6.12.2023 19

Samarasiz “ishchanlik” haftada 5 kun 8 soat ishlaysizmi yoki?..

Poymol bo‘layotgan mehnat huquqi Ish vaqti normasi. Buni eshitgan ko‘plab o‘zbekistonliklar miyig‘ida kulib qo‘yadi, xolos.  Xoh davlat ishida bo‘ling, xoh xususiy sektorda mehnat huquqlarimiz tez-tez poymol qilinadi. Dam olish, bayram kunlarida, ko‘p hollarda ish vaqti tugagandan keyin ham ishlash odatiy holga aylangan. Qonunchilikda bunday hollarda xodimdan yozma rozilik olish kerakligi, ikki hissa pul to‘lanilishi belgilangan, biroq bu norma qachon amaliyotga joriy etilishi borasida bir nima deyish qiyin. Bu fikrlarni o‘rganishlar ham tasdiqlaydi. Avgust oyida “Yuksalish” umummilliy harakati davlat xizmatchilari o‘rtasida ularning ish joylarida ish vaqtiga qanchalik rioya etilishiga oid anonim so‘rovnoma o‘tkazdi. So‘rovnomada jami 560 nafar davlat xizmatchisi ishtirok etib, ularning 57,3 foizi ish vaqtidan tashqari ishga jalb etilishi aniqlangan, 81,7 foiz holatda qo‘shimcha ishlagan vaqti uchun qo‘shimcha haq to‘lab berilmaydi. Shu o‘rinda davlat idoralari xodimlarining ish vaqtidan tashqari ishlashiga nima sabab bo‘layotgani haqida tabiiy savol tug‘iladi. Ishtirokchilarning: 47,7 foizi — bunga ish hajmining ortib ketgani; 22,8 foizi — turli ortiqcha topshiriqlar haddan ziyod ko‘pligi; 17,6 foizi — o‘z vazifasidan tashqari ishlarning yuklatilishi va yig‘ilishlarning cho‘zilib ketishi; 12 foizi — rahbari ketmaguncha ish joyidan ketmasligini sabab qilib ko‘rsatgan. Bundan tashqari, respondentlar mehnat ta’tiliga to‘liq chiqa olmasligi, ta’tildan chaqirib olishlari va ta’tilga chiqish hujjatlari rasmiylashtirilishi, ammo umuman dam olmasdan ishlashini ma’lum qilgan. To‘g‘ri, yuqoridagi raqamlar butun mamlakat hududidagi holatni to‘liq aks ettirmasa-da, mehnat qonunchiligiga rioya etmaslik holatlari mavjudligini tasdiqlaydi. Dunyoning ko‘plab davlatlari ish soatlarini qisqartirayotgan, haftada 4 kun ishlash tizimiga o‘tayotgan bir davrda yuqoridagi kabi holatlar salbiy qarshi olinadi, albatta. Qolaversa, ko‘plab tadqiqotlar ish soatining uzunligi samaradorlikni tushirib yuborishini, turli kasalliklarga sabab bo‘lishini ko‘rsatgan. Ish vaqtidan tashqari ish = insult va yurak kasalliklari Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti bilan Xalqaro mehnat tashkiloti hamkorlikdagi tadqiqotiga ko‘ra, ish vaqtidan tashqari ish inson salomatligiga salbiy ta’sir qiladi. 2016-yilda dunyo bo‘ylab haftasiga 55 soatdan ko‘p ishlovchi 745 ming nafar odam insult va yurakning ishemik kasalligidan vafot etgani qayd etilgan. Mutaxassislarning fikricha, xodimlarning dam olishsiz ishlashi ularda stressni keltirib chiqaradi. Qolaversa, ishxonada ko‘p vaqtini o‘tkazuvchi insonlar bola tarbiyasiga yetarlicha vaqt ajrata olmasligi ham salbiy baholanadi. Buning natijasida oiladagi barqarorlikka putur yetadi. Bu kabi omillarning jamiyat uchun zarari hali baholanmagan bo‘lib, buning salbiy ta’siri yanada kengroq bo‘lishi ham mumkin. Kasbiy charchoq — xalqaro kasallik Kuniga 12 soat ishlasangiz ham, sizdagi samaradorlik oshib ketmaydi. Uzoq ish kuni, tabiiyki, charchoqqa olib keladi. Kasbiy charchoq Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining xalqaro kasalliklar tasnifiga kiritilgan. Odam tobora ko‘proq ishlaydi, professional muammolarni hal qilishga yoki katta mukofot olishga harakat qiladi. Shu holatning o‘zi xodimlar mehnat unumdorligining yomonlashishiga, kechikish va ishga bormaslikning ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, uzoqroq ishlash orqali har doim ham samaradorlikka erishib bo‘lmaydi. Klassik 40 soatlik ish haftasi uzoq vaqtdan beri samarasiz deb hisoblanadi. 1930-yilda mashhur iqtisodchi Jon Meynard Keyns 2030-yilda ish haftasi atigi 15 soat bo‘lishini taklif qilgan edi, chunki iqtisodiy va texnologik taraqqiyot bunga imkon beradi. Davosda bo‘lib o‘tgan 2023-yilgi Xalqaro iqtisodiy forumda Ranstand xalqaro inson resurslari kompaniyasi rahbari Sander vanʼt Nordende ham iste’dodlilar kamayib borayotgan dunyoda 4 kunlik ish haftasiga o‘tish biznes zarurati ekanini ta’kidlagandi. Uning aytishicha, ish beruvchilar xodimlariga xuddi mijozlar singari muomala qilishlari va iste’dodlariga munosib baho berishlari kerak. Samaradorlik oshib, xarajatlar kamaygan Texnika inqilobidan oldin odamlar dam olish kunlarisiz, kuniga 10 soatdan ortiq ishlagan bo‘lsa, keyinchalik 8 soatlik ish kuniga, so‘ng 5 kunlik ish haftasiga o‘tilgan. Hozir esa dunyoning ko‘plab mamlakatlarida 4 kunlik ish haftasini joriy etish ustida tadqiqotlar olib borilyapti. 2022-yilda “4 Day Week Global” nodavlat notijorat tashkiloti bilan hamkorlikda Irlandiya, AQSh, Avstraliya va Yangi zelandiyalik ish beruvchilar 4 kunlik ish haftasini sinovdan o‘tkazdi. Natijalarga ko‘ra, ish vaqti kamroq bo‘lsa ham, xodimlar ish unumdorligi ortadi. Tadqiqotda qatnashgan irland ishchisining aytishicha, uning ish unumdorligi oshishiga kun tartibiga o‘ta diqqat bilan e’tibor qaratgani, hamma narsani rejalashtirib, ish haftasidagi asosiy vazifalarini to‘g‘ri qo‘ygani sabab bo‘lgan. Sinovda qatnashgan har 10 nafar xodimdan 8 nafari 4 kunlik ish haftasini xohlashini bildirgan. Chunki tadqiqot davrida stress, charchoq, ish-oila nizolari kamayganini bildirishgan. Xodimlar jismoniy va aqliy salomatligi yaxshilanganini, ish va shaxsiy hayoti balansi muvozanatlashganini, hayotdan qoniqish hissi oshganini aytishgan. Ahamiyatlisi, bir kun ko‘proq dam olishsa ham, ishchilar doimgi vazifalarini bajarishgan va ko‘proq samaradorlikka, yaxshi kayfiyatga erishishgan. 4 kunlik ish haftasi Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, Niderlandiya aholisi uchun o‘rtacha eng qisqa ish haftasi 29,3 soatni tashkil qilsa, Daniyada haftasiga 32,4 soat, Norvegiyada esa 33,8 soat. Germaniya, Shveytsariya, Irlandiya, Belgiya, Avstriya, Avstraliya, Italiya kabi davlatlar haftasiga 35 soatdan ortiq ishxonada vaqt o‘tkazadilar. Dunyodagi eng qisqa ish haftasi Gollandiyada, haftada to‘rt kun, yetti soat, ya’ni haftasiga 28 soat, tushlik tanaffusi bir soat. Davlat o‘z xodimlarining shaxsiy hayoti va ish o‘rtasidagi muvozanat haqida qayg‘uradi. 2000-yillarning o‘rtalarida gollandiyaliklar dunyoda birinchi bo‘lib ish haftasi 30 soatdan kam bo‘lgan ish vaqtini joriy etishdi. Ajablanarlisi shundaki, bu iqtisodiyotga umuman ta’sir qilmadi. Bu borada yurtimizdagi vaziyatni yuqorida ta’kidlab o‘tdik. Besh kunlik ish kuniga ega ayrim davlat tashkilotlari xodimlari oltinchi kun ham ishga jalb qilinishi mumkin. Olti kunlik ish kunidan tashqari yana qo‘shimcha ish vaqtida ishlaydiganlar ham bor. Tadqiqotlar natijalari orqali anglash mumkinki, mehnat uchun ko‘p vaqt sarflab samaraga erishib bo‘lmaydi. Aksincha, o‘z vaqtini boshqaradigan odam ishga butunlay bog‘langan odamga qaraganda xotirjam, sog‘lom va samaralidir.

5.12.2023 133

Qiz bola "narsa"…

Men shu jamiyatning ko'rinmas taqiqlari ostida ulg'aygan gulman, hu-uv anavi "Kichkina Shahzoda"ning guli kabi, ikki dona tikoni bilan o'zimni himoya qila olaman, deb o'ylaydigan gul... aslida esa doim tilla sochli bolaning parvarishiga muhtojligi bor gul… Kecha ayam qo'ng'iroq qildi, "qiz bola "narsa" ko'pam ko'chada yurmaydi, uyda darsingni qilib o'tir", dedi. Yana 18 yoshida kelin bo'lgan dugonamning qaytib kelgani haqida aziyat chekib gapirdilar. Uy ishlarini eplay olmagan emish, bir yil ichida tug'mabdi. "Yomon bo'libdi", deb qo'ya qoldim. Axir yana nima ham derdim. U o'qimoqchi edi, maktabni qizil shahodatnomaga tugatdi, qancha yig'ladi, baribir o'sha puli bilan kekkayganga uzatvorishdi, endi qaytib kelgani uchun tovonini o'zlari to'lashsin deymi?! Qishlog'imizda har kuni bunday voqealarni eshitaverib qulog'im "qotib" ketgan. O'zimning hayotimdan minnatdor bo'lib yashashda davom etaverdim. Ba'zan buvim "malimchilikka" o'qisang-chi deb qo'yadi. Kimdir eshigimizni taqillatsa, "qizi jurnalist" degan gapni eshitib qaytib ketganidan hadsiz quvonaman.  Menda shunday kunlar bo'ldiki, kelajagimga qishda muzlagan daryoning sathiday ishonchsiz boqdim. Hozir shu muzni bossam sinib ketmasmikan dedim. Ammo yengdim. Tegish mumkin bo'lmagan qadimiy ko'zaga o'xshash jamiyat streotiplarini sindirdim. Ruhimni ulg'ayib borayotgan qo'rquvlardan qutqardim.  Lekin buni men qila oldim… Kecha "qaytib kelgan" 19 yoshli dugonam-chi? Har qadamimda unga o'xshagan qizlarning orzularini gardanimda ko'tarib yurgandek his qilaman. Va o'ylayman, nega bu jamiyat bizga "qiz bolasan" degan taqiqlarni ko'ndalang qo'yaveradi?! Tilimiz chiqmasidan sarpolar yig'ishni boshlashadi, qo'limizga kitob emas, boshimizga ro'mol berib kelin salom qildirib kelajagimiz haqida xayollar qilishadi, aqlimizni tanishimiz bilan uy ishlarini o'rgatishadi, agar eplolmasa, "ertaga ering haydavoradi" degan dashnomlar bilan ulg'aytirishadi. Yaxshi joylardan ato qilsin, deb duolar qilishadi.  Bizda aksariyat qizlar bir oilaga kelin sifatida tarbiyalanadi, bir jamiyatga o'z foydasini keltiradigan shaxs sifatida emas! Fikringni aytmoqchi bo'lsang "qiz bolasan, gapga aralashma", kulmoqchi bo'lsang "kulma, yengiltak qiz shunday qiladi", o'qimoqchi bo'lsang "egang o'qitvoladi", haqiqatni talab qilsang "kelin gap qaytarmaydi", ishlamoqchi bo'lsang "ayol kishi uyda o'tirishi kerak", dilingni og'ritgani uchun qaytmoqchi bo'lsang "chida, ayolning joni qirqta, sabrli bo'lishi kerak!", deyishadi.  Istisnolar bilan qizlar avval otasining, keyin esa erining ko'ngli (qo'li)ga qaraydi. U hech qachon mustaqil shaxs sifatida shakllanmaydi. O'zini ta'minlay oladigan, o'zi uchun eng yaxshisini tanlay oladigan darajada erkin fikrli bo'la olmaydi.  Biz esa har kuni qaysidir ayol o'zini nechanchidir qavatdan tashlagani, qaysidir er xotinini rashkdan o'ldirib qo'ygani, qaysidir qiz sevgani tashlab ketgani uchun o'zini osib qo'ygani, yana qaysidir qizaloqning zo'rlangani kabi xabarlarni o'qishda davom etaveramiz. Masalan, men ham doim erkak kishiga bo'ysunish kerakligini o'rgandim, uy ishlarini o'rgandim, akamlarning kaltaklariga chidashni o'rgandim, lekin o'zimni himoya qilishni emas! Axir bu olomonning har bir qizi menday emasmi, MEN emasmi?!  Shunday o'ylar ezib boradi, shunday ruhiy bosimlar ostida uzluksiz qalbimni timdalayman. Atrofimga qarayman, maqsadlarimga uzo-o-q tikilaman, jamiyatda o'z o'rni bo'lgan, bugun jahon minbarlarini zabt etgan kuchli ayollarni kuzataman va o'zimga, jamiki tengdosh dugonalarimga deymanki:   Kuchli qanotingiz bo'lsa,                            umrbodQafasni ko'tarib                      uchsa bo'ladi!*

4.12.2023 57

Iste’dodlari xor bo‘lgan davlatlarning ertangi kuni qorong‘i, so‘roq ostida qolaveradi

