hamda inson hayoti va sog‘lig‘i uchun xavfli bo‘lgan boshqa buyumlarni olib yurishiga yo‘l qo‘ymaslikni so‘rab qolamiz”, deya bitiruvchilar va ularning ota-onalariga murojaat qiladi. Bundan tashqari, respublika hududida o‘tkaziladigan tadbirlarda xavfsizlikni ta’minlashga Ichki ishlar vazirligi, Milliy gvardiya, Favqulodda vaziyatlar vazirligi xodimlari va harbiy xizmatchilaridan jami 27 ming nafardan ziyodi biriktirilgan. Ammo bu faqatgina 24-may “So‘ngi qo‘ng‘iroq” tadbiri bo‘lib o‘tadigan kun uchun tashkillashtirilgan. Bitiruvchilar esa asosan imtihonlardan keyin attestatni qo‘lga olib, katta bazm uyushtiradi. Bu yangilik emas. Taqiqlar mavjud bo‘lgan yillarda ham o‘tkazilgan. Endi nazoratsiz holatda o‘tkaziladi. Sarvinoz KOMILOVA, “Yoshlar ovozi” muxbiri

4.6.2025 483

NEOLOGIZMLAR TAHDIDI yoxud til rivoji va milliy o‘zlik muvozanati qanday saqlanadi?

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari jadal rivojlanishi, internetdan foydalanuvchilar soni ortishi va ijtimoiy tarmoqlarning ommalashuvi bilan til muhitida sezilarli o‘zgarishlar kuzatilib, o‘zbek tili va madaniyatiga ham ta’sir o‘tkazmoqda. Ayniqsa, ingliz, rus va boshqa tillardan kirib kelayotgan neologik so‘zlar ommaviy muloqot vositalari orqali o‘zbek tili sohalarida faol qo‘llanmoqda. Ma’lum bir davrda paydo bo‘lib, yangi voqeliklarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘z va iboralar tilshunoslik adabiyotlarida neologizm deb ta’riflanadi. Ular semantik, strukturaviy va funksional jihatdan turlicha tasniflanadi. Xorijiy til manbalari asosida kirib kelayotgan so‘zlar asosan kalka, o‘zlashtirish va aralashma so‘zlar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bugungi kunda o‘zbek tilida “kontent”, “target”, “reyting”, “bloger”, “dizayn”, “strim”, “layk”, “onlayn”, “podkast” kabi so‘zlar keng qo‘llanilyapti. Bular axborot texnologiyalari, marketing, san’at va media sohalaridagi yangi atamalardir. Neologizmlar tilning tabiiy rivojlanish jarayonida, mavjud ehtiyoj tufayli yuzaga keladi. Neologizmlarning aksariyati asli ingliz tilidan kirib kelgan bo‘lib, til qoidalariga moslashmasdan ishlatilayotgani ma’lum bir lingvistik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Yangi ehtiyojlarning paydo bo‘lishi bir nechta omillar asosida kelib chiqadi: Texnologik taraqqiyot. Texnologiya rivojlanishi tufayli yangi qurilmalar, xizmat va platformalar paydo bo‘ldi: smartfon, gadjet, veb sayt, apgreyd, QR kod. Bu so‘zlar uchun tilda avval mavjud bo‘lgan ifoda yetarli emas edi, shu bois yangi so‘zlar shakllandi. Ijtimoiy o‘zgarishlar. Jamiyatdagi yangi munosabatlar, faoliyat turlari va muomala shakllari ham yangi so‘zlarga ehtiyoj tug‘diradi: bloger, influenser, targeting, podkast, frilanser. Bular yangi kasblar yoki muloqot vositalari sifatida qabul qilindi. Global madaniyat ta’siri. Jahon miqyosidagi trendlar, madaniy o‘zgarishlar ham yangi so‘zlarning kirib kelishiga sabab bo‘ladi: reyting”, layfstayl, top-10, bestseller. Bu so‘zlar ko‘pincha ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlar orqali tarqaladi. Agar jamiyatda biror narsani ifoda etishga ehtiyoj bo‘lsa, yangi so‘z yaratiladi yoki boshqa tildan so‘z olinadi. Masalan, “onlayn dars” – pandemiya paytidagi yangi ta’lim shaklini ifoda etish uchun paydo bo‘lgan atama. “Zum qilish” – Zoom platformasi orqali muloqot qilishni anglatadigan so‘z. Neologizmlar to‘g‘ri ma’noda va vaziyatda qo‘llanilsa, o‘zbek tili me’yorlari bilan uyg‘unlashsa, muqobil so‘zlar yaratishga asos bo‘lsa, tilni boyitadi. Ammo har qanday so‘z tarjima qilinmasdan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri olinsa, bu milliy tilga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun tilshunoslar va atamashunoslar yangi so‘zlar kiritilishini nazorat va tahlil qilib borishlari kerak. “Yangi so‘zlar – yangi ehtiyojlar samarasi” degan fikr til rivojining tabiiy mexanizmini anglatadi. Bunday so‘zlar jamiyat taraqqiyotining ko‘zgusi hisoblanadi. Lekin ularni qabul qilish, moslashtirish va milliy til bilan uyg‘unlashtirishda ilmiy yondashuv, madaniy hurmat va ijtimoiy mas’uliyat zarur. Tilshunoslar orasida xorijiy til so‘zlarining ko‘payishiga turlicha munosabatlar bor. Bir tomondan, bu tilning rivojlanayotgani, yangi voqeliklarga moslashayotgani sifatida baholanadi.  Neologizmlar – tilning boyligi tushunchasida quyidagilarni aytib o‘tish joiz deb bildik. Yangi tushunchalarni ifoda etish vositasi. Jamiyat doimo o‘zgaradi. Ilmiy kashfiyotlar, texnologiyalar, yangi kasblar, yangi hayot tarzi paydo bo‘lganda ularni ifoda qilish uchun yangi so‘zlar kerak bo‘ladi. Mavjud so‘zlar ba’zan buni ifodalay olmaydi. Masalan: frilanser, onlayn, gadjet, QR kod – bunday tushunchalar 20 yil avval yo‘q edi. Tilning moslashuvchanligini ko‘rsatadi. Tilda neologizmlarning paydo bo‘lishi uning faolligi, yangilikka ochiqligi va rivojlanayotganini anglatadi. Bu har qanday sog‘lom tilda kuzatiladigan jarayon hisoblanadi. Jahon hamjamiyati bilan axborot almashinuvini osonlashtiradi. Globallashuv sharoitida barcha jahon tillari o‘zaro ta’sirga kirmoqda. Neologizmlar orqali xalqaro atamalarni tushunish, anglash va qo‘llash osonroq bo‘ladi. Masalan, “target” yoki “kontent” so‘zlari jahonning ko‘pgina tillarida aynan shunday shaklda qabul qilingan. Ikkinchi tomondan esa bu holat o‘zbek tilining asliyligini yo‘qotishi, ifoda imkoniyatlari kambag‘allashishi xavfini keltirib chiqarishi mumkin. Milliy til tozaligini yo‘qotish xavfi. Xorijiy so‘zlar ortiqcha ishlatilaversa, o‘zbek tilidagi mavjud muqobil so‘zlar unutilishi, tilning o‘zligi yo‘qolishi mumkin. Ona tilida fikrlash qobiliyati susayishi. Yoshlar va internet faollari orasida faqat modaga aylangan, lekin o‘z ma’nosi aniq anglanmagan neologizmlardan ortiqcha foydalanish holati mavjud. Bu ularning tilda chuqur fikr yuritish imkonini kamaytiradi. Til qoidalariga zid shaklda kirib kelishi. Ko‘pgina neologizmlar o‘zbek tili morfologiyasi va fonetikasiga moslashtirilmasdan qo‘llaniladi (masalan, apgreyd qildim, target qo‘ydik, follov qildim). Bu til me’yorlarini buzadi. Neologizmlar tilning tabiiy rivojida muhim rol o‘ynaydi, lekin ularni bemaqsad va haddan tashqari ishlatish milliy tilga zarar yetkazadi. Shu sababli yangi so‘zlarni qabul qilishda til me’yorlarini hisobga olish, o‘zbek tilidagi muqobil variantini yaratish va ommalashtirish, aholi, ayniqsa, yoshlar orasida til madaniyatini oshirish juda muhim. Har bir mustaqil davlat o‘z tilini milliy meros, madaniy boylik va davlat suverenitetining bir qismi sifatida ko‘radi. Shu bois davlatlar tilni himoya qilish, rivojlantirish va uning mavqeyini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratadi. Yurtimizda davlat tilini muhofaza qilish va uni rivojlantirishga doir bir qator qonun va dasturlar mavjud. O‘zbekiston Konstitusiyasi va “Davlat tili haqida”gi qonunga ko‘ra, o‘zbek tili davlat tili hisoblanadi. Davlat organlari, ta’lim muassasalari, OAV va boshqa joylarda o‘zbek tilini to‘liq qo‘llash va uning nufuzini oshirish maqsad qilingan. Davlat tomonidan milliy ensiklopediyalar, lug‘atlar va atamalar komissiyalari faoliyatini tekshirish, neologizmlarga o‘zbekcha muqobillar yaratish bo‘yicha ilmiy ishlanmalar ishlab chiqish, davlat muassasalarida rasmiy yozishmalarni o‘zbek tilida yuritish talablari, mahalliy va markaziy OAVda til madaniyati bo‘yicha targ‘ibot ishlarini amalga oshirish hamda ushbu tadbirlarning amaliy natijadorligini oshirish, aholida ona tiliga hurmat va mas’uliyat hissini shakllantirish, o‘zbek tilining zamonaviy talablarga mos ravishda boyishi va rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan tizimli siyosatni yuritish lozim.  Til siyosati so‘zlarni shunchaki taqiqlash emas, balki ularni o‘rganish, saralash va milliy til bilan uyg‘unlashtirish, o‘zbekcha muqobillarini yaratishni nazarda tutadi. Davlat tilini asrash, himoya qilish uchun quyidagilarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz: Ota-onalar va o‘qituvchilar. Bolalarga ongli ravishda sof o‘zbek tilida gapirishni o‘rgatish; neologizmlarni tushuntirish, lekin o‘zbekcha muqobillarini ham o‘rgatish; kitobxonlik va adabiy nutqni targ‘ib qilish. Ommaviy axborot vositalari. Televideniye, radio va matbuotda toza va ravon tilda gapirishga e’tibor berish; zarur bo‘lganda xorijiy so‘zlarga tushunarli izoh berish; omma tilini shakllantirishda mas’uliyatli bo‘lish. Ijtimoiy tarmoq va yoshlar. Internetdagi yozishmalarda ham madaniyatli va adabiy tildan foydalanish; moda yoki omma orqasidan ko‘r-ko‘rona yurish emas, ongli til tanlovini amalga oshirish; o‘zini ifodalashda o‘zbek tilining boy so‘z xazinasidan foydalanishga intilish. Til siyosati va jamiyat mas’uliyati bir-biridan ajralmas hodisa hisoblanadi. Davlat huquqiy asos yaratib bersa, jamiyat – fuqarolar, o‘qituvchilar, blogerlar, jurnalistlar uni hayotga tatbiq etadi.

31.5.2025 617

DIREKTOR KIM OʻZI?