“Ma’naviyat” so‘zi, mening nazarimda, “iymon”, “vijdon”, “madaniy ong” tushunchalari bilan bir xil ma’noga ega. Biz qachon ma’naviyat haqida gapirsak bevosita yoki bilvosita onglilik va iymon haqida gapirgan bo‘lamiz. Avval ham aytganman, men iymon deganda uning diniy ulamolar talqin qiladigan jihatlaridan ko‘ra ko‘proq ma’nolarni tushunaman. “Iymonli odam”, mening nazarimda, botinida Alloh tajalli qilgan, ko‘ngli bilan hamma vaqt Allohga yuzma-yuz turgan madaniyatli, ongli odam. U shaklan emas, mazmunan Alloh bilan yuzma-yuz turibdi. Bunday odam xoinlik, ikkiyuzlamachilik, munofiqlik, vatanfurushlik, vijdonfurushlik qilolmaydi. Va aynan shu jihati bilan u biz nazarda tutayotgan “ma’naviyatli odam” sanaladi. Tiynatida Alloh bo‘lmagan odam esa hech qachon ma’naviyatli bo‘lolmaydi. Bugun biz tushunadigan ma’rifat ana o‘sha o‘zlikni anglash va idrok qilish, o‘ziniki qilish jarayonidir. Bu jarayon o‘ta murakkab, uni shakllar bilan o‘zlashtirib bo‘lmaydi. Uni his qilib, yuzma-yuz kelib, o‘zini ming marta qatl qilib va yana qayta tiriltirib anglanadi, bu manzilga yetib boriladi. Shu anglash jarayoni odamni o‘zligiga yetaklaydi, uni esgan har bir shabadaga qarab turlanishdan, ko‘r-ko‘ronalikdan, eng asosiysi, iymonsizlikdan asraydi.   Biroq “ma’naviyat”, “ma’rifat”, “o‘zlik”, “menlik” so‘zlari qanchalar teran va ulug‘ bo‘lmasin, keyingi o‘n yilliklarda ancha qadrsizlanib qoldi. To‘g‘risini aytsam, insonning mohiyati haqida gapirganda imkon qadar ushbu atamalardan kamroq foydalanish kerak degan bir istihola paydo bo‘ladi. Bunga sabab bu istilohlar bugun g‘irt ikkiyuzlamachi, tovlamachi, umuman, tiynati yuqoridagi so‘zlarning ma’nosiga yaqin kelmaydigan kimsalarning ham kundalik isrof lug‘atidan joy olib ulgurdi. Ular shu muqaddas so‘zlardan qalqon sifatida foydalanadilar, o‘zlarining chirkin manfaati yo‘lida bu so‘zlarni tanaffussiz navbatchiga aylantirib, xo‘rlashdan qaytmaydilar. Shu sabab yana bu so‘zlar atrofida gaplashish odamga malol keladi. So‘zbozlik – xudbinlikning eng yumshoq, beozor ko‘rinishi. Garchi o‘zimizni xudojo‘y ko‘rsatsak-da, amalda so‘zbozlikka ruju qo‘yganimiz bor gap. So‘zni isrof qilishdan, uni yolg‘onga aylantirishdan qo‘rqmayapmizmi, demak, munofiqlikdan ham qo‘rqmaymiz. Xullas, bugungi ma’naviy tiynatimiz so‘zbozlikka qurilmasligi kerak. Aslida xuddi yaralishimiz kabi ilohiy, tabiat-u jamiyat qonunlari va ularning taraqqiyotida eng birlamchi asos baribir mohiyat, uni aks ettiradigan fikr. Biroq bir narsani tan olish o‘rinli: kimlardir siyqalashtirgani, bezdirgani bu so‘zlarni tilga olmasligimizga aslo asos bo‘la olmaydi.   Ma’rifat, eng avvalo, tafakkurga, fikrga yetaklaydi. Ma’rifatlilik bilish va anglash, xulosa qilish bilan bog‘liq jarayon. Ilm bo‘lmasa anglash, fikr qilish bo‘lmaydi, fikr bo‘lmasa xulosada hamisha adashiladi. Shuning uchun ma’rifat fikrlashning ko‘lami bilan ham belgilanadi.   Muqaddas kitoblarga tatabbu qilib, “Avval so‘z paydo bo‘lgan” deb nutqimizga hasham bag‘ishlaymiz. Ammo buning ma’nosiga ko‘pam e’tibor bermaymiz.   Shaxsan menga so‘zdan ham avval fikr paydo bo‘lgandek tuyuladi. So‘z – kiyim. O‘zingiz o‘ylab ko‘ring. Kiyim kiyish uchun oldin tana paydo bo‘lishi kerakmi yoki avval kiyim tikilib, so‘ng shunga mos tana izlanadimi? Aslida so‘z paydo bo‘lishi uchun avval u ifodalaydigan ma’no paydo bo‘lishi zarurligini ortiqcha asoslab o‘tirish, ehtimol, shart ham emasdir. Xo‘sh, o‘sha ma’no nimaga suyanib turadi?   Alloh – olim, bilgich. U “Yaral!” degan so‘zni aytishdan avval yaraladigan mavjudlik haqida tasavvur, fikrga ega bo‘lgan. Aks holda yaratishda mantiq bo‘lmas edi. “Yaral”dan oldin yaratilajak borliq borasidagi tasavvur yoki jo‘nroq aytilsa yaratilmish xilqatning mohiyati haqida idrok paydo bo‘lgan.   “Ma’naviyat” haqida betinim gapiramiz, ammo “ma’naviyat” o‘zi nima, u qanday bo‘ladi, qanday amalga oshiriladi, amal qilinadi, nimaga asoslanib “ma’naviyatli” yo “ma’naviyatsiz” deymiz, biz intilayotgan “ma’naviy cho‘qqi” o‘zi nimadan iborat? Qaysi fazilatlarimiz ma’naviyatga xizmat qilsa, qaysilari zid keladi? Ma’naviyat haqida va’z o‘qiyotgan odam ikkiyuzlamachi bo‘lib, yolg‘on bilan birga yashashga, qullik va mutelik, soxtalik va adolatsizlikka toqat qila oladimi? Ma’naviyat jaholat va mutaassiblik bilan birga yashay oladimi? Agar yo‘q desangiz, hammamiz o‘zimizga shu savolni vijdonni o‘rtaga qo‘yib berib ko‘raylik. Ana shunda kimligimiz, “ma’naviyat” so‘zi biz uchun mohiyatdan uzilib, ko‘proq shunchaki kundalik isrof so‘ziga aylanib qolayotgani kunday ayon bo‘ladi.   Fikrni ifodalamaydigan, ma’noga ega bo‘lmagan so‘z – shunchaki tovushlar yig‘indisi. Agar shu mantiq bilan atrofimizga, tiynatimizga razm solsak, biz fikrdan ko‘ra shaklga o‘ralashib qolganimizni, shakl birlamchiga aylangan borliqda yashayotganimizni teran anglagan bo‘lar edik. Axir, ma’nosi idrok qilinmagan so‘z – ma’nosi yo‘q bo‘shliqday gap.   Savodsiz odamga “o‘qi” deyish uni bir qadam oldinga undaydi, ammo savodli va shusiz ham o‘qib yurganga “o‘qi” deyish ma’noni siyqalashtiradi. Ehtimol ming yillar oldin “o‘qi” eng to‘g‘ri yo‘l bo‘lgandir, ammo bugungi savodli dunyoda o‘qishning o‘zi kamlik qiladi, bugun borliqni anglash, unga munosabat bildirish uchun idrok, tafakkur, anglam birinchi vazifa sanaladi. O‘qilgan, ammo anglanmagan narsaning o‘qilmagan narsadan hech qanday farqi yo‘q. O‘qish – so‘zni o‘rgatadi, uqish – anglashni, dunyo, jamiyat, borliq bilan munosabatga kirishishni, butun olam uyg‘unligini his qilish va shu uyg‘unlik qonunlariga amal qilib, anglab yashashni o‘rgatadi.   “Iqra” shu paytgacha “o‘qi” deb talqin qilindi. Biroq uni “idrok et”, “angla”, “fikr qil” deb tushunish ham mumkin, menimcha. Shuning uchun chiroyli gapirgan, chiroyli alday olgan (bu gaplarimning notiqlik san’atiga aloqasi yo‘q) emas, chiroyli va’z o‘qigan, so‘zbozlik qilgan emas, fikrlagan odam hurmat va e’zoz topsa, u yerda taraqqiyot uyg‘unligi sodir bo‘ladi. Bugungi bashariyatning eng katta fojeasi ham fikrga hurmat yo‘qolib borayotganida. Chunki ayrim eski tushunchalarning ish bermay qolgani, aksincha, ko‘plab savollar tug‘dirayotgani, bu savollarga javob topish o‘rniga insoniyatning ko‘r-ko‘rona ishonishga, amal qilishga berilib ketayotgani – o‘ta yomon alomat. Axir zamonaviy dunyodagi intellektual yolg‘onlarning mohiyatini, jimjimali jilvalar ortidagi munofiqlik va ikkiyuzlamachilikni, yovuzlik va qabohatni faqat fikr qilib anglash va keyin unga barham berish mumkin. Anglanish jarayonidan o‘tmagan barcha xatti-harakat – ko‘r-ko‘ronalik. Ko‘r-ko‘ronalikda anglash bo‘lmaydi, faqat qabul qilish va bo‘ysunish bo‘ladi. Ma’naviyat va ma’rifat esa odamni bo‘ysunishga, mute bo‘lishga va ko‘r-ko‘rona ishonishga emas, anglashga, idrok qilishga undaydi, umrning har lahzasini, har bir savolga javobni idrokning qudug‘iga tushib, misqollab yig‘ib olish orqali erishiladigan o‘ta uzun va mashaqqatli jarayonga yetaklaydi. Bu jarayondan o‘tmagan o‘zlikni ham, ma’naviyatni ham, ma’rifatni ham yoqlab bo‘lmaydi. Bizning bobolarimiz ma’naviyat va ma’rifat haqida va’z o‘qishmagan, balki uni hayot tarziga aylantirishgan, amalda qo‘llashgan...   Odam o‘zining kimligini anglagandan so‘nggina fikri o‘sadi. O‘zini anglash uchun, bobolarimiz aytganidek, ma’rifatga bir marta bo‘lsa-da cho‘milib ko‘rish kerak. Fikrni ma’rifat uyg‘otadi. Ma’rifat o‘stiradi. Ma’rifat yangilaydi. Keraksiz bo‘lib qolganda almashtiradi. Faqat idrokka qurilgan ma’rifatgina, bilimgina, kitobgina, kitobga bo‘lgan muhabbatgina bizni quyunday bostirib kelayotgan, ongimiz va shuurimizni sayozlashtirayotgan, san’at, go‘zallik, did haqidagi qarashlarimizni, shu paytgacha ajdodlarimiz poydevor qo‘yib bergan va o‘zimiz shakllantirgan tushunchalarni yemirishga kirishgan olomon madaniyati hamda dididan, boshqacha aytganda, fikrsizlik va didsizlikday balodan asray oladi.   XXI asrda biz katta taraqqiyotga erishish barobarida olomon madaniyati chohiga butunlay qulab tushish xatari bilan yuzma-yuz turibmiz. Muxtasar qilib aytganda, bizni mazkur xatardan ma’rifat, did va fikrgina qutqarishi mumkin.   G‘arb falsafasi, unga manba beruvchi adabiyoti bashariyatning urbanizatsiya erasidagi inson tanazzulini tahlil qila boshladi. Bu, eng avvalo, ma’naviy tanazzullar bilan bog‘liq. Xuddi o‘rmon va chakalakzorlarda yovvoyi qonunlar bilan yashagan ajdodlarimizdek, urbanizatsiya o‘rmonida ham o‘sha qonunlar bugun ustuvorlikka intilmoqda. O‘n millionlab odam yashayotgan shaharlarga borib qolsangiz, o‘zingizni dinozavrlar erasidagi qadim o‘rmonda yurgandek his qilasiz. Tanazzullar yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Mana shu tanazzuldan bizni ma’naviyat saqlab qola oladi. Ma’naviyatlilik faqatgina inson manfaatini o‘zida aks ettirmaydi. U jami tiriklik, borliq uchun mas’uliyatli bo‘lish degani ham.   Aslida bizga ancha begona bo‘lgan yovvoyi bozor munosabatlari kirib kelayotgan, barcha fazilatlarni chetga surib, faqat boyib qolishni, kissani qappaytirishni o‘ylashga tushgan, bir so‘z bilan aytganda moddiyat birinchi o‘ringa chiqqan pallada ma’naviyat masalasi o‘z vaqtida to‘g‘ri kun tartibiga qo‘yilgan. Buni inkor qilish o‘ta adolatsizlik bo‘ladi. Ammo muammo boshqa yoqda. Mumtoz adabiyotimizda shirinlikka o‘ch bolasiga nasihat qilib qo‘ysin deb donishmand pirning huzuriga bolasini olib kelgan ona haqida rivoyat bor. O‘sha rivoyatda pir ona-bolani “Sizlar bir haftadan so‘ng kelinglar” deb ortiga qaytarib yuboradi. Bir hafatadan so‘ng esa pir bolaga shirinlikning zarari, uni me’yorida iste’mol qilish kerakligi haqida bir-ikki og‘iz nasihat qiladi. Bo‘ldi. Ona ajablanadi: “Shu nasihatni bir hafta oldin ham qilsangiz bo‘lardi-ku?”. Shunda pir “Hafta oldin, sizlar kelishlaringdan avval men novvot choy ichib o‘tirgandim. Og‘zimda shirinlik ta’mi bo‘la turib shirinlikning zarari haqida gapirishim munofiqlik bo‘lardi” deb javob beradi. Mana shu rivoyat menga ma’naviyat targ‘iboti nega oqsaganini, nega keng miqyosda yuqmaganini oydinlashtiradi. Tasavvur qilingki, ba’zi mansabdorlar “novvot choy” ichib, majlislarda ma’naviy fazilatlar haqida lof urib, “Pora olish – jinoyat”, “Birovning haqini yeyish – gunoh”, “Adolatli odam kuchli bo‘ladi”, “Ojizlarni himoya qilish kerak”, “Hamisha oqni oq, qorani qora deyish shart” deb tursa-yu, o‘zi bunga tirnoqcha amal qilmasa, bunaqa targ‘ibot kimga yuqadi va hammasini ko‘rib, guvoh bo‘lib turganlarga qanday ta’sir qiladi? Oqibat aniq: bu faqat ikkiyuzlamachi, tili boshqa, amali boshqa avlodni tarbiyalaydi, xolos. Shuning uchun ma’naviyatni targ‘ib qilayotgan va uni boshqalardan talab qilayotganlar pirning nasihat qilish uslubiga amal qilishsa bu sohada qilayotgan ishlarimiz allaqachon ommaviy tarzda meva bergan bo‘lardi.   Shu o‘rinda dunyo “katta qishloq”qa aylanayotgan bir paytda talay bahs-u munozaralarga mavzu bo‘layotgan milliy mentalitet va umuminsoniylik haqida to‘xtalmoqchiman. Milliy mentalitet va umumbashariylik aslida bitta narsa. Uni faqat biz turli madaniyat, turli din, turli tarbiya an’analaridan turib turlicha deb o‘ylaymiz. Biz “milliy mentalitet” deb yopishib olgan xususiyatlar tagiga, mazmuniga qarasangiz, baribir insonga bo‘lgan munosabat yotadi. Umumbashariylikda ham shunday. Milliylik men uchun mazmundan ko‘ra ko‘proq shaklga o‘xshaydi. To‘g‘ri, har bir millatning yashash tarzi, o‘z odob-axloqi, olamni idrok etish va munosabat qilish an’analari bor. Ammo bu an’analarning hech biri insoniylikka zid emas. Agar u zid bo‘lsa, demak milliy emas. Milliylik – o‘z shaklida turib o‘zini namoyon qila olish degani. Hazrat Navoiy aruz janrida insoniylikni qanchalar baland darajada madh etgan bo‘lsa, u shunchalar umumbashariy siymoga aylangan. Demak, shakldan qat’i nazar, adabiyot insonga va insonparvarlikka qarab intiladi.   Bugun milliylik bilan umuminsoniylik orasida farqlar tobora qisqarib bormoqda. Olamga bo‘lgan munosabatda milliy shakllar chegarasi buzilib ketayapti. Bu xavotirli holatmi yoki insoniyat kelajakda faqat bir millat yoki bir vatan doirasida emas, butun zamin miqyosida o‘zini namoyon qilish uchun zamin tayyorlanayaptimi, buni hozircha bilmaymiz. Mening bilganim shuki, insonning millati, tili, dinidan qat’i nazar, insonning ekzistensial holati va kechinmalari, olamni qabul qilish va munosabatga kirishishi bir-biriga yaqinlashayapti. Lekin, ochig‘i, men bunda tanazzul ham, umid ham ko‘rayotganim yo‘q.   Bugun jahon adabiyoti insonning olamdagi o‘rnini, uning tiynatini, o‘zidan, olamdan, tabiiy ildizlaridan, o‘tmishidan, qadriyatlardan uzilib qolgan inson mohiyatini ishonchli tarzda aks ettirishda oqsayapti. Jumladan, milliy adabiyotimizda ham e’tirof va talabimiz  davrning ommaviy didiga bog‘lanib qolayotgani bor gap, zamonasozlikdan tortib olomonchilik didi asoratlariga qadar adabiy muhitda o‘zini namoyish qilayapti. Bu keksa avlod adabiyotidan tortib yoshlar ijodigacha umumiy qusurimiz. Keksa avlodda so‘z san’atidagi hafsalasizlik yaqqol ko‘zga tashlana boshladi. Ular bugun ko‘proq o‘zlarining texnik mahoratlarini ko‘z-ko‘z qilishayapti. Yoshlar esa, garchi keskinroq mavzular ko‘tarayotgan bo‘lsa-da, voqelikka baribir ommaviylik nigohi bilan nazar solishdan, ommaviylik bilan hisoblashishdan qutulib olgani yo‘q.   Shu sababli, menimcha, adabiyot bugun o‘zining xaloskorlik mavqeidan ancha pastga tushgan palla.   San’at, xususan, so‘z san’ati bo‘lgan adabiyotni insonshunoslik deb bot-bot gapiramiz. Lekin ko‘pincha uning ma’nisini to‘laligicha anglab yetavermaymiz. Insonshunoslik – faqat tahlil qiluvchi degani emas, bu insoniylikni himoya qiluvchi, insoniylikka zid narsalardan asrovchi degani. Dunyoda dinlar ko‘p, bu dinlarda mazhablar, yo‘nalishlar bisyor, ularning da’volari ham, himoya qiluvchi, suyanuvchi tayanchlari ham har xil. Ayni paytda, insonning mohiyatiga munosabatlari-da turlicha. Adabiyot mana shu barcha tillarda, barcha mintaqalarda, barcha irqlarda insoniylikni himoya qiladi, insoniylikka suyanadi, insonga insoniylik mohiyatidan turib baho beradi. U shu jihati bilan umuminsoniydir. Faqat milliylik emas, balki umumbashariy milliylikni aks ettira olgan san’at asarlarini umumbashariy deyish mumkin. Fyodor Dostoyevskiy buyuk adib, ammo uning faqat umumbashariy mohiyatga ega asarlari qadrlanadi, rus qo‘shinining O‘rta Osiyodagi bosqinini madh qilganlari emas. Bizda ko‘pincha milliylik va umumbashariylikni bir-biriga zid deb qarash hanuzgacha saqlanib qolgan. Biz milliy deb biladigan narsalar aslida o‘sha umuminsoniylikning bir qismi, zinhor alohida emas. “Qancha milliy bo‘lsa – shuncha umuminsoniydir” degan gapni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tushunmaslik kerak. Milliy dard badiiy jihatdan nechog‘li chuqur va keng badiiy ifoda qilinsa, u shuncha umumbashariy bo‘ladi. Biz ko‘pincha mahorat borasidagi no‘noqligimizni milliylik niqobi ostiga yashiramiz. Men mahorat bilan aks ettirilgan har qanday milliylik bu umuminsoniylik, universallikdir deb bilaman. Masala milliylik yoki umuminsoniylikda emas, o‘sha milliy dard, milliy mentalitet qay darajada badiiy mahorat bilan aks etganida. Badiiy mahoratgina har qanday milliy dardni umumbashariy dardga aylantira oladi. Menga milliyligimiz in’ikosi ko‘proq bugungi so‘z san’atidagi mahoratimizning oqsayotgani bilan bog‘liqday tuyuladi.   Fikr – botiniy qiyofa, odamning, shaxsning ichki qiyofasini ko‘rsatib turuvchi ko‘zgu. Fikri yo‘q odamning qiyofasi ham yo‘q. Fikr odamning o‘zligini, o‘ziga xosligini bildirib, mavjudligini ko‘rsatib, kerak bo‘lsa, talab qilib turadi. Fikr aslida “men mavjudman” degani. Fikr yo‘q joyda olomonchilik va johillik ko‘pchiydi. Fikr odamning barmoq izlari kabi o‘ta xususiy, o‘ta shaxsiydir. Biz uni o‘z muhitimiz va yashash tarzimizga moslab ifoda etamiz, shu muhitni fikrimiz bilan yangilashni, o‘zgartirishni, moslashtirishni, ommalashtirishni istaymiz. Ammo yo‘q fikrni ommalashtirish imkonsiz. Ommalashishi va jamiyatning e’tirofiga erishishi uchun oldin shu fikrning o‘zi bo‘lishi kerak. Fikr to‘xtagan jamiyatda botiniy tanazzul boshlanadi. Fikr va qalb – Xudo ichimizga solgan ruhning o‘zini namoyon qilishi. Qalb his etish va muhabbat orqali namoyon bo‘lsa, fikr bilim va bilishga intilish orqali tajalli topadi. Fikrning boshi ham Yaratgan edi, oxiri ham Yaratgan. Biz ana shu oraliqda darajamizga mos idrok jilvalarini hosil qilamiz. U toki Yaratgandan boshlanib, Yaratgan bilan tugar ekan, o‘ziga erkinlik talab qilishi tabiiy. Bir so‘z bilan aytganda, fikr erkinligi Yaratganga bo‘lgan e’tiqod va ishonch erkinligidir. Xuddi biz kabi boshqaning ham fikri va haqqi borligini bilish Yaratgan oldidagi mas’ullikni qabul qilish bilan barobar. Bizga hayot deb atalgan so‘qmoqda o‘zimizni tanish va o‘zlikka erishish imkoniyati berilgan. Qalb va fikr muvozanatiga erishish komillik hisoblanadi. Shu paytgacha o‘tgan falsafiy va fikriy oqimlar o‘sha komillikka erishishning turli yo‘llarini targ‘ib qilib keldi. Fuqarolarining ana shu birligi – muvozanati haqida qayg‘ursagina jamiyat ma’rifiy jamiyat bo‘ladi.   “So‘z erkinligi” degan salmoqdor talab tagida aslida “fikr erkinligi” yotadi. Fikr erkin bo‘lmas ekan, fikrni ifoda qilish imkoni berilmas ekan, u yerni yolg‘on to‘laligicha o‘ziniki qilib oladi. Fikr – shaxslarning borligini namoyon qiluvchi sahna. Shaxsni tasdiqlovchi dalil. Jamiyatni olomonchilik xohishi emas, shaxslarning fikri, ularning aql-u idroki yangilaydi. Faqat fikrgina yangilanishga poydevor bo‘ladi. Fikr yo‘q joyda yangilanishga sharoit yo‘q.   Shu bois fikrsiz, fikr erkinligisiz sodir bo‘lgan taraqqiyotlar hamisha mo‘rt va omonat bo‘lgan. Bunga uzoq tarix emas, yaqin o‘tmishimiz ham guvohlik beradi. Fikr rang-barangligi shaxslar, ular tavsiya qilayotgan tanlovlar rang-barangligidir. Qayerda tanlov ko‘p bo‘lsa, yangilanishga, o‘sishga, taraqqiyotga yo‘l ham ko‘p bo‘ladi. So‘zni yolg‘onga xizmat qildirish oson, ammo fikrni yolg‘onga xizmat qildirib bo‘lmaydi. Chunki fikr, agar u rostdanam fikr bo‘lsa, har qanday vaziyatda tafakkurga, idrokka suyanadi. So‘z qanchalik bejalgan bo‘lmasin, idrok yolg‘onni his qilib turadi. Shuning uchun dunyo idrokni yashash tarziga aylantirgan yoki idrokdan, fikrdan mahrum qilingan jamiyatlarga bo‘linadi.   Fikrsizlik faqat ijtimoiy plyuralizm kushandasigina emas. Fikrsizlik madaniyatning ham kushandasidir. Fikr yo‘q joyda madaniyat yaratilmaydi, faqat madaniyat yaratgan mahsulotlar iste’mol qilinadi, xolos. Fikr bo‘lmagan joyda o‘zigacha bo‘lgan madaniyat meva bermaydigina emas, balki taraqqiyotning qachondir fikr tufayli qad ko‘targan qo‘rg‘onlari ham qulay boshlaydi.   Millat iste’dodlar hisobiga yashaydi. Iste’dod – milliy mulk. Har qanday xalq iste’dodlar evaziga gullaydi, yashnaydi, ravnaq topadi. Iste’dodlari xor bo‘lgan davlatlarning ertangi kuni qorong‘i, so‘roq ostida qolaveradi. Bu isbotlangan haqiqat. Agar dunyoga bir e’tibor bersangiz, ilg‘orlik ta’mini va hadisini olgan davlatlar boshqa xalqlarning iste’dodlariga yo‘l berish, ularni qo‘llash orqali mamlakatlarining maqomini baland ushlab turishga katta e’tibor berishayapti. Shu ma’noda yosh iste’dodlarni izlash va yuzaga chiqarish tashabbusi ehtiromga loyiq. Mening fikrimcha, agar haqiqiy iste’dodlar qo‘llanayotgan va yuzaga chiqarilayotgan bo‘lsa, marraning oson yoki mashaqqatli bo‘lishi muhim emas. Iste’dod bu – iste’dod. O‘zini har qanday vaziyatda oqlaydi. Toki u haqiqiy iste’dod bo‘lsa... Ammo savol tug‘iladi. Qo‘llanayotgan, yo‘llari ochilayotganlar haqiqatan ham iste’dodmi yoki?.. Mana shu juda muhim. Marrani oson va yo qiyinchilik bilan egallash muammo emas. Muammo haqiqiy iste’dodni topish, unga yo‘l berishda. Biz iste’dodlarning mashaqqat bilan yuzaga chiqishiga ko‘nikib qoldik. Shuning uchun bugun osongina kitobi chiqayotgan, osongina matbuotni egallayotganlar sal g‘ashimizni keltiradi. Bugungi yoshlar e’tirof etilish borasida imkoniyati keng va ko‘p bo‘lsa ham, lekin o‘zlarining ichidagi o‘zliklarini to‘la shakllantirib bo‘lganlari yo‘q. Iste’dodni qadrlash va unga yo‘l berishni faqat targ‘ibot yoki imkon berilayotgani bilan baholab bo‘lmaydi. Iste’od ommaviy tarzda qadrlansa hamda iste’dodni qadrlash butun boshli jamiyatning fazilatiga aylansa, u o‘zini milliy boylik, milliy qudrat sifatida namoyon eta oladi. Xo‘jako‘rsinga yoki shunchaki tadbirbozlik bilan iste’dod kashf qilinmaydi, aksincha, faqat xashakilar kashf etiladi. Xashakilar esa hech qachon hech narsaning qadriga yetmagan. U qanday tug‘ilgan bo‘lsa, shunday o‘limga mahkum. Xo‘jako‘rsinga kashf qilingan iste’dodlar ana shu xo‘jako‘rsinlikning qurboni bo‘ladi, uning targ‘ibotchisiga aylanadi.   * * * Kitobning fazilati haqida ko‘p va xo‘p yozilgan. Men ham yozganman. Yozganlarim bilan reallik hamisha bir-biriga mos bo‘lavermagan. Men u yerda kitob haqidagi orzularimni yozganman, real voqelikni emas...   Bitta qiyos. O‘zbekistonda bir yilda qancha kitob o‘qilayapti va qancha go‘sht yeyilayapti? Raqamlarni taqqoslasangiz, savolingizga o‘zingiz javob topasiz. Bu qiyosdan go‘sht yemaslik kerakmi degan aksil ma’no izlanmasin. Agar oilada go‘sht tugasa, uning o‘rnini to‘ldirishning yo‘li izlanadi, qarz olib bo‘lsa ham biror chorasi qilinadi. Kitobga-chi? Men ana shunga ishora qilmoqdaman.   Aslida esa kitob insoniyatning eng ulug‘ obidasi. Kitob bo‘lmasa, na bugungi taraqqiyot, na tafakkur, na odamning o‘zi bo‘lur edi. Kitob – inson qalbi haqidagi eng ulkan bilim, eng ulkan tadqiqot. Har qanday jamiyatni kitobga bo‘lgan munosabatidan bilib olish va xulosa qilish mumkin. Kitobi, kitob yaratuvchisi xor jamiyat o‘zini qanchalik gumanist qilib ko‘rsatmasin, baribir bir kuni tanazzulga yuz tutadi. Bunga biz insoniyat tarixida ko‘p marta guvoh bo‘ldik. Insonni hech qaysi fan kitobchalik aks ettirolmaydi, hech qaysi san’at kitobchalik chuqur va keng tasvirlay olmaydi, hech qaysi vosita inson ruhi va xayoliga kitobchalik erk berolmaydi. Kitobdan bir marta lazzat olib ko‘rgan odamning yovuzlik qila olishiga men ishonmayman. Madaniyatsiz, kitobsiz kishigina yovuzlik va zulm qila oladi. Yovuzlik kitobgacha bo‘lgan manzildir. Kitobdan so‘ng ruhiyat, ruh sari va ruh bilan birga safar boshlanadi... Har qalay bizning avlod shunday qarash bilan ulg‘aydi, shakllandi, hamon shu qarashda turibmiz. Ammo bugungi global to‘fon davrida qarashlar o‘zgardi. Jumladan, kitobning o‘rni ham, unga munosabat ham. Virtual dunyo kitobni ham virtual shaklga aylantirayapti. Buni tan olmasdan ilojimiz yo‘q. Virtual avlod dunyoni virtual ko‘rishni istayapti. Shunday ekan, bizga ham kitobning shakli haqidagi tasavvurimizni o‘zgartirish davri kelganga o‘xshaydi. Ammo kitobning mohiyati haqidagi qarashlar hech qachon o‘zgarmaydi. Men shunday o‘ylayman. Shakli o‘zgarishi mumkin, mohiyati o‘zgarmaydi. O‘sha virtual dunyoda ham shakli boshqacha tus olgan kitob insonni va insoniylikni himoya qilaveradi. Chunki u kitob, chunki u adabiyot.   Ko‘p kitob o‘qish emlashga o‘xshaydi. Ammo bu kasallikdan to‘la himoya qiladi degani emas. Chunki hamma narsani belgilovchi inson va millat tabiati ham bor. Inson orzusi va istaklari hamisha o‘zining tabiati bilan qarama-qarshi keladi. Hamisha kurashda bo‘ladi. Qaysi xalqni kitob tarbiyalay olgan, tabiatini o‘zgartirgan bo‘lsa, demak u madaniyatli, o‘zgartirolmagan bo‘lsa, unda kitob mutolaasi borasida hali ko‘p ishlar qilish kerak. Harqalay, keyingi besh yuz yillik tarixda kitob orqali o‘zini o‘zgartirgan yoki o‘zgartirmagan xalqlarning dunyoqarashlari orasida juda katta farq bor. Xususan, kitob tarbiyalashga ulgurmagan xalqni qoliplar, stereotiplar tarbiyalaydi, tafakkur tarzini, shunga mos ravishda yashash tarzini, hatto kitobni ham stereotiplashtiradi. Stereotip tafakkur tarzi jamiyatning barcha sohasida o‘zini ko‘rsatadi. Bunday jamiyatda ravnaq va yangiliklar yuz berishi juda qiyin va og‘ir kechadi. Bunday jamiyat iste’doddan ko‘ra o‘zi ko‘nikkan yashash tarzi va qarashlarini ko‘proq qadrlaydi. Bunday tafakkur tarzi mutelikka moyillashgan, mutelikka moslashgan tafakkur tarzidir. Kitob o‘zgartirgan ong esa bu qoliplarni buzadi. U bugun va erta uchun o‘zini yangilay oladi, o‘zgartirish va o‘zgarish uchun o‘zida quvvat topa oladi.  