4-sinfman. Maktabimiz yo‘lagida yugurish mumkin emasdi. Ammo bir kuni katta tanaffusda hovliga chiqish uchun yo‘lakdan o‘tayotganimda orqamdan bir sinfdoshim sochimdan tortdi.  Jahlim chiqib, uni quvlay ketdim. U qochdi, men esa ortidan yugurdim. Shu payt yonimizdan chiqqan sharpani sezmay, hovliga chiqib ketdik. Ortimizdan “Huv, senlar, qayt ortingga!” degan ovoz keldi. Shart to‘xtadik. Eshik yonida qoshlari chimirilgan direktorimiz turardi. Damimiz ichimizga tushdi. Negadir maktabda hamma undan qoʻrqardi. Hatto ustozlar ham. Ustozimizning “Direktor kelyapti, jim boʻlinglar, toʻgʻri oʻtiringlar” degan gaplari sabab boʻlgandir bu qo‘quvga, balki. Baland ovozdan hovlidagi o‘quvchilar sergak tortdi, hammaning koʻzi bizda. Yoniga bordik. Direktor birinchi menga yuzlandi: – Nega yo‘lakda yugurasan? Nechinchi sinfda o‘qiysan? – To‘rtinchida, – dedim past ovozda. – Kap-katta qiz, balo bormi, o‘g‘il bola bilan quvalashib? Shunday o‘rnak bo‘lmoqchimisan oʻzingdan kichiklarga? – Haligi... uning o‘zi sochimdan tortdi, keyin... – gapim og‘zimda qoldi. Qo‘lini paxsa qilib, baqira ketdi direktor: – Jim bo‘l, menga tik qaragani uyalmaysanmi? Uyda otangga ham shunaqa gap qaytarasanmi? Keyin burnimdagi yaraga ishora qilib, beyarashiq ohangda, masxaromuz qo‘shib qo‘ydi: – Ko‘chada urishib yuradigan qizga o‘xshaysan oʻzi. Ammo bu yara birov turtgani yo biror joyga urganim uchun chiqmagandi... Atrofdagi o‘quvchilar va o‘qituvchilarning nigohlari ostida xo‘rlikdan ko‘zlarimga yosh to‘ldi, lekin yig‘lashga qo‘rqdim. Jim qoldim. Yillar o‘tdi. Oq eshikka “Direktor xonasi” deb yozib qoʻyilgan joydan doim oyoq uchida oʻtardim. Men-ku mayli, boshimda bir kaltak singan, boshqa oʻquvchilar ham shunday edi. Bu eshik doim berk, hech kim kirib-chiqmas, sovuq bir xonaga oʻxshab tuyulardi. 9-sinfman. So‘nggi qo‘ng‘iroq tadbirida direktorimiz uchun sovg‘a tayyorladik. O‘shanda o‘ylab qoldim: nega sovg‘a bermoqchimiz o‘zi? Yigʻilishlarda formang qani deb ikki soat bizni tik oyoqda qoldirgani uchunmi?.. Tushunarsiz. Litseyga o‘qishga kirdim. Sog‘lig‘im sabab bir hafta darslarga borolmadim. Guruh rahbarimizdan direktor nomiga ariza yozish kerakligini eshitib, “Qo‘rqinchli odam emasmi o‘zi?” deb so‘rabman. U esa hayrat aralash kulib, “Nima, ajina deb o‘ylayapsizmi? Bemalol kiravering”, dedi. Rostdan ham nega qoʻrqinchli boʻlishi kerak oʻzi!? Taajjub... Universitetda 1-kursman. Bir kuni adashib uchinchi qavatga chiqib qoldim. Yo‘lakdagi turli bezaklarga mahliyo bo‘lib turganimda kimdir: – Bu yerda nima qilyapsiz? Bu rektor qavati, pastga tushing, – dedi. Men darhol uzr so‘rab, “podshoh” qavatini tark etdim. Yoʻlaklar shunchalik chiroyli boʻlsa, rektor xonasi qanaqa ekan? Qiziq. Yaqinda Instagramda bir blogerning Amerikadagi hayotidan lavhalar koʻrayotgan edim. Farzandi 4-sinfda oʻqirkan. Maktabda qandaydir bayram munosabati bilan sahna koʻrinishi qoʻyilyapti. Bolakaylar xazina qoʻriqlovchi askarlar rolida. Bir payt sahnaga bir keksa, sochlari oqargan, “bir koʻzi yoʻq” qaroqchilar boshligʻi chiqib keldi. Askarlar bilan shiddatli jang olib bordi, askar bolalar bir qaroqchining ustidan oshib tushar, bir uni yerga yotqizib olishardi. Sahna koʻrinishi tugagach, boshlovchi endi sahnaga maktabimizning direktorini taklif etamiz deganda ayni oʻsha qaroqchilar boshligʻi chiqib kelganda hayratdan qotib qoldim. Rostan ham ancha keksa odam, kamiga direktor(!). Qoyil. Men ulg‘aydim-u, savollarim ochiq qolgandek. Faqat endi maktab yo‘laklaridagi sharpalar o‘rnini boshqa soyalar egalladi. Hali ham ba’zida kimningdir dag‘dag‘ali ovozidan cho‘chib, “kechirasiz”, “uzr” deyishimga to‘g‘ri keladi, aybdor bo‘lmasam ham. Direktor kim o‘zi?.. Balki bu savolga har inson o‘z hayotiga qarab javob berar. Men esa hali ham javob izlayapman...

31.5.2025 542

Gapirolmaygan bolalar qalbidagi tovushsiz dunyo

So‘z – insoniylikning ildizi. U hayotni anglash, o‘zini ifoda etish, boshqalar bilan bog‘lanish uchun yaratilgan eng tabiiy vositadir. Har bir bolaning dunyoga kelgach, ilk bora eshitadigan ovozi – onasining “jon bolam” degan mehrli so‘zidir. Har bir ona esa bolasining “ona” degan javobini kutadi. Lekin bu tabiiy jarayon ba’zi oilalar hayotida hech qachon sodir bo‘lmaydi. Chunki ba’zi bolalar sukutda yashaydi. Gapira olmaydi. Qarab turadi, his qiladi, hatto yig‘laydi ham, ammo ayta olmaydi. Ularning qalbida so‘zsiz dunyo yashaydi. Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining (WHO) 2023-yilgi ma’lumotlariga ko‘ra, global miqyosda har ming nafar boladan 6–8 nafari turli darajadagi nutq buzilishlariga ega. Bu buzilishlar fonetik-tovush, semantik, psixologik, nevrologik yoki ijtimoiy sabablar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ayrim hollarda, bola sog‘lom, eshitish qobiliyati joyida, lekin gapirmaydi. Ba’zilar kech gapiradi, ayrimlar esa umuman sukunatda qoladi. Bularning barchasi logopedik aralashuvni, psixologik ko‘makni va eng muhimi — e’tiborni talab qiladi. O‘zbekiston ham ushbu statistikadagi istisno emas. Respublikada har yili o‘rtacha 15–18 ming nafar bola logopedik muolajalarga muhtoj deb baholanadi. Biroq ulardan nechta bola sifatli va tizimli yordam olayapti — bu savol ochiq. Mutaxassislar fikricha, ayniqsa viloyatlarda malakali logopedlar soni juda kam. Davlatga qarashli maxsus logopediya bog‘chalari va markazlar soni cheklangan. Xususiy muassasalar esa har doim ham hamyonbop emas. Natijada ko‘plab bolalar erta tashxis va tuzatish imkoniyatidan mahrum qolmoqda. Shu bilan birga, oilaviy muhitda ham bu muammo yetarlicha anglanmaydi. Farzandi 3–4 yoshgacha gapirmayotgan ota-onalar "hali vaqti keladi", "ota tomonga tortgan", "erkaligi shunaqa" kabi yondashuvlar bilan masalani paysalga soladi. Ammo mutaxassislar bu yosh oralig‘ini “nutq rivojining hal qiluvchi bosqichi” deb ataydi. Aynan 2–5 yoshda nutq apparati shakllanadi, lug‘at bazasi ortadi, tovush va ohang o‘zlashtiriladi. Agar shu davrda nutq nuqsoni e’tiborga olinmasa, bola keyinchalik nafaqat til, balki fikrlash, muomala, psixologik barqarorlik va o‘qish-ko‘nikmalarida ham ortda qoladi. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 2024-yilgi tahliliga ko‘ra, nutq rivojidagi muammolar bola psixikasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Gapira olmaydigan bolalarda ko‘proq ijtimoiy chekinish, o‘ziga ishonchsizlik, jamoada o‘ynay olmaslik holatlari kuzatiladi. Ba’zan bu bolalar noto‘g‘ri ravishda “aqliy sust” yoki “nogiron” deb baholanadi. Aslida esa ular atrof muhitni yaxshi tushunadi, lekin o‘zini so‘z orqali ifoda eta olmaydi. Bu esa nafaqat bolaning kelajagini, balki jamiyatdagi teng imkoniyatlar tamoyilini ham shubha ostiga qo‘yadi. Toshkentdagi 1-sonli logopediya markazida har yili o‘rtacha 700 nafar bola davolanadi. Ularning 60 foizi erta tashxis tufayli ijobiy natijalarga erishadi. Bu shuni anglatadiki, masalaning ildizi ko‘pincha vaqtida murojaat qilmaslikda, tizimli yondashuv yetishmovchiligida va jamiyatda mavjud stereotiplarda. Aynan shu stereotiplar — masalan, "bola o‘z-o‘zidan gapira boshlaydi", "bu nasldan-naslga o‘tadigan holat", "gapirmaydi, lekin aqli yaxshi" degan yondashuvlar bolalarga eng ko‘p zarar yetkazadi. Gapirmaydigan bola — bu jim bo‘lishni tanlagan emas, balki yordamga muhtoj inson. U eshitilishi, tushunilishi, e’tiborga olinishi kerak. Logoped mutaxassis Shahnoza Jo‘rayeva buni shunday ifodalaydi: – Gapira olmaydigan bola aqliy zaif degani emas. U ba’zida hatto boshqa bolalardan ham sezgirroq, aqlliroq bo‘ladi. Biz uni eshita olishimiz, his eta olishimiz kerak. Shundagina bola ochiladi. O‘ylaylik, bugun biz eshitmagan har bir bola ertaga o‘z so‘zini ayta olmaydi. O‘z fikrini bildirolmaydi. Bunday holat ko‘payaversa, jamiyatda g‘oyalar, tashabbuslar, yangiliklar tug‘ilishi ham sekinlashadi. Chunki har bir bola kelajakda gapiradigan fuqaro. U ovozga, huquqqa, imkoniyatga ega bo‘lishi kerak. Buning uchun esa biz, ota-onalar, muallimlar, shifokorlar va oddiy fuqarolar ularning tovushsiz chaqirig‘ini eshitishni o‘rganishimiz zarur.

23.5.2025 736

Tenglik — taraqqiyot asosi

Sen ayolsan! Ko‘p kulma, o‘zingni tut, qiz bolasan. Ovozingni balandlatma, jiddiy bo‘lma — o‘rning oshxonada, dars emas, taom o‘rgan. Nega bu kitobni o‘qiyapsan? Qizlar bu kasbda ishlashmaydi. Senga bu bilimlar nega kerak? Baribir oxiri uyda o‘tirib, farzand tarbiyalaysan-ku. O‘qimaysan, diplom olsang ham, ish topa olmaysan, baribir turmushga chiqasan. Qolganini qaynonangning o‘zi o‘qitib oladi. Oila degani — sening yagona taqdiring. Karyera, mustaqil hayot, orzu — bular erkaklar uchun. Sen faqat “yaxshi kelin” bo‘lishing kerak. Diplom nimaga kerak? Devor bezash uchunmi? Bu turdagi gaplar ro‘yxatini yana uzoq davom ettirish mumkin.  Ushbu jumlalar go‘yoki oddiy maslahatday tuyuladi, ammo aslida bu — ayolning imkoniyatlarini cheklovchi ijtimoiy to‘r va  o‘ta kuchli qurolga aylangan. Bu iboralar orqali nechta orzular o‘ldirilganini hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Chunki ayol kishiga faqatgina ayol bo‘lganligi uchun turli bosimlar, cheklovlar, ijtimoiy stereotiplar tinimsiz ravishda qo‘llaniladi. Ba’zi kasblarda ayollarning ishtirokiga nisbatan noaniq cheklovlar qo‘yilishi, ularning fikri qaror qabul qilish jarayonlarida yetarlicha e’tiborga olinmasligi yoki ayollarning salohiyatiga ishonchsizlik bilan qaralishi kabi holatlar bugungi kungacha jamiyat ongida saqlanib qolmoqda. Natijada esa o‘ziga ishonmaydigan, qo‘rqoq, mustaqil fikrlay olmaydigan va doim kimgadir tayanib yashaydigan ayollar qatlamining shakllanishiga sabab bo‘lyapti. Zamonaviy jamiyatda “gender tenglik” iborasi tobora ko‘proq eshitilmoqda. Biroq, bu tushunchaning asl mazmun-mohiyatini hamma ham to‘g‘ri anglay olmayapti. Ko‘plab hollarda gender tenglik deganda ayollarning erkaklar ustidan hukmronligi, ularning erkaklar o‘rnini egallashi kabi noto‘g‘ri talqinlar uchrab turadi. Aslida esa bu — inson huquqlari va adolat prinsiplariga asoslangan demokratik ijtimoiy tizimning ajralmas qismidir. Gender tenglik — bu erkak va ayollarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy hamda madaniy hayotda teng huquq va imkoniyatlarga ega bo‘lishidir. Bu degani, ayol yoki erkak bo‘lish insonning tanlov erkinligi, kasb egallashi, ta’lim olishi yoki rahbarlik lavozimiga intilishi oldida to‘siq bo‘lishi kerak emas. Tenglik deganda farqlarni yo‘q qilish emas, balki bu farqlarga qaramasdan imkoniyatlarni tenglashtirish nazarda tutiladi. Masalan, ayolga bola parvarishi davrida mehnat huquqlari himoyasi berilishi, erkakka ota sifatida ta’til huquqi berilishi — bu tenglikka erishish yo‘lidagi aniq mexanizmlardir. Ko‘plab jamiyatlarda gender tenglikka oid noto‘g‘ri stereotiplar mavjud: “Ayolning joyi oshxonada”, “Ayol boshliq bo‘la olmaydi”, “Erkak pul topishi kerak, ayol uyda o‘tirishi kerak” kabi iboralar barchamizga tanish. Bu kabi qarashlar ijtimoiy ongda chuqur ildiz otgani sababli, ayollar ko‘pincha o‘z salohiyatini ochib berolmaydi. Gender tenglikni noto‘g‘ri tushunish esa jamiyatda qarama-qarshiliklar, salbiy qarorlar va rivojlanishga to‘siq bo‘ladi. Jamiyatning bu kabi salbiy holatlarni yengib o‘tishi, gender tenglik tamoyillarining real hayotda to‘laqonli ishlashini ta’minlashi uchun izchil siyosiy va huquqiy chora-tadbirlar zarur bo‘ladi. Shu maqsadda mamlakatimizda ayollarning qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy faolligini oshirishga doir muhim qadam tashlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2025-yil 14-martda qabul qilingan PQ-103-sonli qaror xotin-qizlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning iqtisodiy faolligini oshirish va jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlashga qaratilgan muhim hujjatdir .  Mazkur qaror doirasida xotin-qizlarning bandligini ta’minlash va tadbirkorlikka jalb qilish bo‘yicha ishlarning natijadorligi ustidan nazorat Bosh prokuror o‘rinbosari D.S. Kasimovga yuklatilgan.  Shuningdek, 2025-yil 18-martda qabul qilingan SQ-102-V-sonli qaror 2030-yilga qadar O‘zbekiston Respublikasida gender tenglikni ta’minlash va xotin-qizlarning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan strategik hujjatdir . Ushbu  qarorlar o‘z mazmun-mohiyati jihatidan BMTning global kun tartibidagi Barqaror rivojlanish maqsadlari (xususan, 5-maqsad — Gender tenglikni ta’minlash) bilan bevosita uyg‘unlikda ishlab chiqilgan. Yuqoridagi qarorlarda ayollarni rahbarlik lavozimlariga tayyorlash alohida e’tibor markazida turadi. Bu borada maxsus malaka oshirish kurslari, treninglar, mentorlik tizimlari va kasbiy ko‘nikmalarni mustahkamlovchi dasturlar joriy etilmoqda. Bu nafaqat gender tenglikni kuchaytiradi, balki boshqaruv tizimida ayollarning o‘rni ortishi orqali qaror qabul qilish jarayonlariga har xil yondashuvlarni olib kiradi. Jahon tajribasida ham ayollar rahbarligidagi tashkilotlar ijtimoiy mas’uliyat, xodimlar farovonligi va uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlashda yuqori natijalarni ko‘rsatmoqda. Qarorda belgilangan yana bir muhim yo‘nalish — bu ayollarni tadbirkorlik va innovatsion faoliyatga keng jalb qilishdir. Bu borada davlat subsidiyalari, grantlar, soliq imtiyozlari va mikromoliyalashtirish kabi mexanizmlar joriy qilinmoqda. O‘zbekistonda ayollar tadbirkorligining umumiy ulushi 26% atrofida bo‘lsa, bu ko‘rsatkichni oshirish orqali nafaqat iqtisodiy faollik kuchayadi, balki oila farovonligi, bandlik va ijtimoiy barqarorlik ham mustahkamlanadi. Hujjatlarda ayollar manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish, mavjud huquqiy bo‘shliqlarni bartaraf etish zarurligi ham ta’kidlangan. Jumladan, gender asosidagi kamsitishlarni oldini olish, mehnat va ijtimoiy himoya tizimida ayollarga nisbatan teng munosabatni kafolatlovchi normativlar ustida ishlanmoqda. Jahon Bankining hisob-kitoblariga ko‘ra, ayollarni mehnat bozoriga to‘liq jalb qilish orqali global yalpi ichki mahsulot (YaIM) 20% dan ortiq o‘sishi mumkin. Bu esa ayollarning salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish orqali iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish imkonini beradi. Bu jihatlar ayollarning jamiyatda o‘zini erkin tutishiga, mehnat bozori va siyosiy institutlarda faol bo‘lishiga asos yaratadi. Ayollarni ijtimoiy himoya qilish, ularning salomatligi, ta’limga bo‘lgan teng huquqini ta’minlash jamiyatda sog‘lom ijtimoiy muhitni shakllantirishda hal qiluvchi omildir. Ayolning bilimli, moliyaviy jihatdan mustaqil, huquqiy himoyasi kuchli bo‘lgan sharoitda yashashi, jamiyatga barqarorlik olib keladi. Zero, taraqqiyot — bu faqat erkaklar yoki faqat ayollar bilan emas, balki ikkalasi ham teng ishtirok etgan sharoitda ro‘y beradi. O‘zbekistonda gender tenglikka erishish yo‘lida qabul qilinayotgan hujjatlar bevosita BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari, xususan, 5-maqsad — gender tengligini ta’minlash bilan uyg‘unlikda ishlab chiqilmoqda. Gender tenglikni ta’minlash orqali nafaqat ijtimoiy adolatga erishish, balki iqtisodiy o‘sishni ham jadallashtirish mumkin. O‘zbekistonning bu boradagi sa’y-harakatlari, xususan, yuqorida tilga olingan qarorlar, ayollar salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish va mamlakat iqtisodiyotini mustahkamlashga xizmat qiladi. Ayollar rahbarligidagi yangi ijtimoiy va mahalliy tashabbuslar jamiyat salomatligi, xavfsizligi va maʼnaviyatini targ‘ib qilishga qaratilgan. Shavkat Mirziyoyevning farmoniga muvofiq tuman va shahar hokimliklarida xotin-qizlar ishlari boʻyicha mutaxassis lavozimlari joriy etildi; bunday mutaxassislar oilaviy munosabatlarni yaxshilash, nizolarni bartaraf qilish va maʼnaviy-axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash bo‘yicha faoliyat yuritadi . Misol uchun, bir qator tadbirlarda mahallalarda “oila universitetlari” tashkil etilib, nikohdan oldin kelin-kuyovlar bilan maslahatchilar suhbat o‘tkazmoqda, to‘y-marosimlar tartibli tashkil qilinmoqda va ajrashishlarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bularning barchasi ayollar boshchiligidagi tashkilotlarning asosiy diqqat markazlari – oilaviy salomatlik, ijtimoiy xavfsizlik va maʼnaviy qadriyatlar – ustuvor ekanini anglatadi. Xalqaro tajribalarda ham aytilishicha, ayollarning siyosat va iqtisodiyotdagi roli mustahkam bo‘lsa, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy farovonligi oshadi; shuningdek, O‘zbekiston hukumati rasmiy hujjatlarida onalik va ayol salomatligini himoya qilish birinchi darajali maqsad qilib belgilangan. O‘zbek jamiyatida ayollar, xususan onalarga nisbatan hurmat qadimdan kuchli bo‘lib kelgan. Prezident Mirziyoyev ayollar bayramidagi nutqida barchani avvalo “muqaddas va mo‘tabar Ona siymosiga taʼzim qilish”ga chaqirdi . Uning so‘zlariga ko‘ra, “O‘zbekiston deb atalgan jonajon Vatanimizda har qaysi mard yigit avvalo mehribon onasi, oilasi, farzandlari baxtli boʻlishini albatta istaydi” . Bu fikr – har bir ayolga, hatto begona qiz-u opa singilga ham, farzandini sevadigan ona nazari bilan munosabat bildirish zarurligi to‘g‘risida – jamiyatimizda keng tarqalgan qadriyatni aks ettiradi. Mirziyoyevning taʼkidlashicha, xotin-qizlarni eʼzozlash orqali “hayotimiz go‘zal va mazmunli, xonadonlarimiz obod va nurafshon bo‘ladi”. Shu maʼnoda, ayollarni ona sifatida qadrlash va ularning huquq va manfaatlariga hurmat ko‘rsatish o‘zbekiston xalqining anʼanaviy qadriyatlari bo‘lib, bu ustuvorlik jamiyat barqarorligi va yurt farovonligiga xizmat qiladi.