29.11.2023 141

Qishda yana qaltiraymizmi?

Bir necha kundan buyon yurtimizda o‘tkir virusli infeksiyalarga chalinish holatlari ko‘paydi. Kasallik, asosan, bolalar va yoshlar orasida kuzatilayotgani ota-onalarni tashvishga solyapti. Harorat pasayib, qish eshik qoqmoqda. Bolalarning asosiy vaqti bog‘cha, maktabda o‘tar ekan, ayni kunlarda ijtimoiy obyektlardagi isitish tizimi masalasi yanada dolzarblashdi. Chunki bu yil 2 229 ta bog‘cha, 2 432 ta maktab tabiiy gazdan uzilib, ko‘mir bilan isitish tizimiga o‘tkazilgan. Ko‘mir bilan bog‘liq talon-torojlarni ko‘raverib, qishda qaltirab qolmasak bo‘lgani degan o‘y ko‘pchilikka tinchlik bermayapti. Gazni tejash maqsadida ko‘mirga o‘tish boshlandi 16-fevral kuni “2023-yilda qayta tiklanuvchi energiya manbalarini va energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi prezident qarori qabul qilindi. Qarorda, gazni tejash maqsadida yil oxirigacha 5 407 ta ijtimoiy obyekt ko‘mirda isitishga o‘tkazilishi aytilgan. Bu tashkilotlarning 2 229 tasi bog‘cha, 2 432 tasi maktab va 746 tasi tibbiyot muassasasi bo‘lib, ularni isitish uchun 184,4 ming tonna ko‘mir yetkazib berish ko‘zda tutiladi.Shuningdek, aholiga ko‘mir yetkazib berish hajmi ham oshgan. “O‘zbekko‘mir” aksiyadorlik jamiyati matbuot kotibi Ne’mat Dushayev 2023-2024-yillar kuz-qish mavsumi uchun aholiga 1 190,8 ming tonna ko‘mir yetkazib berilishi haqida ma’lumot bergan. Bu hajm avvalgi yillarga qaraganda ancha ko‘p, masalan, 2022-2023-yillar kuz-qish mavsumida respublika aholisiga 882 ming tonna ko‘mir yetkazib berilgan edi. Prezident tanqididan so‘ng… Joriy yil 31-oktabrda Prezident raisligida energetika tizimini kuz-qish mavsumiga tayyorlash bo‘yicha vazifalar ijrosi yuzasidan yig‘ilish o‘tkazildi. Yig‘ilishda ayrim hududlarda aholiga ko‘mir tarqatish tizimi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagani, oqibatda yetkazib berilgan ko‘mirni yuqori narxlarda noqonuniy sotib yuborish va talon-toroj qilish holatlariga yo‘l qo‘yilayotgani tanqid qilinib, Bosh prokuraturaga tarqatilayotgan ko‘mirning aholiga yetib borishini nazorat qilish bo‘yicha tizim yaratish topshirilgandi. Mazkur topshiriq ijrosi yuzasidan Bosh prokuraturaning ishchi guruhi hududlarda muntazam ravishda nazorat tadbirlarini o‘tkazmoqda. Tekshiruvlardan shu xulosaga kelish mumkinki, tizim poraxo‘rlik va jinoyatchilikka botgan. Eng qizig‘i, bu holatlar faqat tanqiddan keyingina oshkor bo‘la boshladi.Masalan, ikki kun oldin Qoraqalpog‘istonda mas’ul shaxs 18 ta ta’lim tashkiloti va bitta poliklinikaga ko‘mir sotib olish uchun ajratilgan 1,1 milliard so‘mning 187,5 million so‘mini cho‘ntakka urgan. Shuningdek, ko‘mir yetkazib berganlik to‘g‘risida hujjatlarni soxtalashtirib, yana 931 million so‘m “ishlab topgan”.Andijon tumanida 1 220 tonna, Jalaquduqda 1 419,9 tonna, Urganchda 678,5 tonna, Buvaydada 1 364,3 tonna, Izboskanda 1 007,9 tonna, Jizzaxda 2 346 tonna ko‘mir mudir omborlari tomonidan “yeb yuborilgan”. Keltirilgan faktlar dengizdan tomchi xolos, qidiruvga ko‘mir talon-toroji deb yozsangiz, yuzlab xabarlar tizilib chiqadi. Ko‘mir bilan isitishga o‘tilar ekan ushbu obyektlarga ko‘mir yetkazib berish, davlat byudjeti mablag‘larining maqsadli sarflanishi uchun Davlat sherigi va xususiy sheriklar javobgar bo‘lishi aytilgan. Bundan tashqari 13 mingta obyekt (ularning ko‘pi maktablar) isitish tizimi xususiy sheriklarga topshirilgan. Davlat sherigi etib hokimlar tayinlangan va ular xususiy sheriklarni tanlab olishi kerak edi. Xususiy sheriklarning esa ahvolini ko‘rib turibsiz, ularning aksariyati ustidan sud ishi ochilgan. Mahkama va tergov qayergacha borishini oldindan aytish qiyin. Bu voqealardan jabr ko‘radiganlar esa yana oddiy odamlar bo‘lib qoladimi? To‘satdan sovuq tushib qolsa, aksariyat maktablarda na ko‘mir, na ishchi, na pul bor, isitishga mas’ullar esa jinoyatda ayblangan. Yagona chora esa sinfxonalarda pechka o‘rnatib, o‘tin yoqish bo‘ladimi?Muhtoj aholichi? Imtiyozli narxda tarqatilishi kerak bo‘lgan ko‘mirning ham katta qismi sotib, yeb yuborildi. Gaz yo‘q, o‘tin sotib olishga qurbi yetmagan xalq qishda yana tappi yoqishga mahkum bo‘ladimi? O‘ylaymizki, bizni qiynayotgan bu savollar xususiy sheriklarni tanlagan, ular qatorida mablag‘larga javobgar bo‘lgan, davlat sherigi hisoblanmish hokimlarni ham o‘ylantiryapti. Tez orada barcha maktablarga ko‘mir to‘liq yetkazib berilgani, yetkazilgan zarar undirilgani haqidagi xabarlarni eshitishdan umid qilib qolamiz.

29.11.2023 205

Hech kim kasal boʻlmasin!

Shu voqeadan keyin doʻxtirxonaning yonidan bosh barmogʻimga qarab-qarab, aylanib, 10 metr uzoqdan oʻtadigan boʻlganman. Oʻzi kichkinaligimdan doʻxtirdan qoʻrqaman. Yozda tirnogʻimni chuqurroq olib yuboribman. Bir necha kun ogʻrib yurdi, onamga aytsam, tuzli suvga botirib tursang, koʻrmagandek boʻlib ketasan, dedi. Ammam yod surt dedi, xolam yana allaqqanday mazni aytdi. Xoʻp, deb aytganlarini qilib yurgandim, danakdek shishib ketdi, qarasam kulgim keladi, lekin ogʻrigʻi... Shunda tushundim “yaramga tuz sepma” iborasining ma’nosini. Xullas, hamma oʻzbeklar qatori eng oxirgi chora sifatida doʻxtirga bordim. Qarshi tumanida yashayman, oʻzimizni poliklinikaga borgandim, u yerning shifokori ham erinibgina, ustini bosib koʻrdi, aniq bilaman oʻshanda ogʻriq zo‘ridan pomidordek qizarib ketdim. Keyin “tuzli suvga botirmadingizmi”, – dedi. Tuzli suv foyda bermaganini bilgach, tuman markaziga boraqoling, deb Beshkentdagi koʻp tarmoqli poliklinikaga yuborishdi. Chakki o‘tib, devorlari sarg‘ayib ketgan eski qishloq poliklinikasidan ta’bim xira bo‘lib, tuman markaziga otlandim. Boshidagi qalpogʻi qiyshaygan, egnidagi xalati gʻijim bo‘lib ketgan shifokor ham “shu paytgacha nima qilib yurdingiz?”, deb qoʻlimni yaxshilab ezgʻiladi. To‘satdan “barmogʻingizni kesamiz, bo‘lmasa butun qo‘lingizga tarqalishi mumkin, dushanbagacha tayyorlanib keling”, desa bo‘ladimi! Xoʻp, degancha yugurib chiqdim. Menimcha, qaytib kelmasligimni oʻzi ham sezdi. Ketayotib qabulxonadagi ayolning men chiqqan xonaga kirib ketayotgan shifokorga qarab: “sizga amaliyotchi biriktirilgan, oxirgi kurs ekan, qogʻoziga maqtab yozib bersangiz bo‘ldi, hali yana elliktasi kelar ekan, kelib bizni ham ovora qilmaydi” degan gapi qulogʻimga chalindi. Ha, demak u “shifokor” aslida talaba bo‘lgan. Lekin oxirgi kurs talabasi bo‘lsa ham kesish darajasigacha borgan jiddiy kasallikka tashxis qo‘ya olyapti, maqtasa, arzigulik. Ellikta dedimi, kichkinagina tumanimizda 50 ta talaba shifokorlikka o‘qiyaptimi? Kim biladi u talabalarning qanchasi orzu-havas bilan shifokor bo‘laman deb superkontrakt to‘lagan. Avvallari shifokorlar faqat Toshkent Tibbiyot Akademiyasida oʻqitilardi, u yerda oʻqishku mayli, oʻqishga kirish uchun imtihon topshirish qanchalik qiyinligini hamma yaxshi biladi. Men buni qoralayman, aytishadi-ku, bolaning orzularini yoʻqqa chiqarmaslik kerak. Shifokor boʻlgisi keldimi, boʻlsin, tajribasi boʻlmasa nima, 1-2 yil ishlasa, oʻrganib ketadi. Oʻzi doʻxtirlarning uzogʻi 4-5 ta retsepti boʻlsa. Biroq, doʻstlar, bundan keyin biz umuman kasal boʻlmasligimiz kerak. Aks holda... Aytgancha, barmogʻing nima boʻldi, deysizmi? Yiring yigʻilgan ekan, igna bilan teshib chiqarib yuborgandim, tuzalib ketdi, balki tuzli suvning ham foydasi tekkandir...

29.11.2023 187

Odamdan kartoshka aziz

Bekatga yetay deganimda har doimgi chiqadigan 93-avtobusim ketib qoldi. Baxtga qarshi 24-avtobus keldi, bu ham bo‘laveradi. 18 metrli ajoyib avtobus, tiqilinch emas, xotirjam ketaman deb xursand bo‘lgandim. Ammo bu xursandchilik ko‘pga cho‘zilmadi. Avtobus juda tez yura boshladi, xuddi avtomobil yo‘li poyga maydonidek. Avtobus haydovchisi o‘zini “Lambarjini”da yurgandek his etib, oldindagi 93-avtobusni quvlab borardi.  Poygaga shunchalar kirishib ketganidan, yo‘lovchi kam chiqadigan ba’zi bekatlarda to‘xtab ham  o‘tirmadi. Chiptachining “keyingi bekatda tushadigan bormi?”, degan so‘zini kimdir eshitdi, kimdir eshitmadi, har holda hech kimdan sado chiqmadi. Eshitmay qolgan bechoralar tushadigan manzillari qolib, keyingi bekatdan yayov qaytishga majbur bo‘lishdi. Tezlik tobora oshar, to‘satdan “tormoz” bosilardi. Haydovchi bir qop kartoshka olib ketyapman, degan hayolda bo‘lsa kerak. Yo‘lda davom etarkanmiz, ichimda duo o‘qib, gunohlarimga tavba qila boshladim. Endigina 20 ga kirganman axir! Qarasam, boshqalarning yuz ifodalari ham meniki bilan bir xil. Xayriyat, “Yunsobod bozori” bekatiga keldik, quvonganimdan ko‘zlarim porlab ketdi. Tashqariga otildim. Tushar-tushmas chiptachining ovozi eshitildi: “Tez-tez harakat qilinglar, tezroq bo‘linglar!”. Ha, ular poygaga shoshilyapti axir. Bozorga kirdim. Sabzavot qatorga kelar ekanman aravada kartoshka tashilayotganiga ko‘zim tushdi. Aravakash qoplarni shunchalar ehtiyotkorlik bilan tashirdiki, birortasi turtilib, urunib qolmasin deb astoydil harakat qilardi. Manzarani kuzatib, alamim keldi. Kartoshkalar avtobusdagi yo‘lovchilardan ko‘ra ancha azizroq...

29.11.2023 250

Oliy ma’lumotli bekorchi?

Zerikib ketdim, qani bir telegramni sayr qilib kelay. Voybo‘, ish qidiraverib, telegramimda ham “bo‘sh ish o‘rinlari” degan kanallar to‘lib ketibdi. Lekin birortasida talabalar uchun ish yo‘-g‘e, hammasiga katta-katta qilib “TALABALAR BEZOVTA QILMASIN” yoki “TALABALARNI QABUL QILMAYMIZ”, deb yozilgan. Kel, Zebo gaplashib o‘tiraylik, dedim siqilib ketganimdan  dugonamga. — Dars qilishim kerak. — Kunduzi qilarsan shu dars o‘lgurni. — Kunduzi ishga borishim kerak. — O‘, ishga kirdingmi? Nega men bexabar, saytgami yoki gazetaga? — Qanaqa gazeta, o‘quv markaziga. — O‘qituvchi bo‘libmi, zo‘r-ku, rosa havas qildim. — Jinnimisan, oliy ma’lumotli pedagoglarga ish yo‘q-ku, menga qayerdan topilsin. Administrator bo‘lib kirdim. O‘zing-chi, qandaydur saytda ish bor deyotganding, gaplashib ko‘rmadingmi? — Gaplashdim, saytlarda e’lon qilingan yangiliklarimni tahliliy maqolalarimni ko‘rsatdim, tajribam yo‘q ekan. Hayronman, qayerga ish so‘rab borsam, tajribangiz yo‘q, deydi, axir biror joyda ishlab, tajriba orttirmasam, bozordan sotvolmayman-ku tajribani... 4 yil o‘qib oliy ma’lumotli bekorchi bo‘lib qolmasam bo‘ldi edi. — Nafasingni shamol uchirsin-e. — Hozir urfga kirgan “kosmetologiya”mi, tirnoq bo‘yash, soch ulashlarni o‘rgansam bo‘larkan. Shuncha vaqtim bekor ketdimi, deb o‘ylab qoldim-da. — Nega bekor ketadi, hech bo‘lmaganda Toshkentda borib ko‘rmagan joying qolmadi, maza qilib o‘ynab-kulib yurding. Endi qarindoshlaring shaharga kelishganda ularga zo‘r yo‘lboshlovchi bo‘la olasan...

27.11.2023 184

Mulohaza: Ko'rsatuvlar va kinolar bizni qayoqqa yetaklamoqda?

Yaqinda ijtimoiy tarmoqlarda “Buxorolik erkak “Yor-yor” ko'rsatuvi orqali tanishgan ayolni o'ldirib qo'ydi” sarlavhali xabar tarqaldi. Men bu mash'um xabardan dahshatga tushdim. So'ngra o'zbek telekanallari orqali efirga uzatilayotgan ko'rsatuvlarni va badiiy fil'mlarni bir necha kun kuzatdim. Pirovardida quyidagi xulosaga keldim: ba'zi dasturlarni va milliy kinolarni oila davrasida ko'rib bo'lmaydi. Ularning asosiy mavzulari ikki xotinlilik va qaynona-kelin mojarosi, yostiqdoshiga xiyonat kabi masalalardan iborat.  MY5 kanalida berilayotgan “Ochiqchasiga gaplashamiz” shousida yosh qiz o'zi qanday zo'rlanganini bemalol so'zlab berdi. Ko'rsatuvning boshqa qismida qaynota kelinining nomusiga qay yo'sinda tekkani ochiq-oshkora bayon etildi. Shu tariqa kimlarningdir axloqiy buzuqligi xalqqa namoyish qilindi.  ZO'R Tvdagi “Yor-yor” ko'rsatuvida esa 50-70 yoshli qariyalar “Menga er kerak!”, “Menga xotin kerak!” deb baralla aytishadi. Ular tilga olayotgan ba'zi voqealarni eshitsangiz, kulishingizni ham, kuyishingizni ham bilmay, boshingiz qotadi.  Holbuki, televizorni millionlab odamlar, demakki, keng jamoatchilik ko'radi. Modomiki, shunday ekan, bunday bema'ni ko'rsatuvlar va tuturiqsiz fil'mlar ularning ongiga qay darajada salbiy ta'sir qilmoqda? Biz shu xususda psixolog Sevara Ravshanovna bilan suhbatlashdik. Quyida uning fikr-mulohazalarini e'tiboringizga havola qilamiz. Darhaqiqat, hozirgi kinolardan ba'zilarining badiiy saviyasi past, ayrimlarida muammo bo'rttirib yuborilgan holatlar ham mavjud. Inson esa tabiatan hissiyotlarga beriluvchan bo'ladi. Shu bois ba'zi kishilar bunday kinoni ko'rsalar, o'zi bilmagan holda uning ta'siriga tushib qoladilar. Gohida jahl otiga minib, yon-atrofidagilarga o'sha holatni namoyon eta boshlaydilar.  Bizning kinoijodkorlarimiz shuni bila turib, odamlarni tinchlanishga yoki boriga qanoat qilib yashashga undovchi asarlar o'rniga yomon odamlar doim borligini miyaga har bir oilada albatta yomon kelin obrazi va yomon qaynona yoki yomon erkaklar borligini ongiga singdirib borish holatlar yuzaga kelyabdi bu sekin-astalik bilan yillar davomida o'z natijasini korsatadi va aytib o'tganimdek insonlarni atrofga nisbatan g'azabini va jaxildorligini kuchaytirib. Ko'rsatuvlar ko'p hollarda aynan oxirida maqsad nima ekanligi noaniq ya'ni bu ko'rsatuv orqali nimani tushuntirishmoqchi edi nimani ommaga olib chiqarmoqda ommaga olib chiqilayotgan narsa shunday bo'lishi kerakki insonlarga ta'sir darajasi qanday ya'ni ko'rsatuvlarning reyting darajasi qandyligiga emas, aksincha ularni sifatiga etibor qaratishimiz kerak. Ba'zi bir ko'rsatuvlarimiz bor albatta ular chiroyli yaxshi va insonga ma'naviy ozuqa berishni ko'rsatib berishmoqchi bo'ladi lekin bunaqa ko'rsatuvlar kam. Ko'p hollarda insonlar kinolarni ko'rganda emotsiya hissiyotga beriladi va o'sha kino obrazida yashaydi. Va o'zini hayotini ozi bilmagan holatda o'sha obraz bilan taqqoslash tiradi va oilada keyin ongsizlik darajasida janjal kelishmovchiliklar yuzaga kelishni boshlaydi. Umuman olganda kino va ko'rsatuvlarini ko'rishda qiziqish bormi? demak inson undan o'zini emotsiyasiga chegara qo'yishni bilish yani qanday chegara qilish kerak hissiyotlarga berilmasdan obrozga o'zini qo'ymasdan men nima qilgan bo'lardim, menda ham shunday bo'lishi kerak degan fikrga berilmasdan shunchaki dam olish hordiq chiqarish maqsadida ko'rsa bo'ladi, lekin berilib ketib kinoda qaysidir obrazni qoralab qaysidir obrazda yashashni orzu qilish bu ong ostiga aytayotganimdek agressor g'azab shu jahldorlik holatlarini o'zi bilmagan hollarda yozib qo'yadi va yillar davomida oilasida keyin tushunarsiz kelishmovchiliklar yuzaga keladi. Aytishim kerakki, hamma narsa muhitga qarab o'zgaradi. “Yakshanba” fil'mi uchun “Shanxay xalqaro kinofestivali”da oltin kubogi bilan taqdirlangan rejissyor Shokir Xoliqov suhbat qildik.  – Yana shuni aytishimiz kerakki, avvalgi kinolar bilan hozirgi kinolarni yer bilan osmoncha farq bor. “Osmondgi bolalar”, “Shum bola”, “Mahallada duv-duv gap”, “Kelinlar qo'zgoloni”... Bu kinolarni ko'rgan sayin ko'rgingiz keladi, sof muhabbat, do'stlik, insoniylik tuyg'ulari yaqqol ko'rishingiz mumkin. Tepada aytganimizdek, ba'zi kinolar ochiqchasiga fahshni odamlar ongiga singdirmoqda. Bugungi kinolarning saviyasi nega avvalgidek qayta-qayta ko'riladigan kinolardek yemas. Sayoz seriallar ko'payib ketishiing boisi nimada?  – Hozirgi kino va serialllarning saviyasiga albatta rejissyorga borib taqaladi, – deydi rejissyor Sh. Xoliqov. – Tolstoyning bir gapi bor «Kimni tushunsang shunga tengsan» degan. Ya'ni, kim nima ishlab chiqarsa saviyasi ham shunga teng bo'ladi. Bugungi kunda hamma kino olish imkoniyatiga ega, menimcha shuning uchun ham saviyasiz kinolar ko'payib, muammolarga duch kelayotganddirmiz. Siz tepada aytgan “Osmondagi bolalar”, “Shum bola”, “Mahallada duv-duv gap”, “Kelinlar qo'zg'oloni”, “Temir xotin” kinolarni kuchli mutaxxassislar tomonidan olingan bo'lib. Bu kinolar uchun katta mablag' ajratilgan har bitta kasbning o'z mutaxasissi shug'illangan. Hozirgidek duch kelgan odam kino yoki serial olavermagan, duch kelgan odam ro'l o'ynab ketavermagan. Hozirda kichik mablag'ga ham kino olayotgan va biznes sifatida qaraydigan odamlar soni ko'payib ketdi. Balki, muammo ham shundadir. To'g'ri kino biznes bo'lishi mumkin, ammo unga biznes maqsadida qarash kerak emas. Kino ishlab chiqarib undan foyda olish mumkin, lekin foyda olish uchun kino olish g'alati tushuncha men uchun.  Tomoshabin nimani bersa, shuni qabul qiladigan qatlam hisoblanadi. Masalan, yomon narsa bersa ham ko'radigan tomoshabin topiladi. “Tomoshabinda ayb yo'q, ayb bizda” - degan Stanislavskiy. Samimiyat yo'qolib borayotgani haqida aytgan ekansiz, hozirgi paytda hayotdda ham topish qiyin bo'lib qoldi, meni tushunishim bo'yicha. Avvallari songa emas sifatga qaralgan bo'lsa hozir esa, uning teskarisi bo'layotganini ochiqcha aytishimiz kerak. 

23.11.2023 203

Xazon yoqqanga 3,3 mln. jarima!

Poytaxt havosining ifloslanishi, chang boʻronlari bugun biz uchun yangilik boʻlmay qoldi. Bu ekologik fojiaga daraxtlar kesilishi, atmosferaga zaharli tutunlar chiqarilishi, namlikning yetarli emasligi, huquqbuzarliklarga javobgarlik yengilligi kabi sabablar bilan matasaddilarni ayblaymiz, lekin tanganing ikkinchi tomoniga qarasak, bu “hayotga tahdid soluvchi” hodisalarda siz-u bizning ham yetarlicha hissamiz bor. Masalan, shundoq ham toza havo topib bo‘lmayotgan  zamonamizda kuz keldi deguncha buruqsayotgan tutun dimog‘imizni achitadi. Uyum-uyum xazonlar, shox-shabbalardan qutulishning eng oson yo‘li ularni yoqib yuborishdek go‘yo. Afsuski, ko‘pchilik ushbu harakati tufayli o‘zi va atrofdagilar salomatligi, ekologiya, tuproq va hayvonot olamiga qanchalik zarar yetkazayotganini tushunmaydi yo bilsa ham bilmaslikka oladi. Eslab ko‘raylik, barglar yoz bo‘yi o‘zlariga yo‘ldagi chang, og‘ir metal va avtoulov gazlarini yig‘ib, shahar havosini tozalab tabiiy filtr sifatida ishlagan. Yoqilgan xazondan ko‘tarilayotgan tutun ushbu zaharli moddalarni yana havoga ko‘taradi. Kuz shamoli esa ularni shahar bo‘ylab tarqatadi va yoqilganda hosil bo‘ladigan tutundan minglab odamlar sog‘lig‘ini xavf ostiga qo‘yadi. Birinchi navbatda insonning o‘pka tizimi zararlanadi. Zaharli moddalar qon orqali butun tanaga tarqab, buyrak, jigar, bosh miya va nerv sistemasiga katta zarar yetkazadi. Mutaxassislar hisob-kitobiga ko‘ra, 1 tonna qurigan barg yonganda havoga 9 kilogramgacha tutun mikrozarrachalari ajraladi. Bu mikrozarrachalar tarkibiga: chang, azot oksidi, is gazi, og‘ir metallar hamda inson uchun eng xavfli moddalardan – dioksin va dioksan kiradi. Bu zaharli moddalar organizmga tushgach, immun tizimini zararlaydi, gormon va vitaminlar faoliyatini izdan chiqaradi. Shuningdek, qurigan maysa va barglarni yoqish natijasida tuproq qatlamining foylali mikroorganizmlari – yomg‘ir chuvalchanglari, mayda hasharotlar nobud bo‘ladi. Bundan tashqari, yaproqlarda tuproq uchun zarur bo‘lgan organik moddalar bor, ularni yoqib yuborish bilan biz organik o‘g‘itlarning tabiiy almashuv jarayoni va tuproqning ustki qatlamini buzmoqdamiz. Xoʻsh, nima qilish kerak? Qadimda ota-bobolarimiz xazon uyumlarini chiritib, o‘g‘it sifatida foydalanib kelgan, har bir yerli xonadonda barglarni ko‘mish uchun maxsus o‘ralar bo‘lgan va xazonlar shu o‘raga ko‘milib, kompost qilingan. Xazonlarning chirishi natijasida yer qatlamining unumdorligi ham oshgan. Shunday ekan sarg‘aygan barglar yerga ko‘mib qo‘yilsa, kelgusi bahor uchun foydali o‘g‘itga aylanadi. Yig‘ilgan barglarni qoplarga solib qish davomida kutilsa, ular chirib komposga aylanadi. Tajribali bog‘bonlar kuzda maxsus chuqurlab qazib, to‘kilgan barglarni shu chuqurlarga ko‘mib, ustidan tuproq tortishadi. Bahorda chuqur usti ochilib, tayyor bo‘lgan chirindidan daraxtlarga o‘g‘it sifatida foydalanishadi.  Maʼmuriy javobgarlik mavjud! Xazon yoqish ma’mumiriy javobgarlikka sabab bo‘ladi. To‘kilgan barglarni yoki shox-shabbalarni yoqish huquqbuzarlik hisoblanadi hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksga muvofiq bazaviy hisoblash miqdorining 10 barobarigacha, ya’ni 3,3 million so‘mgacha jarima solinishiga sabab bo‘ladi. Agar siz bunday holatlarga duch kelsangiz, 11-57 ishonch raqamiga qo‘ng‘roq qilib, xabar berishingiz yoki @ecogovuz_bot telegram botiga murojaat qilishingiz mumkin.