23.5.2025 700

O‘zbekistonda tibbiyot turizimi

Zamonaviy dunyoda sog‘liqni saqlash, davolanish yoki go‘zallikni parvarishlash maqsadida xalqaro sayohat qilish tobora ommalashib bormoqda. Bu jarayon tibbiyot turizmi (yoki sog‘liqni saqlash turizmi) deb ataladi. Tibbiyot turizmi – bu shaxsning sog‘lig‘ini tiklash, muolajadan o‘tish yoki estetik ehtiyojlar asosida boshqa davlatga borib, davolanish yoki diagnostika xizmatlaridan foydalanish faoliyatidir. Ko‘pincha bu xizmatlar uy davlatiga qaraganda arzonroq, tezroq va sifatliroq bo‘ladi. Dunyo bo‘yicha har yili millionlab insonlar boshqa mamlakatlarda tibbiy xizmatlardan foydalanish uchun safarga chiqishadi. Ushbu turizm turi nafaqat bemorlar uchun foydali, balki davlatlar uchun ham muhim iqtisodiy manba sanaladi. Xo‘sh, avvalo tibbiyot turizmining tarixiga to‘talsak. Tibbiyot turizmining ildizlari qadimiy davrlarga borib taqaladi. Qadimgi Yunoniston va Rimda boy insonlar shifobaxsh manbalar yoki tabiblar oldiga uzoq-yaqin mamlakatlarga davo izlab borishgan. O‘rta asrlarda Buxoro, Bag‘dod, Damashq kabi shaharlardagi ilmiy markazlar tibbiyot bo‘yicha mashhur bo‘lib, bemorlar bu yerlarga davolanish uchun tashrif buyurganlar. Zamonaviy tibbiyot turizmi 1990-yillardan boshlab kuchli rivojlana boshladi. Hozirgi kundagi tibbiyot turizmi bo‘yicha yetakchi davlatlarda asosan tibbiyotning jarrohlik (yurak, ortopediya, neyroxirurgiya), plastik-estetik operatsiyalar, stomatologik xizmatlar, reabilitatsiya va detoks dasturlari, sun’iy urug‘lantirish (IVF) va tug‘uruq, an’anaviy tibbiyot (masalan, Ayurveda yoki Xitoy tabobati) xizmati kabi yoʻnalishlarida ilg‘orligi bilan ajralib turadi. Hindistonga har yili 500 mingdan ortiq bemor tashrif buyuradi. Yurak, onkologik, ortopedik va Ayurvedik davolash xizmatlari bilan mashhur. Narxlar G‘arb davlatlariga nisbatan 70% arzonroq. Turkiya Yevropa va Osiyoning kesishgan nuqtasida joylashgan. Plastik jarrohlik, IVF va oftalmologiyada yetakchi. Har yili 750 mingdan ortiq bemor qabul qiladi. Tailand ham shu qatorda har yili 2 millionga yaqin tibbiy turistni qabul qiladi. Kosmetologiya, estetik operatsiyalar va reabilitatsiya xizmatlari kurort bilan uyg‘unlashtirilgan. Germaniya esa yuqumli bo‘lmagan kasalliklar, onkologiya va reabilitatsiyada texnologik yetakchi. Diagnostika sifati va xalqaro sertifikatlarga ega bo‘lgan klinikalari bilan mashhur. Tibbiyot turizmini muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun muhim omillardan biri tibbiy xizmat sifati, ishonchliligi va xalqaro standartlarga muvofiqligidir. Shu jihatdan O‘zbekistonda, xususan Sirdaryo viloyatida so‘nggi yillarda Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) bilan yo‘lga qo‘yilgan hamkorliklar alohida e’tiborga loyiq. 2021-yildan boshlab, Sirdaryo viloyati JSST bilan birgalikda bir nechta tajriba loyihalarini amalga oshirish markaziga aylandi. Eng muhimlaridan biri Davlat tibbiy sug‘urtasi tizimi sinovi JSST ekspertlari bilan hamkorlikda bu viloyatda yangi sog‘liqni saqlash modeli sinovdan o‘tkazildi. Bu tajriba xorijiy tajribaga asoslangan bo‘lib, bemorlarga sifatli va qulay xizmat ko‘rsatish imkonini berdi. Viloyatda tashkil etilgan “Guliston” tibbiyot klasteri JSST tomonidan baholanib, xalqaro tajriba asosida faoliyat yuritmoqda. Klaster tarkibiga zamonaviy tibbiyot muassasalari kirgan bo‘lib, u yerda: – endokrinologiya, – shoshilinch tibbiy yordam, – ko‘p tarmoqli davolash xizmatlari yo‘lga qo‘yilgan. Bu esa tibbiyot turizmi uchun sifatli muhit va infrastrukturani shakllantiradi. JSST va Jahon diabet jamg‘armasi bilan hamkorlikda qandli diabetning 2-turiga qarshi uch yillik loyiha amalga oshirildi. Bu loyiha: – tibbiy profilaktika va diagnostika xizmatlarini kuchaytirdi; – mahalliy klinikalarni xalqaro standartlar asosida rivojlantirishga xizmat qildi. Ushbu yondashuvlar kelajakda ixtisoslashgan tibbiy turizm markazlarini yaratish uchun zamin bo‘la oladi. JSST kabi xalqaro tashkilot bilan rasmiy hamkorlik xorijlik bemorlar uchun ishonchli kafolat hisoblanadi. Bu esa Sirdaryoni va umuman O‘zbekistonni Markaziy Osiyoda tibbiyot turizmi markazlaridan biriga aylantirish yo‘lida muhim qadamlardan biridir. Tibbiyot turizmi sog‘liq va sayohat uyg‘unligiga asoslangan zamonaviy xizmat sohasidir. Bu soha global miqyosda tez rivojlanmoqda va O‘zbekiston ham raqobatga kirishmoqda. Prezident qarorlari, JSST tavsiyalari va mavjud infratuzilma yordamida mamlakat tibbiy turizmda mustahkam o‘rin egallash imkoniyatiga ega. Davlat rahbari aynan mana shu sohani rivojlantirishga qaratilgan bir qator qaror va farmonlarni qabul qilgan. Prezidentning 2022-yil 5-apreldagi PQ–196-sonli  “Tibbiyot turizmini rivojlantirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga asosan xorijlik bemorlar uchun alohida sharoitlar yaratilmoqda. Maxsus klinikalar, diagnostika markazlari, sanatoriyalar rekonstruksiya qilinyapti. Vizaviy tartiblar soddalashtirilmoqda, tibbiy xizmatlarga soliq imtiyozlari berilmoqda. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona va Termiz shaharlarida xorijiy bemorlarga xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashgan klinikalar faoliyat yuritmoqda. Ayniqsa, jarrohlik, stomatologiya, dermatologiya va sanator-terapevtik xizmatlar xorijiy mijozlar orasida talabgir. Sirdaryo viloyati JSST bilan hamkorlikda sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirishda tajriba maydoniga aylangan. Bu esa bevosita tibbiyot turizmini rivojlantirish uchun muhim zamin yaratmoqda. Tibbiy sug‘urta tizimi – 2021-yildan JSST ko‘magida tajriba-sinov tariqasida joriy etildi. “Guliston” tibbiyot klasteri – zamonaviy muassasalar birlashmasi xalqaro baholash asosida faoliyat yuritmoqda. Qandli diabetga qarshi JSST va Jahon diabet jamg‘armasi loyihasi – kasallikni erta aniqlash, dori vositalari bilan ta’minlash, bemorlar uchun treninglar tashkil qilish. Noinfeksion kasalliklar profilaktikasi – yurak, qon bosimi, saraton va diabet bo‘yicha keng ko‘lamli tadbirlar. Bu islohotlar natijasida: – xalqaro tajriba amaliyotga joriy qilinmoqda; – klinikalar jahon standartlariga yaqinlashtirilmoqda; – chet ellik bemorlar uchun xavfsiz, ishonchli va sifatli muhit yaratilmoqda. O‘zbekiston, xususan Sirdaryo viloyatida JSST bilan hamkorlikda yo‘lga qo‘yilgan loyihalar yaqin kelajakda mamlakatni Markaziy Osiyoda tibbiyot turizmining mintaqaviy markaziga aylantirishi mumkin. Tibbiyot turizmi bugungi kunda sog‘liqni tiklash va davolanish bilan birga iqtisodiy rivojlanishning muhim tarmoqlaridan biriga aylanmoqda. Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, bu sohada muvaffaqiyatga erishish uchun sifatli tibbiy xizmat, zamonaviy infratuzilma va xalqaro standartlarga moslashuv muhim ahamiyatga ega.