22.11.2023 200

O‘zbek tili nega rivojlanmayapti va katta ehtimol bilan yaqin orada rivojlanmaydi?

- Chunki O‘zbekiston rivojlanmayapti. Yo‘q, aslida davlat ham, til ham ma’lum darajada rivojlanyapti; taraqqiyotdan, bilsangiz, qochib bo‘lmaydi. Lekin inersiya bo‘yicha rivojlanish bilan salohiyat negizida rivojlanish boshqa-boshqa masalalardir. Inersiya bo‘yicha rivojlanish yil o‘tgani sayin bo‘y va vazn o‘sib borishiga o‘xshasa, salohiyatli rivojlanish bilimni oshirish, dunyoqarashni o‘stirishga o‘xshaydi. - Til rivojiga ijtimoiy talab, ehtiyoj yuzaga kelmayapti. Butun madaniy mahsulotlar boshqa tillarda bo‘lsa, maktabda rus tiliga, universitetda ingliz tiliga ehtiyoj yuqori bo‘lsa, davlat ishida, biznesda, boshqa faoliyat turlarida o‘zbek tilini chuqur bilish talabi bo‘lmasa, hamma ham o‘zbek tiliga vaqti va mehnatini investisiya qilishga imkoniyat topmaydi. O‘zbek tilidan boshqa tilni bilmaydigan aholi shu ehtiyojni keltirib chiqarishini kutish mumkin, ammo hozircha bu qatlamning madaniy ehtiyojlari diniy ma’ruza, karyeraviy maqsadlari do‘kon ochvolish bilan cheklanib qolayotganini ko‘ryapmiz. Ehtiyoj tug‘ilishi odatda kutilmaydi, ehtiyoj yaratiladi, shuni ham inobatga olish kerak. - Yuqoridagi sabablarga ko‘ra o‘zbek tilidagi adabiyot ijtimoiy dolzarb emas. O‘zbek tilida bugungi kunni aks ettiradigan romanlar, hujjatli kitoblar, memuarlar yo‘q, zamonaviy janrlar va mavzulardagi kitob ham yo‘q. 30 yil oldin "Yosh kuch" jurnalida qishloq hayoti tasvirlangan qissalar chop etiladi; ular haliyam chop etilyapti, adabiyotda siljish, o‘zgarish yo‘q (yoki deyarli yo‘q). Biror kitob yaratilsa ham, u buyurtma yoki paxta bo‘ladi va reallikni emas, balandparvoz propagandani aks ettiradi. Hay, ijtimoiy dolzarb asarga Nobel, Oskar yoki Yevrovideniye berilganidan norozi bo‘ladigan jamiyatdan bundan ortiq nimayam kutish mumkin. - Nafaqat adabiyot, umuman san’at rivojlanmayapti. Kim nima demasin, tilning asosiy targ‘ibot agenti san’atdir. O‘zbek tilida turli janrlardagi san’at mahsulotlarini doimiy iste’mol qilish urf bo‘lmas ekan, tilning ifoda imkoniyatlarida va qo‘llanish doirasida kengayish bo‘lmaydi. - O‘zbek jamiyati konservativ va bu konservatsiya yanada chuqurlashib bormoqda. Konservatizm tilda ham aks etadi, unga yangi tushunchalar va priyomlar kirib kelishini cheklaydi. O‘zbek tilida turli mavzularda, turli formatlarda erkin yoza olmaysiz, chunki sizga misol bo‘ladigan matn yo‘q. O‘zingiz o‘sha misolni yaratsangiz, katta ehtimol bilan konservatorlar hujumiga uchraysiz, chunki "o‘zbek tilini haqorat qildingiz". - O‘zbek tilida matn yaratilmayapti. Har qanday soha va mavzuning kodifikatsiyasi matnga bog‘liq. Yuqorida tilga olingan sabablarga ko‘ra dolzarb matnlar yaratish, ularga murojaat qilish madaniyati shakllanmagan, omma qisqa xabarlarga o‘tirib qolgan. Hatto davlat siyosatini ham dasturiy matnlardan emas, tasodifiy ma’ruzalar va OAV xabarlaridan bilamiz.

20.11.2023 241

“Onlayn qopqon” - ommalashgan virtual firibgarlik turlari va ulardan qanday himoyalanish kerak?

Hozir qorningiz ochsa, istalgan taom yoki qaysidir kiyim yoqib qolsa, uydan chiqmagan holda uni onlayn tarzda buyurtma qilish mumkin. Onlayn xizmatlarning rivojlanishi insonlarga shu kabi qator yengilliklarni beryapti, biroq bu bilan birga “virtual firibgarlik” ham avj olishda davom etmoqda. Firibgarlar endi o‘z o‘ljalarini onlayn tarzda ovlayapti. Ko‘p hollarda fuqarolar onlayn to‘lovlardan foydalanish qoidalaridan bexabarligi, ijtimoiy tarmoqlarda botlar va kanallardan foydalanishda virtual bilimlarning yetarli emasligi sabab firibgarlarning tuzog‘iga tushib qoladi. Noqulay vaziyatlarga tushib qolmaslik, yolg‘on qurboniga aylanmaslik, pullardan ayrilib qolmaslik uchun odamdan biroz diqqat, ozroq qunt talab etiladi. Kun.uz onlayn firibgarlikning eng ommalashgan ko‘rinishlari va ulardan qanday saqlanish mumkinligi haqida ma’lumotlarni jamladi.   “Fishing” usuli Fishing sxemasi oddiy – qalloblar taniqli brendlar, banklar va yetkazib berish kompaniyalari nomidan firibgar saytiga havolani tarqatishni tashkil qilishadi. Firibgarlar o‘zlarini bank xodimi, Click, Payme kabi to‘lov tizimlaridan ekanini aytib, “Plastik kartangizga kiberhujum bo‘lyapti” yoki tizimda qandaydir xatolik yuz bergani, tizim yangilangani uchun unga raqamni qayta ulab qo‘yish kerakligini sabab qilib ko‘rsatadi. “Hozir sizga maxfiy kod yuboriladi, uni zudlik bilan aytishingiz kerak”, deydi. Agar raqamni ulash uchun kodni berishmasa, foydalanuvchilar tarmoqdan uzib qo‘yilishlari, pul o‘tkazish-yechish amaliyotlarini bajara olmasdan bloklanib qolishlarini yoki bo‘lmasa, kartasidagi pullaridan ayrilib qolishini aytib, bosim o‘tkazishadi. Shuningdek, foydalanuvchidan shaxsiy ma’lumotlari: karta raqam, login va parollar ham so‘ralishi mumkin. Sodda insonlar esa vahima va qo‘rquv ostida bunday aldovlarga ishonib, darhol telefoniga kelgan SMS-kodni aytadi va kartasidagi bor mablag‘dan ayriladi.  Qanday himoyalanish kerak? Sayt nomiga e’tibor bering. Manzil satrida haqiqiy sayt https bilan boshlanadi, soxta sayt http bilan boshlanadi yoki sayt nomi o‘zgartirilgan bo‘ladi. Masalan, https://www.korzinka.uz emas, http://www.korzinka.official.u.... (http://www.korzinka-online.uz va hokazo). Soxta xabarlar “Pul yutib olishingiz mumkin”, “Sovg‘a yutib oldingiz”, “Sizga qanchadir mablag‘ meros qoldi” yoki “Sizga birorta fond tomonidan pul ajratildi, uni ushbu havola orqali olishingiz mumkin” kabi xabarlar orqali insonlarni ishontirib, shaxsiy ma’lumotlarini bilib olish holatlari ham ko‘p kuzatiladi. Hozirgi kunda ulardan eng ommalashgani bu — meros haqidagi va’da. Sizga ham elektron pochta yoki messenjerlar orqali qaysidir xorijlik uzoq qarindoshingiz yoki familiyangiz o‘xshash insondan tasodif tufayli sizga katta meros qoldirgani haqida xabar kelgandir. Ushbu merosni qo‘lga kiritishdagi dastlabki xarajatlar sizning bo‘yningizda bo‘ladi. Pul yutib olganiga yoki kutilmaganda “merosxo‘r” bo‘lib qolganiga ishongan sodda odamlar esa havola orqali maxfiy ma’lumotlarini: karta raqam, login va parollarini kiritib, ushbu mablag‘ni to‘lab yuborishadi. Natijada “merosxo‘r” yoki “sovrindor” emas, balki jonli xo‘rakka aylanishadi. Banklar nomidan soxta yutuqlar  Firibgarlar soxta akkaunt, soxta saytlar orqali foydalanuvchilarga yozishadi, turli reklamalar orqali ularni jalb qilishadi. Banklar tomonidan pul ajratilgani yoki yutuqli o‘yinda g‘olib bo‘lganlikni tasdiqlovchi xabarlarni jo‘natib, havola orqali uni olish mumkinligini ta’kidlashadi. Biroq bu kabi xabarlarga ishonishdan oldin foydalanuvchining akkauntini ko‘zdan kechirish va sayt nomi hamda domeniga e’tibor berish kerak. O‘zbekiston hududidagi barcha to‘lov tizimlari, banklar hamda rasmiy saytlar faqat “.uz» domeni bilan tugaydigan manzildan foydalanadi. Xabar jo‘natgan akkauntda esa asosan bitta rasm bo‘ladi va telefon raqami ko‘rsatilmaydi. Oldi-sotdi saytlardagi firibgarliklar Firibgarlar oldi-sotdi saytlarida sotuvga qo‘yilgan narsalarga xaridor sifatida o‘zini tanishtiradi. Faqat uzoqda, boshqa bir viloyatda yashashini aytib, tovarni pochta orqali berib yuborishingizni iltimos qiladi. So‘ng turli banklarning soxta saytini yaratib, (masalan, «anorbank.uz» emas, «anorbank.uz-derart.com) “mana shu saytga karta ma’lumotlaringizni kiritib, pulni qabul qilib oling”, deydi. Siz esa haqiqiydek ko‘ringan saytga o‘ylab o‘tirmasdan ma’lumotlaringizni kiritasiz, qarabsizki, kartadagi barcha pullaringiz yechib olinadi.  Buning teskarisi ham bo‘lishi mumkin. Ya’ni firibgarlar xaridor emas, sotuvchi rolida ham ko‘pchilikni chuv tushiradi: Aytaylik, 6 million so‘mlik noutbukni yarim narxiga baholab, saytga e’lon beradi. Sotib olmoqchi bo‘lganlarni tovar holati ijobiyligiga ishontirgandan so‘ng, hammasi firibgar rejasi asosida davom etadi. Kim ham katta chegirmada xarid qilishni xohlamaydi deysiz? Xaridorlar “Iltimos, hech kimga sotib yubormang, men olaman”, deyishni boshlaydi va firibgar ularning har biriga “Xaridorlar juda ko‘p, xohlasangiz pulning yarmini hoziroq tashlab bering, men boshqaga sotmay turaman”, deb mo‘maygina mablag‘ yig‘ib oladi va “g‘oyib bo‘ladi”. Pul o‘tkazish uchun ba’zida bank karta raqami, egasining F.I.Sh, STIR kerak bo‘ladi. Ammo CVV-kod, PIN-kod va SMS-xabarlar orqali kelgan bir martalik tasdiqlash kodlari hech qachon talab qilinmaydi. Agar sotuvchiga ishonmasangiz, oldindan to‘lovni amalga oshirmang. Sarmoya, xayriya taklifi Firibgarlar, shuningdek, o‘zlarini treyding yoki qandaydir qurilish kompaniyasi vakili sifatida tanishtirib, “Siz bizga ma’lum miqdorda sarmoya kiritish evaziga ko‘p pul ishlab olishingiz mumkin”, deb ham odamlarni aldaydi. Achinarlisi, oramizda mana shunday oddiy yolg‘onlarga ishonib qolayotganlar ham yo‘q emas. Virtual firibgarlar insonlarni chuv tushirishda mashhur qiyofalardan ham foydalanishmoqda. Hozirgi paytda Alisher Usmonov, Ravshan Ermatov, Zafar Hoshimovning qiyofalaridan foydalanish orqali odamlarning ishonchiga kirish firibgarlarning “trend”dagi usuli bo‘lib turibdi.  Firibgarlar mashhurlarning videotasviriga sun’iy intellektga asoslangan dastur yordamida qayta ishlov berib, audioyozuvlarni soxtalashtirish yo‘li orqali buni amalga oshiryapti. Natijada sodda insonlar soxta “mashhur”larga ishonib, katta miqdordagi pul mablag‘larini virtual firibgarlar qo‘liga berib qo‘ymoqda. Tarmoqlar hamda messenjerlar orqali davlat rahbari nomidan aholiga, yoshlarga, oilalarga pul ajratilayotgani, shuningdek, foizsiz kreditlar berilishi haqidagi xabarlar jo‘natish holatlari ham ko‘p kuzatilmoqda.  Bu mazmundagi xabarlarga ishonishdan oldin saytning nomiga, domeniga e’tibor berish kerak. Masalan, “Har bir bolali oilaga 850 ming so‘mdan to‘lov” haqidagi xabarni olaylik. Yordam pulini helpchildren.coqsecu.com saytidan olish mumkinligi ta’kidlangan. Bu kabi mazmundagi xabarlarning yolg‘onligini domen manzilidagi chalkashlik, noaniqlik va imloviy xatolardan ham aniqlash mumkin: firibgarlar asosan oddiy, grammatik xatolar bilan yozadi yoki so‘zlar bir-biriga to‘g‘ri ulanmagan bo‘ladi. Bu esa boshqa tildan o‘zbek tiliga tarjima asosida yozilganini isbotlashi mumkin. Afsuski, bularning yolg‘on ekanini bilganlar ham bor, bilmaganlar ham. Bularni o‘qib, “Menda ham xuddi shunday vaziyat bo‘lgan”, deyayotgan bo‘lsangiz, ajabmas, chunki virtual firibgarlar tuzog‘iga ilinganlar soni kundan kunga ko‘payib bormoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, har sekundda dunyo bo‘yicha 5-7 nafar fuqarolar to‘lov kartalari vositasida virtual firibgarlik jabrlanuvchisiga aylanarkan. Onlayn firibgarlik uchun qonunchilikda qanday javobgarlik mavjud? Jinoyat kodeksining 168-moddasida firibgarlik va uning turlari uchun javobgarlik va jazo belgilangan. Unga ko‘ra, firibgarlikni axborot tizimidan, shu jumladan axborot texnologiyalaridan foydalanib sodir etganlik uchun – bazaviy hisoblash miqdorining 300 baravaridan 400 baravarigacha jarima yoki 2 yildan 3 yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud muayyan huquqdan mahrum etib, 5 yildan 8 yilgacha ozodlikni cheklash bilan jazolanadi.

15.11.2023 306

Qonso‘rar “milliy” brend

2023-yil 4-yanvar. UzAuto Motors bugundan shartnoma berish, avtomobillarni topshirish va to‘lovlarni amalga oshirishni vaqtincha to‘xtatdi. Bu holat 4-5 kun davom etishi mumkinligi aytilmoqda. 9-yanvar. Barcha avtomobillarni topshirish va to‘lovlarni qabul qilish yana bir necha kunga to‘xtatildi. 26-yanvar. UzAuto Motors qimmat modellari uchun kontraktatsiyani ochdi, narxlar o‘zgargan. QQS pasayganiga qaramay, Tracker 2 million so‘mdan ortiqroqqa, Equinox 22 million so‘mgacha qimmatlashgan. Lacetti, Cobalt, Damas va Labo sotuvi esa dekabrdan buyon hali tiklanmadi. 26-yanvar. UzAuto Motors bugundan Malibu-2 avtomobilini sotish bo‘yicha yangi arizalar qabul qilishni boshlagan edi. Lekin sanoqli soatlar o‘tib, kontraktatsiya to‘xtatilgan. 4-may. UzAuto Motors hech qanday tushuntirishsiz Chevrolet Onix va Tracker uchun shartnoma berishni to‘xtatdi. Endi sotib olish mumkin bo‘lgan eng arzon avtomobil – 420 million so‘mlik Malibu XL.  19-iyul.  UzAuto Motors Chevrolet Onix’ning 149 million, 155 million, 159 million va 185 million so‘mlik komplektatsiyalari sotuvini to‘xtatgan edi. Endi navbat 207 million va 215 million so‘mlik komplektatsiyalarga keldi. Ayni paytda xaridorlar Onix’ning eng qimmat modellari uchungina kontraktatsiya tuzishi mumkin: Onix Premier 2 Plus (221,6 million so‘m); Onix Redline (230,6 million so‘m).  4-avgust. Cobalt, Lacetti va Damas sotuvi 8 oy deganda tiklandi. Yangilangan komplektatsiyalar qo‘shimcha opsiyalarga ega bo‘lib, shuning hisobiga ularning narxi oshgan.  5-avgust. UzAuto Motors shartnoma berishni boshlaganidan 1 kun o‘tib jarayonni to‘xtatdi. Lacetti, Cobalt va Damas uchun yil oxirigacha mo‘ljallangan sotuv limiti to‘lgani aytildi. 18-sentabr. Chevrolet Cobalt, Lacetti, Damas va Labo avtomobillari uchun cheklangan miqdordagi kontraktatsiya ochilmoqda. Shartnomani onlayn tuzib bo‘lmaydi. ... Oradan 2 soat o‘tar-o‘tmay, shartnoma tuzish to‘xtatilgani ma’lum bo‘ldi. Aytilishicha, 28 mingta shartnoma 2 soat ichida tugagan. 18-oktabr. UzAuto Motors kompaniyasi sotuvda yo‘q avtomobillarning narxlarini oshirdi. Lacetti, Damas, Labo va Cobalt modellari narxlari 4,7 million so‘mdan 9 million so‘mgacha qimmatlashgan. 30-oktabr. Ijtimoiy tarmoqlarda 30-oktabrdan boshlab Chevrolet Gentra, Cobalt va Damas avtomobillari uchun shartnomalar ochilishi haqidagi yolg‘on xabar tarqaldi. Natijada avtosalonlarda yo‘q mashina uchun ajiotaj yuzaga keldi.  3-noyabr. Chevrolet Cobalt, Captiva, Damas va Labo avtomobillari uchun kontraktatsiya ochildi. Monopol kompaniya kontraktatsiyani ochganidan 7 soat o‘tar-o‘tmas, yana uni noma’lum muddatga yopdi. UzAuto Motors bu safar qancha shartnoma tuzilgani haqida ma’lumot berib ham o‘tirmadi.   Prezident topshirig‘i teskari bajarilyapti(mi?) Yil tugashiga hali bir yarim oy bor. Lekin “milliy brend” qiyofasi ortiga yashiringan monopol kompaniya yetarlicha tomosha ko‘rsatdi. Bir qarasangiz, shartnoma berish soniyalar ichida ochiladi, keyin ikki-uch soat o‘tar-o‘tmas, taqa-taq yopiladi. Ish joyidan chiqib, dilerlik markaziga yetib borguncha, shartnoma berish yopilib bo‘lgan, ikki-uch soat orasida bu xabarni eshitmay qolganlar ham yetarlicha topiladi. Yana bir qarasangiz, sotuvda yo‘q mashinalarning narxi hech qanday tushuntirishsiz, o‘z-o‘zidan oshadi. Yillab yemay-ichmay yig‘ilgan pullar yetmay, yana bir-ikki yil ishlashga to‘g‘ri kelib qoladi. Qimmat-qimmat deya aytib kelingan avtomobillarni endi o‘sha qimmat narxga ham sotib olib bo‘lmayapti. Shundoq ham puliga arzimaydigan ulovni endi bozordan yana 2-3 ming (dollar) qimmatiga olish kerak. Har gal shartnoma ochilganida kattadan-katta navbatlar, ur-yiqitlar, ayrim dilerlik markazlarining derazalarini sindirib kirishgan, yerda qon izlari... haqiqatda odamlarning qonini ichyaptimi monopol kompaniya?! Kimdir ustimizdan kulayotgan bo‘lsa-ya! Prezident “O‘zavtosanoat” oldiga 2022-yilning 1-mayiga qadar avtosalonlardagi navbatlarni tugatish vazifasini qo‘ygan edi. Yil davomidagi voqealardan monopol kompaniya ushbu topshiriqning teskarisini bajarayotgani ma’lum bo‘lyapti. Prezident ishlab chiqarish hajmini oshirish, to‘lov qilingan avtolarni egalariga o‘z vaqtida yetkazib berish bilan navbatlarni bartaraf etish talabini qo‘ygani aniq. Avtosanoatchilar shunday qildi ham, navbatni yo‘q qilib yuborishdi. Endi hech kim to‘lov qilolmaydi va yangi mashina sotib ololmaydi (import qilingan eng qimmat modellarni aytmaganda, albatta). O‘shanda Shavkat Umrzoqov zimmasiga bir hafta muddatda avtomobil savdosida ochiq-oshkora va inson omilidan xoli tizimni yo‘lga qo‘yib, sun’iy navbatlar va korrupsion holatlarni tag-tomiri bilan yo‘q qilish uchun shaxsiy javobgarlik yuklangan edi. Biroq shuncha tomoshaga biror marta munosabat bildirmadi, go‘yo bu topshiriq qumga singib ketganday. Ko‘rib turganingizdek, yillar davomida katta umid bildirganimiz, milliardlab soliq imtiyozlar berilgani (birgina 2022-yilning o‘zida 703 milliard so‘mlik simtiyoz berilgan) bilan mazkur kompaniya xalqni bir marta ham rozi qila olgani yo‘q.  Necha yillarki, ishlab chiqarilayotgan avtomashinalar sifatsizligi, qimmatligi, vaqti-vaqti bilan mashinalar narxi asossiz oshirilayotgani sababli UzAuto Motors kompaniyasi keskin tanqidlarga uchrab keladi. Bundan tashqari avtomobil ishlab chiqarish yildan-yilga kamayib, arzon, sotib olish qulay bo‘lgan modellar tobora kamayib bormoqda. Rasmiy statistikaga ko‘ra, O‘zbekistonda 2023-yilning yanvar – aprel oylarida 83,5 mingta yengil avtomobil ishlab chiqarilgan. O‘tgan yilning mos davrida esa bu ko‘rsatkich 95 mingga yetgan edi. Ya’ni o‘tgan bir yil ichida ishlab chiqarish 11,5 mingtaga kamaygan, talab esa kundan-kunga ortib bormoqda. Bu holatlardan esa faqatgina xalq jabr ko‘rmoqda. Monopoliya, imtiyozlar esa sohani qutqarmayapti, aksincha, yildan-yilga norozilik ko‘payib, soha sekin-asta o‘lib bormoqda. Chunki butun bir jamiyatni tanlovdan mahrum qilib, son, sifat, tezkorlik borasida hech kim bosh qotirmaydi. Bozor iqtisodiyotining eng asosiy qonuniyati bu – raqobatning rivojlanishidir. Raqobat bo‘lmagan tizimdan, birinchi navbatda, quyi va o‘rta qatlam jabr ko‘raveradi. UzAuto Motors avtomobil importiga o‘rnatilgan to‘siqlar bilan himoya qilib kelinadi. Odamlar boshqa, arzonroq va sifatliroq tanlovlardan sun’iy ravishda mahrum qilingan, eski avtomobillarni ikkilamchi bozordan yangisidan ko‘ra qimmatroqqa sotib olishga majbur bo‘lishyapti. Bozor qonunlarini inkor etuvchi, xalqni talash evaziga monopolistlarni boy qiluvchi qoidalardan voz kechish vaqti qachon keladi? “Milliy g‘urur”, “milliy brend”dan bir guruh odamlar niqob sifatida foydalanyapti, xolos. Qo‘shni davlatlar uchun arzon, o‘zbekistonliklar uchun esa qimmat sotilayotgan “milliylik” kimga kerak o‘zi?

8.11.2023 372

Alisher Qodirov: ta’limga ajratilayotgan mablag‘ kutilayotgan natijani bermayapti

Avval xabar berilganidek, Oliy Majlis Qonunchilik palatasining bugungi majlisida Davlat dasturining 2023-yil to‘qqiz oyidagi ijrosi hamda “2024-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to‘g‘risida”gi qonun loyihasi qizg‘in muhokama qilindi. Muhokamalarda deputatlar daromadlarni oshirish, soliq bazasini kengaytirish, yashirin iqtisodiy faoliyatni mumkin qadar qisqartirishga qaratilgan choralar hamda kelgusi yilda ko‘zda tutilgan byudjet mablag‘laridan foydalanishda samaradorlik va natijadorlikni oshirish yuzasidan taklif va tavsiyalar berdi.   Muhokamalarda siyosiy partiyalar fraksiyalari rahbarlari Davlat dasturi ijrosi hamda 2024 yilgi Byudjetnoma loyihasi yuzasidan fraksiyalarning munosabatini bildirdi.     Jumladan, O‘zMTDP fraksiyasi rahbari Alisher Qodirov ta’lim-tarbiya sohasiga alohida to‘xtalib, bu tizimga ajratilayotgan mablag‘lar kutilayotgan natijalarni bermayotganini ta’kidladi:   — Ta’lim-tarbiya tizimiga yo‘naltirilayotgan mablag‘lar qariyb 3 barobar oshirilgani quvonarli hol. Ammo ushbu ajratilayotgan mablag‘lar samaradorligini oshirish lozim.     Kelgusi yilgi Byudjetnomada Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligiga ajratilayotgan mablag‘larning 80 foizi o‘qituvchilarning oyligi uchun yo‘naltirilyapti. Haqiqatan o‘qituvchi yuqori maosh olishi kerak. Chunki ular kelajakni yaratadi. Biz yaqinda pedagoglarning maqomi to‘g‘risidagi qonunni qabul qildik va unda o‘qituvchilarning maqomi, huquqiy himoyasi belgilab berildi.     Soha uchun byudjet mablag‘lari kamaymayapti. Ammo yaratilayotgan sharoit kelajakka yangi umidlarni uyg‘otmayapti. Ya’ni, ta’limga berilayotgan mablag‘ kutilayotgan natijalarni bermayapti. O‘tgan yili OTMlarga topshirgan abituriyentlarning 50 foizga yaqini hatto 2 bahoga loyiq natijani ko‘rsatmadi.     Bugun 500 mingga yaqin o‘qituvchi bor. Ularning oyligi uchun 35 trillion so‘m mablag‘ ajratilayapti. Tahlillarga qaraganda, maktablarda 10-15 foiz ortiqcha, ya’ni zarurat bo‘lmagan o‘qituvchi ishlayapti.   Zamon shunchalar tezlashdiki, bugun o‘quvchilar o‘qituvchi bir necha kun tayyorlanib beradigan biror ma’lumotini o‘quvchi internetdan bir pasda olyapti. Shuning uchun pedagog ham zamonga moslashishi, zamonaviy bo‘lishi kerak. Taklifimiz ta’limga yo‘naltirilayotgan investitsiyalarning samaradorligi haqida vazirlik jiddiy bosh qotirishi lozim. Pedagoglarning malakasini oshirish bilan birga, zamon talablari asosida ularning ishini to‘g‘ri baholash tizimini yaratish zarur.     35 trillion pulning ma’lum bir qismini MTTga ham yo‘naltirishimiz kerak. Bog‘chalarda ham ahvol yaxshi emas. 30-35 ta bolaga 1 ta tarbiyachi to‘g‘ri kelyapti. Tizimdagi oliy ma’lumotga ega tarbiyachilar bor-yo‘g‘i 25-30 foizni tashkil qilayapti. Bog‘cha tarbiyachilarining oyliklarini ham oshirish lozim. Jahon standartlariga mos ravishda 10-15 ta bolaga bitta tarbiyachini biriktirish haqida o‘ylashimiz kerak, — dedi Alisher Qodirov.    