23.5.2025 732

Iqlim oʻzgarishi va Orol

Har birimiz hech boʻlmaganda bir marta bobomiz, amakimiz yoki togʻamiz bilan ob-havo haqida gaplashganmiz. Ularning koʻp yillik kuzatuvlari zamirida biz sezmagan oʻzgarishlarga ishora boʻladi: “Bizning davrimizda yogʻingarchilik zoʻr boʻlardi, qishda qalin qorda yurib boʻlmasdi, bahorda esa shunday yomgʻir yogʻardiki, dalada ekinlar suvga gʻarq boʻlib ketardi”, deydi ular. Ularning aytganlarida jon bor. Esingizdami, maktabda bizga shunday oʻrgatishgan: “Yurtimizda toʻrtta fasl bor, ular har doim navbatma-navbat kelib, bir-birining oʻrnini bo’shatadi, toʻrtta kelinchakdek yurtda parvona boʻladi”. Ammo bugun biz ulgʻaydik, va shu kelinchaklar xuddi gʻoyib boʻlgandek. Fasllarning joyi almashdi, tabiiy muvozanat buzildi. Qishda bitta qor yogʻsa, unga qarab “mana qish boshlandi” deymiz. Bahor yomgʻirlari esa adashib o‘tib ketayotgandek – yerni na ho‘l qiladi, na hayot baxsh etadi. Shaxsan oʻzim bir necha fermerdan eshitganman: “Qishda qor yog‘madi, bahor yomg‘irlaridan deyarli foyda boʻlmadi. Endi mol-qoʻy uchun yaylov yo‘q – qirlar hanuz kuzdagi sarg‘ish holatda, maysa koʻkarmadi. Chorva boqishning iloji qolmayapti.” Afsuski, bu faqat Oʻzbekistonda emas – butun dunyoda kuzatilayotgan holat. Kunlar tobora isiyapti, yogʻingarchilik kamayib, qurgʻoqchilik yillar ketma-ketligi boshlangan. Va shuni tan olishimiz kerak: bu holat ortida insonning oʻzi turibdi. Bir voqea esimda. Yosh edim, osmon birdan qorongʻu tortdi – yomgʻir yog‘ishi aniq edi. Ammo qo‘shni qishloqdagilar, sel kelishidan xavfsirab, to‘pchilarga murojaat qilishdi. To‘pdan zambarak otildi, bulutlar tarqaldi – yomg‘ir yog‘madi. Biz birinchi marta iqlimga qo‘l urdik. Bu “tajriba” yoqib qoldi, keyinchalik odat tusiga kirdi. Natijada esa – yog‘ingarchilik kamaydi. Bugun bu tajribaning achchiq oqibatlarini boshimizdan kechiryapmiz. Qurgʻoqchilik va suv tanqisligi – iqtisodiyotga zarba, xalq turmushiga tahdid. Ammo bu fojia birdan boshlanmadi. U uzoq yillik beparvolik va tabiatga qarshi urush natijasi. Orol dengizining qurishi Bugun Orol dengizining qurib borayotgani hech kimga yangilik emas. Ammo uning ortida yotgan sabablarga chuqurroq qarasak, bu hodisa faqat geografik emas, balki siyosiy va ijtimoiy oqibatlarga ham ega ekani ayon bo‘ladi. 1960-yillarda sobiq Sovet Ittifoqi Markaziy Osiyoni paxta yetishtiruvchi gigantga aylantirishni maqsad qildi. Bu maqsadga erishish uchun Amudaryo va Sirdaryo daryolari massiv sug‘orish tizimlariga burildi – Orol esa borgan sari suvsiz qoldi. Kanallar texnik jihatdan nochor edi – suv bug‘lanib ketdi, tuproqqa singdi. Asosiy muammo – rejasizlik va ekologik tafakkurning yo‘qligi edi. Boshqaruv markazlashgan, lekin tabiiy resurslar boshboshdoq edi. Daryo suvlari qayerga ketayotgani hech kimni qiziqtirmadi. Natijada Orolga boradigan suv miqdori 10 baravar kamaydi. Orolning qurishi – ekologik falokat. Uning oʻrnida bugun cho‘l yotibdi. Ostida esa – tuz va chang zaxiralari. Shamollar bu changni havoga koʻtaradi, odamlarning sog‘lig‘iga jiddiy zarar yetkazadi. Baliqchilik sanoati yo‘qoldi, daromad manbalari yo‘qoldi. Bu holat butun bir mintaqaning ijtimoiy hayotiga salbiy ta’sir koʻrsatdi. Global iqlim oʻzgarishi – sayyoraviy xavf XXI asrga kelib, insoniyat tabiat oldida oʻzining nimaga qodir ekanini ham, nimani yo‘qota olishini ham isbotlab bo‘ldi. Kosmosga chiqdik, texnologiyani o‘zlashtirdik, lekin yer yuzidagi muvozanatni yo‘qota boshladik. Ozon qatlamining yemirilishi – buni aniq misoli. Ozon – bizni Quyoshning zararli nurlaridan himoya qiluvchi yagona qalqon. Ammo insoniyat tomonidan yaratilgan kimyoviy moddalarning – xlorftoruglerod, halon, karbon tetraklorid va boshqalarning – atmosferaga chiqishi bu qatlamni yemiradi. Transport vositalari, sanoat chiqindilari, oʻgʻitlar, pestitsidlar – bularning barchasi havoni zararlamoqda. Yana bir muammo – chuchuk suv tanqisligi. Yer yuzidagi suvning atigi 2,5 foizi chuchuk, undan ham ozrogʻi odamlar foydalanishi mumkin boʻlgan manbalarda saqlanadi. Oxirgi yillarda bu zaxira keskin kamaymoqda. NASA va Germaniya hamkorligidagi GRACE loyihasi shuni koʻrsatdiki, 2015–2023 yillar oralig‘ida chuchuk suv miqdori 1200 kub kilometrga kamaygan. Bu hajm Yerni ikki marta o‘rashga yetarli. 2030 yilga borib suvga boʻlgan ehtiyoj ta’minotdan 40 foizga ortiq boʻlishi kutilmoqda. Suv tanqisligi oziq-ovqat xavfsizligi, sogʻliq, iqtisod va siyosiy barqarorlikka bevosita ta’sir koʻrsatadi. Tabiiy resurslar cheklangan. Ular doimiy emas. Har bir suv tomchisi, har bir shamol nafasi, har bir bulut ohangi – bebaho. Biz ularni asrashni oʻrganmasak, ertaga bizni asraydigan narsa qolmasligi mumkin. Innovatsion texnologiyalar, resurslarni tejamli ishlatish, ekologik ta’lim – bularning barchasi muhim. Ammo eng muhimi – har bir insonda mas’uliyat hissi uyg‘onishi kerak. Ekotizim – bu faqat davlat yoki tashkilotlar ishi emas. Bu sening, mening, hammamizning ishimiz. Agar har birimiz suvni tejamli ishlatsak, tabiatni sevib yashasak, kelajakni asraymiz. Chunki tabiat bizsiz ham yashay oladi, lekin biz – usiz emas.

23.5.2025 725

Kiberxavfsizlik – raqamli asrda barqarorlik kafolati

Zamonaviy dunyoda kiber tahdidlar soni tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda. Jahon ommaviy axborot vositalari har kuni yangi voqealar haqida xabar berib kelmoqda. Bularga misol tariqasida, virusli dasturlarni tarqatish, parollarni buzib kirish, kredit karta va boshqa bank rekvizitlaridagi mablag‘larni o‘zlashtirish talon-toroj qilish, shuningdek, internet orqali qonunga zid axborotlar, xususan, bo‘hton, ma’naviy buzuq ma’lumotlarni tarqatish kabilarni keltirish mumkin. Yirik xalqaro kompaniyalar va davlat idoralari kiber hujumlar to‘lqiniga duchor bo‘layotgani hamda xakerlar oddiy fuqarolarning bank hisoblariga hujum qilayotgani raqamli dunyoda tahdidlardan ishonchli himoya qilish tizimini yaratish lozim ekanligini anglatadi. Keling, kiberxavfsizlik nima ekanligini va nima uchun u har birimiz uchun juda muhimligini aniqlaylik. Kiberxavfsizlik internetga ulangan tizimlarni (texnika, dasturiy ta’minot va ma’lumotlar) kiber tahdidlardan himoya qilish hisoblanadi. Shu o‘rinda “Kiberjinoyatchilik” tushunchasiga kelsak, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalaridan foydalangan holda, virtual tarmoqda dahshat solish, virus va boshqa zararli dasturlar, qonunga zid axborotlar tayyorlash va tarqatish, elektron xatlarni ommaviy tarqatish (spam), xakerlik hujumi, veb-saytlarga noqonuniy kirish, firibgarlik, ma’lumotlar butunligi va mualliflik huquqini buzish, kredit kartochkalari raqami hamda bank rekvizitlarini o‘g‘irlash (fishing va farming) va boshqa turli huquqbuzarliklar bilan izohlanadi. Jahon miqyosidagi kiberxavfsizlikka to‘ztaladigan bo‘lsak, 2023 yilda bizneslarga bo‘lgan kiber hujumlar 50 foizni tashkil qiladi. 2021-yilda har 2 amerikalik internet foydalanuvchisidan 1 nafarini akkounti buzilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Buyuk Britaniya korxonalarining 39 foiz 2022-yilda kiberhujumga uchragani aniqlangan. 2022-yilning birinchi yarmida esa 53,35 million AQSH fuqorosi kiberjinoyatlardan jabrlangan. 2023-yilda 5 ta davlatda kiber jinoyatlar yuqori ko‘rsatgichni ko‘rsatmoqda: Buyuk Britaniya – 75% Estoniya – 85.83% Latviya – 79.17% Polsha – 90,83% Ukraina – 80.83% O‘zbekiston miqyosida ham bu ko‘rsatkichlar kichik emas. O‘zbekistonda hujumlar soni 25 barovarga oshgan deb xabar beradi Daryo.uz rasmiy sayti. 2024-yil may oyida O‘zbekistonning .uz domen cyeb-saytlariga 6,6 milliondan ortiq kiber hujumlar amalga oshirilgan. Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda fuqorolar nomiga rasmiylashtirilgan onlayn kreditlar bilan bog‘liq 463 ta firibgarlik holati aniqlangan bo‘lib, bu holatlar jami 15 mlrd so‘m moddiy zarar keltirgan. O‘zbekiatonda kiber jinoyatlar nima sababdan sodir etilmoqda? O‘zbekistonda kiber jinoyatlar asosan ijtimoiy tarmoqlardan natog‘ri foydalanish va daromad qilishning noqonuniy yo‘lini tutish natijasida kelib chiqmoqda. Kiber xavfsizlikni oldini olish uchun nimalar qilish kerak: Axborot xavfsizligini ta’minlash: shaxsiy ma’lumotlarni, bank kartasi raqamlarini va PIN-kodlarni oshkor qilmaslik zarur. Rasmiy manbalardan foydalanish: banklar va boshqa moliyaviy tashkilotlar bilan bog‘lanishda rasmiy kanallardan foydalanish, telefon orqali kelgan so‘rovlarga javob bermaslik kerak. Ta’lim va ma’rifat: jamiyatda firibgarlikning oldini olish uchun ta’lim va ma’rifat ishlarini kuchaytirish, fuqarolarni ogoh qilish muhimdir. Huquqni muhofaza qilish tizimini mustahkamlash: firibgarlik jinoyatlarini aniqlash va ularni jazolash tizimini takomillashtirish, firibgarlikni kamaytirishga yordam beradi. Jinoyat kodeksining bir qator moddalarida kompyuter texnikasi vositalaridan foydalanib sodir etiladigan jinoyatlar va ularga nisbatan javobgarlik ko‘zda tutilgan. Jumladan, ushbu kodeksning 278⁵-moddasiga ko‘ra, o‘zganing kompyuter uskunasini qasddan ishdan chiqarish, xuddi shuningdek kompyuter tizimini buzish (kompyuter sabotaji): 3 yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilib, 66 mln 900 ming so‘mdan 89 mln 200 ming so‘mgacha miqdorda jarima; 2 yilgacha ozodlikni cheklash; Shuningdek, mazkur harakatlarni guruh bo‘lib, takroran yoki xavfli residivist tomonidan sodir etish 3 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolashga sabab bo‘lishi mumkin. Unutmang, qonunni bilmaslik javobgarlikdan ozod etmaydi!Xulosa qilib aytganda: Firibgarlik — bu jamiyatning barqarorligini tahdid qiluvchi jiddiy muammo. Uning oldini olish uchun davlat, jamiyat va  har bir fuqaro o‘z o‘rnida mas’uliyatni his etishi zarur. Firibgarlikka qarshi kurashda hamkorlik va ogohlik muhim omillardir. O‘zbekistonga qaratilgan kiberhujumlarning 90 foizi mamlakat tashqarisidan amalga oshiriladi “Mahalliy kompaniyalarga, ayniqsa, bank sektori va to‘lov tizimlariga hujumlarning aksariyati odatda boshqa mamlakatlardan keladi. Ammo ba’zi mahalliy hakerlar hakerlik, firibgarlik va foydalanuvchilarni aldash bilan shug‘ullanadi. Albatta, ertami-kechmi ular topiladi va qo‘lga tushadi. Jazosiz qolish zavqi uzoqqa cho‘zilmaydi. Imanzillardan olingan ma’lumotlarga ko‘ra, 759 500 kiberhujum “vatani” Niderlandiya bo‘ldi. Bunday mamlakatlar qatorini shunday davom ettirish mumkin: AQSH, Rossiya, Germaniya, Hindiston va Xitoy. Ushbu tahdidlar O‘zbekistonga qaratilgan hakerlik hujumlarining qariyb 90 foizini tashkil etadi. Natijada kiberxavfsizlikni ta’minlashda transmintaqaviy hamkorlik zarur elementga aylanadi. Kiberxavfsizlik va kiber jinoyatchilik masalalari bugungi kunda global va lokal miqyosda jiddiy tahdid sifatida qaralmoqda. Kiber jinoyatlar nafaqat yirik kompaniyalar, balki oddiy fuqarolarning shaxsiy hayotiga ham zarar yetkazmoqda. O‘zbekistonda ham kiber jinoyatlarning ko‘payishi, kiberxavfsizlikni ta’minlashning dolzarbligini oshiradi. Shaxsiy va jamoa xavfsizligini ta’minlash uchun ta’lim, qonunchilik va texnologik yangiliklar tizimli ravishda kuchaytirilishi zarur. Kiberjinoyatchilikka qarshi kurashishda har bir fuqaro va tashkilotning mas’uliyati juda muhimdir.

23.5.2025 702

Robotlar hammasini egallab oladimi?