7.11.2023 381

O‘quvchini kaltaklash mumkin emas!

Yaqinda xorazmlik o‘qituvchi o‘z o‘quvchisini kaltaklagani ortidan yana o‘sha azaliy bahslar boshlandi: ko‘pchilik bolaga nisbatan kuch ishlatish mutlaq mumkin emasligini aytsa, bunday vaziyatlarda o‘qituvchini yoqlaydiganlar ham topiladi. Biroq kim qanday fikrda bo‘lmasin, bolani kaltaklash ortidan ko‘p hollarda o‘qituvchi bilan tuzilgan mehnat shartnomasi bekor qilinadi. Xo‘sh, shu o‘rinda savol tug‘iladi: o‘quvchi darsga kelmasa, hurmatsizlik qilsa, ichki tartib qoidalarga bo‘ysunmasa, uyga vazifani bajarmay kelsa, shovqin solsa, o‘qituvchi qanday yo‘l tutishi kerak? O‘qituvchiga nisbatan qonun-qoidalar bor-u, tarbiya va ta’limda muammosi bor yoshlar doimo haqmi? O‘quvchini urish, stul ko‘targizib qo‘yish yoki darsdan chiqarib yuborish o‘tmishda qolgan. Ya’ni bu qonunan taqiqlangan. Bunday vaziyatda o‘qituvchi nima qila oladi? Keling, bu savollarga javobni  “Umumiy o‘rta ta’lim muassasasining ichki tartib va odob-axloq qoidalari”dan topamiz.   O‘quvchiga to‘g‘ridan to‘g‘ri jazo qo‘llab bo‘lmaydi Shaxs voyaga yetgunga qadar uning xatti-harakatlari uchun ota-onasi yoki ularning o‘rnini bosuvchilar javobgar bo‘ladi. O‘quvchilarga to‘g‘ridan to‘g‘ri jazo chorasini qo‘llash qonunan mumkin emas. Darsga tayyorlanib kelmagan o‘quvchining kundaligiga yozma tarzda ma’lumot berish yoki sinf rahbari orqali ota-onani xabardor qilish kerak. Bu – birinchi qadam. Agar bu qadam o‘zini oqlamasa va o‘quvchi darsni o‘zlashtirmay kelishda yana davom etsa, unda o‘qituvchi sinf rahbari orqali bolaning ota-onasini maktabga chaqirtiradi. Maktab direktori, sinf rahbari, direktorning ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari, psixolog ishtirokida fan o‘qituvchisi ota-ona bilan o‘quvchining holatini muhokama qiladi. Agar bu chora ham kutilgan natijani bermasa, unda keyingi bosqichga o‘tiladi. Maktablarda oila-mahalla-ta’lim muassasasi jamoatchilik kengashlari faoliyat yuritadi. Bu jamoatchilik kengashi a’zolari qarori bilan o‘quvchini maktabning ichki profilaktik ro‘yxatiga kiritish mumkin. Bunday ro‘yxatga muntazam ravishda odob-axloq qoidalarini buzib kelayotgan o‘quvchilar maktab rahbari buyrug‘i va jamoatchilik kengashi qarori asosida kiritiladi. Bu ro‘yxatda o‘quvchi 6 oygacha turishi mumkin, biroq muddat o‘tguncha ham o‘quvchida o‘zgarish bo‘lmasa, maktabning murojaati bilan bola Ichki ishlar bo‘limlarining profilaktik ro‘yxatiga qo‘yiladi. Har ikkala holatda: o‘quvchi maktab ichki ro‘yxatiga yoki Ichki ishlar bo‘limlarining profilaktik ro‘yxatiga qo‘yilganda ham ota-onadan tilxat olinadi. Maktabning ta’sir chorasi – shu.  Bu qoidalarga zid ravishda bolaga nisbatan ruhiy bosim va jismoniy kuch ishlatish o‘qituvchi bilan mehnat shartnomasi bekor qilinishiga ham sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘rib turganingizdek, har bir masalaga qonuniy yechimlar bor. Bunday vaziyatda o‘quvchilarga nisbatan qo‘pol muomala qilish, kaltaklash o‘qituvchining o‘ziga ziyon bo‘ladi, xolos. Shu o‘rinda yosh, bolalar tarbiyasi bilan ishlashda qiynalayotgan o‘qituvchilarga soha mutaxassislari, o‘z kasbi fidoyilaridan mavzuga doir bir-ikki tavsiyalarni keltirib o‘tamiz.   Bekzod XO‘JAYEV, pedagogika fanlari doktori: “O‘qituvchi o‘quvchiga hech qanday jazo qo‘llashi mumkin emas, aksincha, unda o‘qishga bo‘lgan qiziqish va motivatsiyani hosil qilishi kerak va uni ham ichki, ham tashqi rag‘batlantirib borishi zarur. Shuning bilan o‘quvchining xulq-atvori yaxshilanadi va fanga qiziqishi ortadi. O‘qituvchi har bir o‘quvchiga individual yondashishi kerak, sababi bolalarning fiziologik va psixologik xususiyatlari, xarakteri, temperamenti, qiziqishlarining yo‘nalganligi turlicha. Agar o‘quvchi yaxshi o‘qimasa, demak, unda shu fanni o‘rganishga nisbatan qiziqish bo‘lmasligi mumkin. Bunday holatda u o‘quvchini darsdan keyin olib qolib yoki darsda qo‘shimcha shug‘ullanib, qiziqishlarini hisobga olib, sekinlik bilan belgilangan talablarga javob beradigan darajaga olib chiqishi mumkin. Agar o‘qituvchi bolani jazolasa, buning bilan unda qo‘rquv shakllanishi va bu qo‘rquv natijasida bir necha martagina uyga vazifani bajarib kelishi mumkin, lekin o‘quvchida barqaror qiziqish hosil qilinsa, uning o‘zlashtirishi odatga aylanadi”.   Xolbozor TILOVOV, 30 yildan ortiq tajribaga ega pedagog: “Ilmni tarbiyadan ajratmaslik kerak: tarbiya ham ilm, ilm berish ham ilm. Qachonki o‘qituvchi dars berar ekan, u kimyo, fizika, chizmachilik, boshlang‘ich sinflar o‘qituvchisi bo‘ladimi – hamma vaqt, ilm beruvchi odam tarbiyani ham bera olishi kerak. Bola avvalo oilada tarbiyalanadi, unga ota-onasidan qanchadir qobiliyat o‘tadi. Bu qobiliyat barchada bir xil bo‘lmaydi: qaysidir oilada bolaga e’tibor kam bo‘ladi. Shu kamchilikni boshlang‘ichdan tortib, bitiruvchi sinfgacha bo‘lgan o‘qituvchilar to‘ldiradi. Bolaga ruhiy va jisman sog‘lomligidan tashqari, yaxshi axloq va ilm kerak. Qaysi fan o‘qituvchisi bo‘lishidan qat’i nazar, shu uch jihatni esdan chiqarsa, ishining bir qismi kemtik bo‘ladi, bolani cho‘loq chumoli holiga solib qo‘yadi. Hatto o‘quv markazlarida o‘qiydigan yoshlar bilan ham mana shu tartibda munosabatga kirishish kerak deb hisoblayman. Endi yana savol tug‘iladi: tarbiya uchun o‘quvchini jazolash shartmi? Jazo deganda uning turlarini ham e’tiborga olish lozim. Oddiy misol, o‘qituvchining o‘quvchi bilan gaplashmay qo‘yishi, o‘zini arazlagan qilib ko‘rsatishi ham jazo hisoblanadi. Mening yoshim 60 dan oshgan, siz ham shunday qilasizmi deb o‘ylashingiz mumkin? Ha, bu – tarbiya usuli. Lekin o‘ta qattiqqo‘llik bilan jazolash mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. U hali bola, suyagi mo‘rt, aqli ham kattalarnikidek rivojlanib ketmagan. Hozir ba’zi ota-onalarning maktabda o‘qituvchi tomonidan bolasiga berilgan dakki yoki tarbiyani tushunmay maktab ma’muriyatiga, o‘qituvchilarga turli tazyiq o‘tkazish holatlari uchrab turadi. Oddiy koyiganda ham uyiga aytib boradiganlari bor. Bu ishni qiladiganlarning o‘zini ko‘rsatmoqchi bo‘lgan tushunchasi bor. Qachonki ota-ona bolasining kelajagini o‘ylamoqchi ekan, o‘qituvchi bilan hamkorlik qilishi lozim. Buning aksini qilib o‘qituvchiga bosim o‘tkazsa, bu sinfning umumiy holatiga ta’sir qiladi, boshqa bolalar bilan ham ishlolmay qoladi”.     O‘quvchiga kuch ishlatish, tazyiq o‘tkazishni hech nima bilan oqlab bo‘lmaydi. Bu odamiylikka ham, inson huquqlariga ham ziddir. Zamonaviy pedagogikada xulqi og‘ir, tartibsiz bolalar bilan ishlashning usullari ko‘p, huquqiy asoslari ishlab chiqilgan. Pedagoglarimiz shunday ilg‘or usullarni o‘zlashtirishi, o‘z ustida ishlashi zarur. Shu bilan birga, oilaviy pedagogikani rivojlantirish davlatimizning doimiy e’tiborida bo‘lishi lozim.

3.11.2023 404

O‘zingizni asrang, odamlar!..

OITS kasalligi global muammolardan biri ekani sir emas. Hozirgi kunda jahon bo‘yicha 34 mln. kishi OIV infeksiyasiga chalingan bo‘lsa, har yili ularning safiga yana 2 million 700 ming nafar kishi qo‘shiladi. O‘tgan davr mobaynida qariyb 2 millionga yaqin odam bu kasallik oqibatida hayotdan ko‘z yumdi.  OITS infeksiyasi o‘lkamizda ilk bor 1987-yili xorijdan kelib o‘qiyotgan talabalar orasida qayd etilgandi. O‘sha yili Respublika OITS diagnostika markazi tashkil qilingan. 1988-yilning oxiriga kelib barcha ma’muriy hududlarda OITS diagnostika laboratoriyalari ochilgan. OIV infeksiyasi bilan kasallangan birinchi o‘zbekistonlik bemor 1989-yili aniqlangan bo‘lsa, ke­yingi o‘n yil davomida bu xastalikka chalingan bemorlar qayd etilishi ko‘paymoqda. Kasallik ko‘rsatkichi yildan-yilga ortib bormoqda. Bosh­qa kasalliklardan farqli o‘laroq, OITS kasalligi doimiy ravishda dispanser hisobiga olib boriladi va infeksiyani yuqtirgan bemorlar umrining oxirigacha nazoratda bo‘ladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi OITSga qarshi kurashish markazi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining davolash profilaktika muassasalari va Qoraqalpog‘iston Respublikasi  Ichki ishlar vazirligi bilan birgalikda OITSga qarshi kurashish kuniga bag‘ishlangan tadbirlar Beruniy, Amudarya, Xo‘jayli, Nukus tumanlarida va Nukus shahrida o‘tkazildi. Tadbirlarda  1450ta xodimlar va fuqoralar  ishtirok etib, 2250 ta buklet, 2200 ta varaqalar, 100 ta qizil lentalar tarqatildi. Shu o‘rinda aytib o‘tish joizki, kasallik asosan 3 xil: parenteral, jinsiy va vertikal yo‘l bilan yuqadi. Umuman olganda, OIV infeksiyasining yuqishi yoki yuqmasligi aholining tibbiy madaniyati va savodxonligiga bog‘liq. Aholining savodxonlik darajasi nechog‘li yuqori bo‘lsa, bu kasallikning yuqish ehtimoli ham shu qadar kamayadi. Bu borada aholi orasida huquqiy va tibbiy madaniyatni oshirib borish dolzarb vazifalardandir. OIV infeksiyasiga chalingan bemorning hayoti shu bilan tugamaydi. Aksariyat hollarda kasallik tashxisi qo‘yilgan bemor, qattiq sarosimaga tushadi. Lekin kasallikka qarshi kurashish imkoniyati mavjudligini yoddan chiqarmaslik lozim. Bemorlar asosan jamoatchilik tomonidan kamsitilishdan, kasalligini yaqinlari bilib qolishidan xavotirlanib yashaydi. Shuning uchun iloji boricha ularning ko‘nglini ko‘tarishga, psixologlar ko‘magida tushkun kayfiyatdan qutqarishga harakat qilinadi. Aslida jamoatchilikka bu kasallik ham boshqa xastaliklar sirasidan ekanini tushuntirish kerak. Shuni yodda tutish kerakki, OITS oilaga yoki shaxs­ga qo‘yilgan tamg‘a emas. Chunki bugungi kunda hech kim bu kasallikni yuqtirib olmaslikdan yuz foiz kafolatlanmagan. Xohlaymizmi-yo‘qmi, tibbiy muassasalarga murojaat qilamiz, maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalaridan foydalanamiz, u yoki bu xatti-harakatlarimizda ba’zan erkinlikni o‘zimizga ravo ko‘ramiz. Demak, bu dard meni chetlab o‘tadi, degan fikrdan yiroq bo‘lishimiz kerak. Albatta, sog‘lom turmush tarziga rioya etib, doimo sergak bo‘lishimiz lozim. Zero, zamon talabi ham shu.