Zamonaviy dunyo tobora o‘zgarib bormoqda. Bu o‘zgarishlarning asosiy harakatlantiruvchi kuchi esa texnologik inqilobdir. Har bir inqilob insoniyat hayot tarzini, mehnat faoliyatini va jamiyat tuzilishini tubdan o‘zgartirib kelgan. XXI asrning texnologik inqilobi esa sun’iy intellekt, avtomatlashtirish, robototexnika, internet va raqamli texnologiyalar asosida shakllanmoqda. Ushbu inqilobning eng sezilarli ta’siri mehnat bozorida kuzatilmoqda. So‘nggi o‘n yilliklarda texnologik taraqqiyot, xususan, robototexnika va sun’iy intellekt (SI) sohasidagi yutuqlar global mehnat bozorida tub burilishlarga olib keldi. To‘rtinchi sanoat inqilobi deb ataluvchi bu davr — avtomatlashtirish, raqamlashtirish va aqlli tizimlar orqali inson omiliga bo‘lgan ehtiyojni qayta ko‘rib chiqishga majbur qilmoqda. Klassik ishlab chiqarish zanjirlarida, 2024-yil statistik ma’lumotlariga ko‘ra, 3,4 million sanoat roboti keng qo‘llanilayotgani, xizmat ko‘rsatish sohasida esa SI yordamida mijozlarga xizmat ko‘rsatish, tibbiyotda diagnoz qo‘yish, hatto jurnalistikada maqola yozish kabi funksiyalar tobora ko‘proq mashinalarga yuklatilmoqda. Bu esa “Robotlar inson o‘rnini bosadimi?”, “Ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatdan bu o‘zgarishlar qanday oqibatlarga olib kelmoqda?”, “Ish o‘rinlari yo‘qoladimi yoki yangi imkoniyatlar paydo bo‘layaptimi?” kabi savollarni nafaqat tug‘dirmoqda, balki ularni dolzarb masalaga aylantirmoqda. Robotlar va sun’iy intellekt zamonaviy texnologik taraqqiyotning eng muhim mahsulotlari hisoblanadi. Ular o‘z imkoniyatlari bilan ko‘plab sohalarda inqilobiy o‘zgarishlar kiritmoqda. Ayniqsa, ishlab chiqarish, logistika, sog‘liqni saqlash, bank sohasi, hatto ta’lim va san’atda ham ularning o‘rni tobora kuchayib bormoqda. Chunki ular yaratayotgan imkoniyatlar nihoyatda keng. Masalan, robotlar insondan farqli o‘laroq, charchamay, hissiy ta’sirlarga berilmay ishlay oladi. Sun’iy intellekt va robototexnika yordamida ishlab chiqaruvchilar uskunalardagi nosozliklarni oldindan aniqlab, 1,4 trillion dollargacha yo‘qotishlarning oldini olishmoqda. Shuningdek, avtomobil yig‘ish sexlarida robotlar bir xil harakatni minglab marta xatosiz takrorlay oladi, bu esa samaradorlikni oshirib, aniqlikni yuqori darajalarga olib chiqmoqda. Yadro inshootlari, kosmik missiyalar, shaxtachilik yoki epidemiya o‘chog‘idagi xavfli ishlar endi insonlar emas, balki texnologiyalar tomonidan bajarilmoqda. Bu esa inson hayotini asrashga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, sun’iy intellekt katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish orqali inson sezmaydigan tendensiyalarni aniqlay olmoqda. Natijada, saraton kabi og‘ir kasalliklarni erta bosqichda aniqlash imkoniyati ortmoqda. Bu esa SI tahliliy salohiyatining yuqoriligidan dalolat beradi. Biroq har qanday texnologiyada bo‘lgani kabi, robotlar va sun’iy intellektning ham imkoniyatlari cheklangan. Hozircha ular inson kabi ijodiy fikrlay olmaydi, muammoga yangicha yondashish yoki hissiyotlarni tushunish darajasiga chiqa olmagan. Bu ayniqsa ta’lim, san’at, psixologiya kabi sohalarda muhim ahamiyat kasb etadi. Ijodkorlik va empatiya — hali robotlar o‘zlashtira olmagan qobiliyatlar. Shuningdek, SI tomonidan qabul qilingan qarorlar ba’zan axloqiy jihatdan noto‘g‘ri bo‘lishi, bu esa murakkab axloqiy va huquqiy muammolarga olib kelishi mumkin. Texnik xatoliklar, dasturiy zaifliklar yoki kiberhujumlar oqibatida esa tizimlar ishdan chiqishi ehtimoli ham mavjud. Dunyo miqyosida robotlashtirishning mehnat bozoriga ta’siri ikki tomonlama baholanmoqda. Bir tomondan, bu ish o‘rinlarining qisqarishiga olib kelayotgan bo‘lsa, boshqa tomondan esa yangi kasblar va mutaxassisliklarning paydo bo‘lishiga turtki bo‘lmoqda. Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO) tadqiqotlariga ko‘ra, 2030-yilgacha ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohasidagi ishlarning 40 foizga yaqini avtomatlashtirilishi mumkin. McKinsey & Company hisob-kitoblariga ko‘ra esa 800 milliongacha ish o‘rni robotlar tomonidan egallanishi mumkin. Masalan, Amazon omborlarida minglab robotlar ishchilarning o‘rnini egallagan, ChatGPT kabi SI tizimlari esa mijozlarga xizmat ko‘rsatish operatorlari sonining kamayishiga olib kelmoqda. Bank sektorida ko‘plab filiallar yopilib, xizmatlar virtual yordamchilar orqali ko‘rsatilmoqda. Shu bilan birga, texnologiyalar sababli 97 millionga yaqin yangi ish o‘rni yaratilishi prognoz qilinmoqda. Bunga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: robotlarni loyihalash, ularni sozlash, texnik xizmat ko‘rsatish, SI etikasi, ma’lumotlar tahlilchiligi kabi yangi mutaxassisliklar vujudga kelmoqda. SI hozircha bajara olmaydigan vazifalar — kreativlik, muammolarni hal qilish, emotsional intellekt talab etiladigan ishlar — insonlarga bo‘lgan ehtiyojni saqlab qolmoqda va ularning qadri yanada ortmoqda. Rivojlangan davlatlar (Yaponiya, Germaniya, AQSh) bu jarayonda faol ishtirok etib, iqtisodiy o‘sishga erishmoqdalar. Masalan, Yaponiya sog‘liqni saqlash sohasida robotlarni keksa bemorlarga qarovchi sifatida keng joriy etgan. O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda raqamli transformatsiyaga katta e’tibor qaratilmoqda. Raqamli iqtisodiyot, IT-parklar, “Yoshlar texnoparklari”, sun’iy intellekt markazlari faoliyat yuritmoqda. Biroq robototexnika va avtomatlashtirish borasidagi rivojlanish hali boshlang‘ich bosqichda. Bu ayniqsa amaldagi holatlar orqali yaqqol ko‘zga tashlanadi: masalan, “UzAuto Motors”, “Artel” kabi yirik korxonalarning ayrim ishlab chiqarish liniyalari avtomatlashtirilgan bo‘lsa-da, ko‘plab korxonalarda qo‘l mehnati hanuz ustunlik qilmoqda. Ba’zi universitet va maktablarda zamonaviy kasblarga yo‘naltirilgan to‘garaklar tashkil etilgan bo‘lsa-da, bu keng ko‘lamda emas. Bu sohalarning mamlakatimizga yaqinda kirib kelgani sababli malakali mutaxassislar va kadrlar soni kam. Shu bois bu sohalarni rivojlantirish va kelajak avlodni tayyorlash uchun istiqbolli loyihalarni ishlab chiqish va qo‘llab-quvvatlash zarur. Sir emas, yaqin 10 yil ichida avtomatlashtirish yanada ortadi. Bu esa ko‘plab oddiy ish o‘rinlarining yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, O‘zbekistonda ham qayta kasbga yo‘naltirish va malaka oshirish ishlarini jadallashtirish lozim. Bu — mehnat bozorini transformatsiya qilish jarayonining bir qismidir. Startaplar va texnoparklar imkoniyatlarini oshirish orqali SI va robototexnika yo‘nalishidagi innovatsion loyihalarni qo‘llab-quvvatlash, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish mumkin. XXI asr texnologiyalar va raqamlashuv asridir. Shu bois huquqiy me’yorlarimizni ham moslashtirishimiz, robot va SI faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar, mas’uliyat va axloqiy me’zonlarni ishlab chiqish zarur. Bu esa ushbu sohalarni qonuniy asosda rivojlantirish demakdir. Texnologik taraqqiyotni to‘xtatib bo‘lmaydi. Shu sababli biz tanlov qarshisidamiz: robotlar hayotimizni yengillashtiradimi yoki ish o‘rinlarimizni tortib oladimi? Haqiqat shundaki, bu holatlarning har ikkisi ham mavjud. Robotlar va SI tizimlari ko‘plab sohalarda inson mehnatini siqib chiqarmoqda. Biroq bu jarayonni to‘xtatish emas, uni to‘g‘ri boshqarish muhim. Bu esa — o‘z qo‘limizda. Shunday qilib, robototexnika va sun’iy intellektning rivojlanishi tahdid emas, balki imkoniyatdir. Bu imkoniyatdan samarali foydalanish uchun jamiyat, davlat va har bir inson o‘zini o‘zgartirish va tayyorlashni boshlashi kerak. Kelajak — insonlar va robotlarning hamkorligiga asoslanadi. Bu hamkorlik esa faqat bilim, mas’uliyat va ongli yondashuv bilan muvaffaqiyatli bo‘la oladi.

23.5.2025 737

Kiberhujumlarning iqtisodiy oqibatlari

Raqamli texnologiyalar jadal rivojlanib borayotgan bir paytda dunyo hamjamiyati nafaqat innovatsion yutuqlar, balki kiberxavflarning ham ko‘payishi bilan yuzlashmoqda. Bugungi kunda kiberhujumlar  shaxsiy ma’lumotlarni o‘g‘irlash yoki tizimlarni ishdan chiqarishdan tashqari butun bir davlat yoki kompaniyaning iqtisodiy barqarorligiga tahdid soluvchi omilga aylangan. Kiberhujum – raqamli tizimlar, kompyuterlar yoki tarmoqlarga ataylab zarar yetkazish yoki ma’lumotlarni o‘g‘irlash maqsadida amalga oshiriladigan harakat.  Bu hujumlar natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy zararlar tobora oshib bormoqda. Kiberhujumlar iqtisodga ikki yo‘l bilan zarar yetkazadi: bevosita va bilvosita. Bevosita zararlar quyidagilardan iborat: moliyaviy mablag‘larning to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘qotilishi; tizimlarni tiklash xarajatlari; jarima va tovon to‘lovlari. Bilvosita zararlar esa: mijozlar ishonchini yo‘qotish; brend obro‘sining tushishi; bozor ulushining kamayishi; sud ishlari bilan bog‘liq xarajat kabilar. 2021-yilda AQShdagi “Colonial Pipeline” kompaniyasiga qilingan “ransomware” hujumi tufayli yoqilg‘i tarmog‘i vaqtincha to‘xtatilgan va kompaniya 4,4 million dollar tovon to‘lashga majbur bo‘lgan. Shu kabi hujumlar korxonalarni o‘z infratuzilmasiga jiddiy sarmoya kiritishga majbur qilmoqda. O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda kiberjinoyat holatlari ortib bormoqda. 2023-yilda Ichki ishlar vazirligi kiberjinoyatlarga oid yuzlab holatlar bo‘yicha tergov ishlarini boshlagan. Bu esa, mahalliy kompaniyalar va tashkilotlar uchun xavfsizlikka e’tibor qaratish zarurligini ko‘rsatadi. Bugungi kunda global miqyosda kiberxavfsizlik bozorining qiymati yuzlab milliard dollarni tashkil qiladi. Kompaniyalar axborot xavfsizligini ta’minlash uchun maxsus IT mutaxassislar, dasturiy ta’minotlar, tahlil tizimlariga mablag‘ ajratmoqda. Bu esa yangi ish o‘rinlari, innovatsion xizmatlar paydo bo‘lishiga ham zamin yaratmoqda. So‘nggi yillarda o‘tkazilgan tadqiqotlar va so‘rovnomalar kiberhujumlarning iqtisodiyotga ta’sirini aniqroq ochib berdi. Masalan, 2024-yil oxirida IBM Security va Ponemon Institute tomonidan o‘tkazilgan global so‘rovnomada 17 mamlakatdagi 3 mingdan ortiq kompaniya ishtirok etgan. Unga ko‘ra, kiberhujum natijasida biror kompaniyaning o‘rtacha yo‘qotgan mablag‘i 4,45 million AQSh dollarini tashkil qilgan. Shuningdek, Statistika platformasi orqali 2025-yil boshida o‘tkazilgan boshqa bir so‘rovnoma natijasiga ko‘ra, respondent kompaniyalarning 68 foizi oxirgi 12 oy ichida kamida bitta kiberhujumga uchraganini bildirgan. Ulardan 52 foizi o‘z faoliyatida jiddiy moliyaviy yo‘qotishlar bo‘lganini tan olgan. O‘zbekistonda esa 2024-yil dekabr oyida AKT vazirligi tomonidan o‘tkazilgan so‘rovda kichik va o‘rta biznes vakillarining 37 foizi kiberxavfsizlik masalasini o‘z faoliyatida yetarlicha e’tiborga olmayotganini bildirgan. Bu esa mamlakatda kiberxavfsizlik bo‘yicha xabardorlikni oshirish va maxsus treninglar o‘tkazish zaruratini yana bir bor ko‘rsatadi. Kiberxavfsizlik bugungi kunda har bir davlat uchun ustuvor strategik yo‘nalishga aylangan. AQSh, Xitoy, Rossiya, Isroil va Yevropa Ittifoqi davlatlari yildan yilga kiberxavfsizlik byudjetini oshirmoqda. Masalan, AQSh 2024-yilda federal darajada kiberxavfsizlikka 13 milliard dollardan ortiq mablag‘ ajratdi. Bu mablag‘lar davlat idoralarining axborot tizimlarini himoyalash, kiber jinoyatlarga qarshi kurashish va texnologik imkoniyatlarni kengaytirishga sarflanmoqda. O‘zbekiston ham bu borada orqada emas. 2020-yilda “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi qonun loyihasi ishlab chiqilgan va bu sohada bir qator davlat organlari, xususan, Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi faoliyat yuritmoqda. Bundan tashqari, yosh mutaxassislarni kiberxavfsizlik bo‘yicha tayyorlash maqsadida maxsus kurslar, grantlar va olimpiadalar tashkil qilinmoqda. Kiberhujumlarning oldini olish va xavfsiz muhit yaratish raqamli iqtisodiyotning ishonch asosida ishlashi uchun zarur shartdir. Onlayn savdo, elektron to‘lovlar, raqamli xizmatlar kabi sohalarning rivoji aynan foydalanuvchilarning tizimlarga bo‘lgan ishonchiga bog‘liq. Kiberhujumlar zamonaviy iqtisodiyot uchun jiddiy tahdid hisoblanadi. Ularning salbiy ta’sirini kamaytirish uchun davlatlar, kompaniyalar va fuqarolar birgalikda harakat qilishi zarur. Texnologik taraqqiyot xavfsizlik bilan birga yurishi lozim. Shunday ekan, raqamli xavfsizlik – bugunning ham, kelajakning ham asosiy iqtisodiy kafolatlaridan biri.

23.5.2025 396

Marafon — bardosh timsoli

Dunyoda turli sport musobaqalari ko‘p. Ularning orasida eng ommalashganidan biri — yugurish bo‘yicha o‘tkaziladigan poygalar, ayniqsa marafon musobaqalaridir. Nega aynan marafon? Chunki bu sport turi o‘zining soddaligi va barcha uchun ochiqligi bilan ajralib turadi. Qimmat uskunalar kerak emas, murakkab qoidalar yo‘q — faqat iroda, bardosh va poyabzal. Shuning uchun ham marafon musobaqalari eng keng miqyosda o‘tkazilib, dunyo bo‘ylab millionlab ishtirokchilarni o‘ziga jalb etmoqda. Marafon nomi bejizga qo‘yilmagan. Bu so‘z ortida qadimiy tarix, kurash va g‘alabaning ramzi yashiringan. Miloddan avvalgi 490-yilda greklar forslar ustidan g‘alaba qozongan Marafon jangi xotirasiga bog‘liq afsona mashhur: grek jarchisi Feydippid Marafon vodiysidan Afinagacha yugurib borib, “Shodlaning, g‘alaba qozondik!” degan xabarni yetkazadi va hushidan ketib, vafot etadi. Bu voqea, ehtimol, tarixiy haqiqat emasdir, lekin u bugungi marafonlar g‘oyaviy ildiziga aylangan. Zamonaviy sport tarixida marafon ilk bor 1896-yilda o‘tkazilgan birinchi zamonaviy Olimpiya o‘yinlari dasturiga kiritilgan. Qizig‘i shundaki, qadimgi Yunonistonning o‘zida (miloddan avvalgi 776–milodiy 261-yillar) masofaga yugurish Olimpiya dasturida bo‘lmagan. O‘sha davrdagi eng uzoq yugurish musobaqalari 5 kilometrdan ham qisqaroq masofada o‘tkazilgan. Marafon afsonasining yana bir varianti mashhur tarixchi Gerodot tomonidan yozib qoldirilgan. Unga ko‘ra, Feydippid jangdan oldin yordam so‘rab Afinadan Spartaga yuborilgan. Bu holatni eslab qolish maqsadida bugungi kunda “Spartatlon” deb nomlangan 240 kilometrlik yugurish musobaqasi tashkil etiladi. Feydippidning fidoiyligi haqida ingliz shoiri Robert Brauning yozgan doston esa marafon haqidagi afsonani yanada mashhur qildi. Aynan shu asar zamonaviy Olimpiya o‘yinlarining asoschisi hisoblangan fransuz baroni Per de Kuberten faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan. De Kuberten Fransiyaning Prussiya bilan urushdagi mag‘lubiyatidan so‘ng xalq ruhiyatini tahlil qilishga kirishadi. U Britaniya maktablaridagi sport tarbiyasi tizimidan ilhomlanib, sportni fransuz ta’limiga kiritishni maqsad qiladi. Bu yo‘lda unga birinchi Olimpiya o‘yinlarini tashkil etgan Uilyam Bruks bilan uchrashuvi kuchli turtki bo‘ladi. 1892-yilda Olimpiya o‘yinlarini tiklash tashabbusi bilan chiqqan de Kuberten 1894-yilda Parijdagi Sorbonna universitetida Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasiga asos soladi. O‘sha yig‘inda fransuz olimi Mishel Breal uzoq masofaga yugurishni — ya’ni marafonni — rasmiy dasturga kiritishni taklif etadi. Shu tariqa, marafon zamonaviy Olimpiya o‘yinlarining ajralmas qismiga aylandi. Uning ilk marotaba o‘tkazilishi Marafon vodiysidan Afinadagi marmardan qayta qurilgan stadiongacha bo‘lgan 40 kilometrlik masofada amalga oshirilgan. Hozirgi kunda dunyoning ko‘plab yirik shaharlari har yili marafon musobaqalariga mezbonlik qilmoqda. Ba’zi hollarda, bu tadbirlar hatto Olimpiya o‘yinlaridan ko‘ra ommaboproq bo‘lib qolgan. 1896-yilning o‘zida Parijdan Konflansgacha bo‘lgan ikkinchi marafon o‘yinlari bu sport turining tezda mashhurlashib borayotganidan darak bergandi. Hozirda Nyu-York, Tokio, Berlin, London, Boston kabi shaharlarda o‘tkaziladigan marafonlar butun dunyo bo‘ylab minglab yuguruvchilar va millionlab tomoshabinlarni o‘ziga tortmoqda. Marafon — shunchaki sport emas. Bu — qat’iyat, iroda va ruhiy bardosh timsoli. Har bir yuguruvchi, xoh professional, xoh havaskor bo‘lsin, marafon chizig‘ini bosib o‘tayotib, o‘zining ichki dushmanlarini, zaifliklarini yengadi.

19.5.2025 543

Global isishning suv resurslariga ta’siri

So‘nggi o‘n yilliklarda inson faoliyati natijasida atmosferadagi issiqxona gazlari miqdori ortib bormoqda. Bu esa Yer sharida haroratning asta-sekin oshishiga olib kelmoqda. Bu jarayon global isish deb ataladi. Global isish tabiatning barcha tizimlariga, jumladan, suv resurslariga ham kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Hukumatlararo ekspertlar guruhi Yer ilgari hisob-kitob qilinganidan ko‘ra tezroq isib borayotganini ma’lum qilmoqda. Dunyo bo‘yicha o‘rtacha harorat 1,1 darajaga ko‘tarilgan. Bu esa 2040-yilga borib o‘rtacha harorat 1,5 darajaga oshishini bildiradi. Mutaxassislar fikricha, agar harorat bu chegaradan oshsa, iqlim tizimlarida ortga qaytarib bo‘lmaydigan jarayonlar boshlanishi mumkin. Issiq to‘lqinlar, kuchli shamollar, qurg‘oqchilik, suv toshqinlari va yong‘inlar yanada ko‘proq sodir bo‘la boshladi, muzliklar erishi yanada kuchaydi. Ayniqsa, joriy yilda bu jarayon judayam tezlashganini kuzatishimiz mumkin. So‘nggi besh yil Yer tarixidagi eng issiq yilliklar qatoriga kirdi. Global isish, dengiz sathining ko‘tarilishi hamda ichki suv toshqinlarining ko‘payishi dunyoning turli nuqtalarida odamlar hayotiga xavf solmoqda. Bu esa xuddi tabiat insonlarning shafqatsiz munosabatiga javoban o‘ch olayotgandek tuyuladi. Bugungi kunda muzliklarning ortiqcha eriyotgani, asosan, inson omili, aniqrog‘i — havoda karbonat angidridning ko‘paygani bilan bog‘liq. 2023-yilda CO₂ kontsentratsiyasi 420 ppm (milliondan bir qism) darajasiga yetdi — bu so‘nggi 800 ming yillikdagi eng yuqori ko‘rsatkichdir. Dunyoning ko‘plab tog‘ tizmalari va qutb hududlarida joylashgan muzliklar global isish tufayli tez sur’atda erib bormoqda. Muzliklar ko‘plab daryolar va ko‘llarning asosiy manbai hisoblanadi. Muzliklar erishi qisqa muddatda suv oqimini oshirsa-da, uzoq muddatda bu daryolarning suvsiz qolishiga olib keladi. Bu esa millionlab odamlar uchun xavf tug‘diradi. Masalan, Himolay muzliklaridan oziqlanadigan Ganga va Brahmaputra daryolari havzalarida 1,6 milliardga yaqin aholi yashaydi. Avtotransport vositalaridan chiqayotgan chiqindilar va boshqa issiqxona gazlari havoga ko‘tarilib, quyosh issiqligining koinotga qaytishiga to‘sqinlik qiladi. Natijada harorat ko‘tariladi va muzliklar eriydi. Suv toshqinlarining umumiy biosferaga ba’zi foydali tomonlari bo‘lsa-da, insoniyat uchun tabiiy ofatlarning eng halokatli turlaridan biri bo‘lib kelgan. Bu minglab o‘limlar va milliardlab dollarlarga teng moddiy zarar deganidir. Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, 2050-yilgacha global isish tufayli 216 million kishi majburiy migratsiyaga duch kelishi mumkin. Issiq iqlim tufayli muzliklar erishi bilan birga okean suvlari harorati ham oshadi. Natijada suv kengayadi va dengiz sathi ko‘tariladi. Bu esa qirg‘oqbo‘yi hududlarida suv bosish xavfini oshiradi. Sho‘r suv yer osti suvlariga aralashib, ichimlik suvi sifatini pasaytiradi va qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan suvni yaroqsiz holga keltiradi. BMTning atrof-muhit bo‘yicha dasturi (UNEP) ma’lumotiga ko‘ra, 2050-yilga borib har uchinchi odam toza ichimlik suvi tanqisligi bilan duch kelishi mumkin. Iqlim o‘zgarishi tufayli ba’zi hududlarda yog‘ingarchilik kamayib, qurg‘oqchiliklar soni va davomiyligi ortmoqda. Bu suv havzalari, daryolar va ko‘llarning qurib qolishiga olib kelmoqda. Xususan, Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan Orol dengizining qurib ketishi global iqlim o‘zgarishining yaqqol misollaridan biridir. So‘nggi 50 yilda Orol dengizi maydonining 90 foizi yo‘qolgan. Markaziy Osiyo suv manbalari xavfsizlik, energiya, oziq-ovqat va atrof-muhit bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan dunyodagi kam sonli mintaqalardan biridir. Mintaqada yashovchi aholining 60 foizi transchegaraviy daryolarga bog‘liq holda yashaydi. Shu sababli iqlim o‘zgarishi nafaqat ekologik, balki geosiyosiy xavfga ham aylanmoqda. Issiq havo suvdagi kislorod miqdorini kamaytiradi, bu esa suvda yashovchi organizmlar uchun salbiy oqibatlarga olib keladi. Bakteriyalar va zararli algalarning ko‘payishi esa suvning ifloslanishiga sabab bo‘ladi. Bu holat ichimlik suvi sifatiga va inson salomatligiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Masalan, issiq iqlim tufayli ko‘paygan “qizil suv” algalari ba’zi joylarda baliqchilikka jiddiy zarar yetkazmoqda. Ba’zi hududlarda esa aksincha, global isish sababli kuchli yomg‘irlar soni ortmoqda. Bu toshqinlar va yer ko‘chkilariga sabab bo‘ladi. Suv infratuzilmasiga zarar yetkazilishi natijasida aholi suv bilan ta’minotda muammolarga duch keladi. Tahlillarga ko‘ra, suv ta’minotidagi uzilishlar va ifloslangan suv oqibatida har yili 1,8 millionga yaqin odam hayotdan ko‘z yumadi. Iqlimning ta’siri havoning ifloslanishi, kasalliklar, ekstremal ob-havo hodisalari, majburiy ko‘chish, ruhiy salomatlikka bosim va odamlar o‘sishi yoki yetarli oziq-ovqat topa olmaydigan joylarda ochlikning kuchayishi va yomon ovqatlanish orqali sog‘liqqa zarar yetkazmoqda. Iqlim stressi deb ataluvchi bu holat asosan iqlim inqirozidan aziyat chekayotgan qishloq joylarida ko‘proq uchramoqda.

19.5.2025 595

Musiqaning inson ruhiyati va salomatligiga ta’siri

Musiqa insoniyat tarixidagi eng qadimiy va eng qudratli san’at turlaridan biri hisoblanadi, U inson his-tuyg‘ularini ifoda etish, kayfiyatni o‘zgartirish, ruhiyatni ko‘tarish  yoki pasaytirish va madaniy me’rosni avloddan-avlodga yetkazish vositasi bo‘lib kelgan. Bugungi kunda texnologiyalar rivojlangan sari musiqa eshitish inson hayotining ajralmas bir qismiga aylangan. Biroq har qanday  ijobiy hodisa kabi musiqa eshitishning ham zararli tromonlari bor. Ijobiy ta’siri Ruhiy holatni yaxshilash va stressni kamaytirishga yordam beradi. Musiqa tinglash ruhiy salomatlik uchun foydali ekanligi ko‘plab ilmiy tadqiqotlarda isbotlangan. Yengil va sokin musiqa tinglagan odamning yurak urishi sekinlashadi, qon bosimi pasayadi, nafas olish ritmi me’yorlashadi. Ayniqsa, klassik musiqa, tabiiy tovushlarga asoslangan musiqa (masalan, yomg‘ir tovushi, o‘rmon shovqini, daryo shovqini) kayfiyatni tinchlantiradi va stressni yengillashtiradi. Shuningdek, ba’zi ruhiy kasalliklarni davolashda musiqa keng qo‘llaniladi. Psixologlar depressiyaga chalingan bemorlar bilan ishlaganda, musiqaning davolovchi ta’siridan foydalanadi.  Ijodiy fikrlashni rivojlantirishni oshirish uchun yordam beradi. Ayniqsa, instrumental musiqa, fon musiqasi inson tafakkuriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilarning va talabalarning fikricha, o‘rganish jarayonida yengil musiqa tinglash ularga materialni tezroq va yaxshiroq o‘zlashtirishda yordam beradi. Ba’zi tajribalarda musiqa eshitgan guruhdagi o‘quvchilar topshiriqlarni tezroq va aniqroq bajargan. Bu holat musiqaning diqqatni jamlashga yordam berishini isbotlaydi. Ijodkor insonlar: yozuvchilar, rassomlar, dizaynerlar musiqa orqali ilhom olishadi. Ayniqsa, klassik musiqa, jazz yoki zamonaviy instrumental yo‘nalishdagi asarlar ijodiy tafakkurni kuchaytiradi. Jismoniy faoliyatni qo‘llab-quvvatlaydi. Sport bilan shug‘ullanayotganda musiqa motivatsiya beradi, charchoqni kamaytiradi va mashq qilishda ilhom baxsh etadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, musiqali mashg‘ulotlarda yurak urish tezligi, mushaklar faolligi yuqori bo‘ladi va natijada sport natijalari yaxshilanadi.  Inson charchoq hissini chiqarmaydi. Jismoniy tarbiya darslarida yoki yugurish mashg‘ulotlarida kuchli ritmli musiqa tinglash sportchining bardoshliligini oshiradi. Shu bilan birga, raqs san’ati orqali musiqa va jismoniy harakat uyg‘unlashadi, bu esa sog‘lom turmush tarzining shakllanishiga xizmat qiladi. Musiqa madaniy va axloqiy tarbiyani ham oshirishda yordam beradi. Musiqa orqali xalqning tarixi, urf-odatlari, an’analari, qadriyatlari avlodlarga yetkaziladi. Milliy qo‘shiqlar, maqomlar, folklor kuylar o‘zbek xalqining ma’naviy boyligini ifodalaydi. Yoshlar bunday musiqalarni tinglash orqali o‘z millatiga bo‘lgan hurmatini oshiradi, o‘zligini anglaydi.  An’anamizga bo'lgan hurmatni oshiradi. Shuningdek, axloqiy-tarbiyaviy yo‘nalishdagi zamonaviy qo‘shiqlar orqali yosh avlodga sabr-toqat, mehr-shafqat, vatanparvarlik kabi fazilatlar singdiriladi. Musiqa nafaqat kayfiyatni ko‘taradi, balki insonni yaxshi inson bo‘lishga ham undaydi. Salbiy ta’siri Quloq eshitish qobiliyatining pasayishi Zamonaviy yoshlar quloqchin orqali baland ovozda musiqa eshitishni yaxshi ko‘radi. Bu esa eshitish a’zolariga kuchli bosim o‘tkazib, doimiy quloq shikastlariga olib keladi. Shifokorlarning aytishicha, 85 desibeldan yuqori darajadagi musiqa 1-2 soat davomida eshitilsa, quloq to‘qimalariga zarar yetkazadi. Ayniqsa, uzoq vaqt davomida har kuni baland musiqada yuradiganlar erta quloq eshitish muammolariga duch kelishadi. Hamma musiqa ham foydali emas. Salbiy mazmundagi qo‘shiqlar – zo‘ravonlik, umidsizlik, tajovuzkorlik, o‘z joniga qasd qilish kabi g‘oyalarni targ‘ib qiluvchi musiqalar yosh ongiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday musiqalarni uzoq muddat eshitish insonni tushkunlikka tushiradi, hayotga bo‘lgan qiziqishni kamaytiradi. Ayniqsa, yoshlar muhabbat haqida qayg‘uli qo‘shiqlar tinglab, o‘zlarini faqat musiqadagi vaziyat bilan solishtira boshlashadi. Bu esa real hayotdan uzoqlashish, depressiyaviy kayfiyat bilan yurishga sabab bo‘ladi. Uyqu rejimi va diqqatning buzilishi Ko‘p odamlar uxlashdan oldin yoki hatto uxlash vaqtida ham musiqa tinglashga odatlangan. Ammo bu holat uyqu sifatini pasaytiradi, miyaning to‘liq dam olishini buzadi. Ayniqsa, baland ritmik musiqa kechqurun eshitilsa, bu asab tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, har doim musiqa bilan yurishga odatlanish insonni atrof-muhitga befarq qiladi, diqqatni jamlay olmaydigan holatga olib keladi. Bu ayniqsa, bolalar va o‘quvchilar orasida uchraydi. Doim quloqda quloqchin bilan yurish, o‘z dunyosiga berilib ketish esa insonni jamiyatdan ajratadi. Muloqot qilish, yuzma-yuz fikr almashish, jamoada ishlash kabi ko‘nikmalar zaiflashadi. Bu esa yoshlar orasida yolg‘izlik hissining kuchayishiga, depressiya va ruhiy holatning yomonlashishiga olib keladi. Ba’zi hollarda musiqa odamni haddan ortiq xayolparast qiladi, real hayotdan uzoqlashtiradi. Haddan ortiq musiqaga bog‘lanish, giyohvandlikka o‘xshash psixologik qaramlik keltirib chiqarishi mumkin. Musiqa inson hayotining ajralmas va zaruriy qismidir. U ruhni ko‘taradi, dam beradi, ilhom bag‘ishlaydi va madaniyatni boyitadi. Biroq musiqaning inson ruhiyati va salomatligiga qanday ta’sir ko‘rsatishini anglash juda muhimdir. Faqat sifatli, tarbiyaviy va quvnoq musiqalarni tinglash foydali bo‘lsa, salbiy mazmundagi va baland ovozli musiqa esa salomatlikka jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Shuning uchun musiqa eshitishda me’yorni bilish, turli vaziyatlarga mos musiqa tanlash va uni ongli tarzda tinglash har birimiz uchun foydali. Ayniqsa, yoshlar orasida musiqa madaniyatini rivojlantirish, milliy qadriyatlarga asoslangan musiqalarni targ‘ib qilish bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir.