18.2.2025 50
Do‘kondan xarid qilgan narsalarimizni yelimxaltada olib ketamiz. Uyda esa yelimxalta saqlanadigan tortma yoki quti doim to‘lib turadi. Sababi ayrim yumushlar uchun juda qulay. Ayniqsa, chiqindilarni saqlashda deyarli hamma shundan foydalanadi. Bir necha yil oldin mamlakatimizda yelimxalta uchun ma’lum narx belgilanganda norozi bo‘lganmiz. Ammo buning o‘ziga yarasha jiddiy sababi borligi endi ko‘pchilikka ayonlashmoqda. Shunday bo‘lsa-da, ulardan foydalanish kamaygani yo‘q. Do‘konlarda hatto ko‘katlar ham alohida polietilen plyonkalarga qadoqlangan. Rivojlangan mamlakatlar polietilen qadoqlash vositalaridan voz kechayotgan bir paytda ko‘katlarni qadoqlash kimga kerak? Umuman, mahsulotlarni qayta-qayta qadoqlashdan nima foyda? Masalan, quruq choyni olaylik. Avval yelim qog‘ozga, undan keyin qog‘oz qutiga solinib, yana polietilen plyonka bilan qadoqlanadi. Sotib olinganidan so‘ng esa barcha qadoqlar chiqindiga tashlanadi. Balki boshqa qadoqlash usulini o‘ylab topish kerakdir? Kundalik hayotda biz deyarli har kuni ishlatadigan plastik mahsulotlarning o‘rtacha parchalanish vaqti 400 yildan 700 yilgacha ekanligi aniqlangan. Bu ularning chidamliligi va mustahkamligini isbotlovchi dalildek bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Lekin boshqa tarafdan olib qaralsa, biz bu mahsulotlar arzon bo‘lgani uchun ishlatamiz. Natijada vazifasini o‘tab bo‘lgan bir martalik idishlar chiqindiga uloqtiriladi. Tashvishli jihati shuki, plastik buyumlar yerga tushib, mayda zarrachalarga boʻlinadi va ishlab chiqarish jarayonida ularga qoʻshilgan kimyoviy moddalarni atrof-muhitga tarqatadi. Bu xlor, turli kimyoviy moddalar, masalan, zaharli yoki olovga chidamli kanserogenlar boʻlishi ham mumkin. Ayni kimyoviy moddalar yer osti suvlariga yoki boshqa ochiq suv manbalariga tushishi va bu suvdan u yoki bu ko‘rinishda foydalanadigan kishilar salomatligiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Bundan tashqari, okean va dengizda yashovchi hayvonlarga, o‘simliklarga, umuman, flora va faunaga zarar yetkazmay qolmaydi. Ma’lumotlarga ko‘ra, plastik chiqindilar okeanga tushgach, quyosh, shamol va turli to‘qnashuvlar sabab mayda, polimer tuzilishini saqlab qolgan zarralarga bo‘linadi. Suvda yashovchi jonzotlar esa bu zarralarni yutadi. Shu tariqa ular oziq-ovqat zanjiriga ulanadi. Ayrim plastik turlari biologik jihatdan parchalanganda metan gazini ajratadi va bu global isishga sabab bo‘ladi. Ahvol yomonlashayotganini havoning o‘rtacha harorati oshib borayotganidan ham sezish qiyin emas, aslida. Yaxshisi, bu haqda faktlar gapirsin. Yiliga 350 million tonna plastmassa chiqindi Har yili dunyo bo‘ylab taxminan 350 million tonna plastmassa chiqindi ajraladi. Tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, Hindiston plastik ifloslanish bo‘yicha dunyoda yetakchi bo‘lib, yiliga 9,3 million tonnagacha plastik chiqindi tashlaydi. Keyingi o‘rinlarda Nigeriya (3,5 mln t), Indoneziya (3,4 mln t), Xitoy (2,8 mln t), Pokiston (2,6 mln t), Bangladesh (1,7 mln t), Rossiya (1,7 mln t), Braziliya (1,4 mln t), Tailand (1 mln t) va Kongo (1 mln t) egallaydi. Ayni paytda O‘zbekistonda yiliga 10,2 million tonnadan qattiq maishiy chiqindi hosil bo‘lib, uning 10,3 foizini (1,05 mln t) plastik chiqindilar tashkil etadi. Chiqindilarning asosiy manbayi qadoqlash bo‘lib, odatda mahsulot xarid qilingandan so‘ng qadoqlar tashlab yuboriladi. Bundan tashqari, mamlakatimizda plastik mahsulotlar importi eksportdan sezilarli darajada oshib, 2023-yilda 158,5 ming tonnani tashkil etgan va plastik mahsulotlar importining ulushi 2020-yilga nisbatan 54,6 foizga oshganini ko‘rish mumkin. Dunyo aholisining 80 foizdan ortig‘i istiqomat qiluvchi 76 ta davlatda yelimxaltalar muomalasini tartibga solish bo‘yicha cheklovlar joriy etilgan. Bu borada birinchi taqiq 2002-yilda Bangladeshda joriy qilingan bo‘lib, mamlakatda shahar quvur tizimini yelimxaltalar yopib qo‘ygani tufayli suv toshqini yuzaga kelgan va odamlar halok bo‘lgan. Shundan buyon dunyoning rivojlangan mamlakatlari plastik qadoqlar va yelimxaltalardan foydalanishdan bosqima-bosqich voz kechmoqda. Gruziya va Moldova birinchilardan bo‘lib polietilen xaltalarni ishlab chiqarish va sotishdan voz kechdi. Fransiyada undan foydalanish taqiqlangan. O‘zbekistonda vaziyat yaxshilanadimi? O‘zbekiston plastik chiqindilarni tizimli tarzda inventarizatsiyadan o‘tkazgan. Bu jarayon mamlakatda chiqindilarni boshqarish strategiyasini shakllantirish uchun muhim vosita bo‘lib, u plastikning qaysi sektorda eng ko‘p ishlatilishini, qayta ishlash darajasini va chiqindilar hajmini baholash imkonini beradi. Ammo mamlakatda qayta ishlash sektori hali yetarlicha rivojlanmagan. Cheklangan qayta ishlash korxonalari plastik chiqindilarni samarali qayta ishlashda muammolar tug‘diradi. Bu holatni yaxshilash uchun yangi qayta ishlash zavodlarini qurish va mavjudlarini takomillashtirish rejalashtirilmoqda. Chiqindilarni alohida yig‘ish tizimi rivojlanyapti, ammo hali bu jarayon butunlay samarali emas. Alohida yig‘ish punktlarini kengaytirish, ekologik madaniyatni oshirish maqsadida aholi o‘rtasida targ‘ibot ishlari olib borish zarur. Plastik chiqindilarni boshqarish bo‘yicha qonunchilikni takomillashtirish rejalashtirilmoqda. Bu plastikni qayta ishlash uchun majburiy kvotalar, bir martalik plastik mahsulotlarga cheklovlar va plastik ishlab chiqaruvchilarning kengaytirilgan majburiyatlari orqali amalga oshiriladi. Biologik parchalanadigan materiallar ishlab chiqarishga investitsiyalar jalb qilish, plastik mahsulotlarga alternativalarni ishlab chiqish va yopiq tizimlarni yaratish kabi innovatsion yondashuvlar ham o‘ylab topilmoqda. Aholini ekologik madaniyatga o‘rgatish, chiqindilarni saralashning ahamiyatini tushuntirish hamda ekologik savodxonlikni oshirishga qaratilgan axborot dasturlari va maktablar, korxonalarda ma’rifiy tadbirlarni tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, plastik chiqindilarni barqaror boshqarish uchun davlat, biznes va fuqarolik jamiyatining faolligi muhim ahamiyatga ega.
6.2.2025 400
Sodda qilib aytadigan bo‘lsak, perfeksionizm mukammallikka erishish istagi, o‘zini yoki boshqalarni yuqori standartlarga moslashtirishga intilishdir. Bunday xislat insonni tartibli bo‘lishga, intizomli ishlashga, yuqori maqsadlar qo‘yishga va o‘z ustida doimiy ishlashga undaydi. Ha, bu yaxshi. Perfeksionist odamlar odatda mehnatkash, tirishqoq bo‘lishadi va mukammal natijaga intilishadi. Ular har qanday ishga jiddiy yondashadilar va haqiqatan ham odatda natijalari yuqori bo‘ladi. Masalan, Stiv Jobs dizaynga bo‘lgan talabchanligi tufayli Apple kompaniyasida ko‘p narsalarni o‘zgartirib, qayta-qayta ishlab chiqargan. Bu yaxshi natija bergan bo‘lsa-da, ko‘pincha xodimlariga haddan tashqari bosim o‘tkazishiga sabab bo‘lgan. Tushunganingizdek bu fazilat muayyan chegaradan oshib ketsa, o‘zini va boshqa odamlarni ruhiy bosim ostida qoldiradi. Masalan, qahramonimiz Alini olaylik. Ali o‘ziga juda yuqori talablar qo‘yadi va hech qachon past baho olmaslikni istaydi. Uning fikricha biron-bir ishda kichik xato qilib qo‘ysa, demak, bu – muvaffaqiyatsizlik. U abituriyentligida imtihonlarga jiddiy tayyorgarlik ko‘rgan edi. U barcha darsliklarni bir necha bora qayta-qayta o‘qib chiqdi, videodarslarni tomosha qildi, internetda qo‘shimcha materiallar izlab topdi va har bir mavzuni yaxshi o‘zlashtirishga intildi. Imtihon kuni barcha o‘qiganlarini eslab, to‘g‘ri javob berishga harakat qildi. Lekin imtihon davomida u bir nechta savolga ikkilanish bilan javob berdi. Bu holat uni juda bezovta qildi, chunki xato qilgan bo‘lsa, eng yuqori ballni ololmasligi mumkin edi… Nihoyat natijalar e’lon qilindi va Ali maksimal 189 balldan 183 ball olib o‘qishga qabul qilindi. Ammo u grant asosida o‘qishga kirgan bo‘lsa ham o‘zini muvaffaqiyatsiz his qildi. Chunki u barcha savollarga to‘g‘ri javob berishni maqsad qilgan edi. Ali misolida perfeksionizmning qanday ishlashini aniqroq tushunish mumkin. Perfeksionistlar xatolarni kechirishmaydi, hatto o‘zi qilgan xatoni ham. Muvozanat buzilishi Mukammallikka intilish ko‘pincha katta psixologik yuk va stressni keltirib chiqaradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, perfeksionistlar o‘zi va boshqalarga yuqori talablar qo‘yadi. Ular doim o‘z ishlarini yoki harakatlarini mukammal darajaga yetkazishga tirishadi. Hamma narsa yuqori darajada bo‘lishi istagi ba’zan ular uchun haddan tashqari yuqori bosim olib keladi. Bunday kishilar kamchiliklarni qabul qila olmaydi. Ular xatolarni yoki muvaffaqiyatsizliklarni juda jiddiy qabul qilib, o‘zi hamda boshqalarni doimiy tanqid ostiga oladi. Mukammallikni izlash jarayonida ular o‘zi yoki atrofidaglardan kutganlarini ololmayotganini ko‘radi. Bu o‘z navbatida doimiy qayg‘u, stress va hatto depressiyaga olib kelishi mumkin. Perfeksionist odam o‘z muvaffaqiyatsizligidan ko‘proq ta’sirlanadi va bu uni yanada ortiqcha talablar qo‘yishga majbur qiladi, shu bilan mukammallikka erishishning qiyinchiliklari yanada ortadi. Yana bir qahramonimiz Zuhra — yosh grafik dizayner. U ham doim o‘z ishida mukammallikka intiladi va har bir loyiha uchun yuqori darajada harakat qiladi. Zuhra o‘zining ijodiy qobiliyatiga va dizayn elementlarini mukammal tanlashiga ishonadi. Bir kuni Zuhra katta bir brend uchun yangi logotip yaratish topshirig‘ini oldi. Bu loyiha uning karyerasidagi eng muhim ish bo‘lishi mumkin edi. U darhol ishga kirishdi. Logotip ustida juda ko‘p ishladi. Chizdi. Tahrirladi. Elementlar qo‘shdi. O‘chirdi. Yana chizdi. U turli detallardan foydalanishdan qo‘rqmasdan, dizaynni yanada boyitishga harakat qilardi. Oxirida esa logotip juda ko‘p elementlar va turli ranglardan iborat bo‘lib qoldi, lekin Zuhra uchun bu uzoq mehnat natijasi edi. Zuhra natijani brend vakillariga ko‘rsatganida ular buni salbiy qabul qilishdi. Juda ko‘plab savollar berishdi. Ularning fikriga ko‘ra, logotip soddaroq va aniqroq bo‘lishi kerak edi. Zuhra bunday tanqidni qabul qilolmadi. U buning uchun barcha imkoniyatlarni ishga solgandi. Lekin u muvozanatni saqlay olmadi. Bu voqeadan so‘ng Zuhra o‘zini ancha vaqt yomon his qildi, hatto bu sohadan ketishni o‘ylab qoldi. Bir necha hafta o‘tgach, brend yangi dizayner bilan ishlashga qaror qildi. Yangi dizayner logotipni yaratishda minimalistik yondashuvni tanlagandi. U oddiy va to‘g‘ri chiziqlar ishlatib, aniq va yodda qoladigan logotipni yaratdi. Brend yangi logotipni e’lon qildi. U shu darajada sodda ediki, Zuhra buni osongina chiza olardi. O‘zi yaratgan murakkab dizayn bilan juda oddiy bo‘lgan logotipni ko‘rganida o‘zini kamsitilgan his qildi. Shunday qilib, perfeksionizm mukammallikka erishish istagi, o‘z-o‘zini tanqid qilish, noqulaylik va haddan tashqari stressni keltirib chiqaradi. Perfeksionistlar o‘z mehnatlari va boshqalar bilan munosabatini mukammallik mezoni bilan o‘lchaydi, lekin ko‘pincha bunday yondashuv hayotning ba’zi jabhalarida muvozanatni yo‘qotishga sabab bo‘ladi. Illuziyani tushunish — yagona yo‘li Perfeksionist xarakterning ortida ko‘pincha insonning hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan muammolar yashiringan bo‘ladi. Ular ishni bajarish o‘rniga eng mayda detallarni ham takror-takror qayta ko‘rib chiqishadi, bu esa vaqtning samarasiz sarflanishiga olib keladi. Har qanday kamchilikni yutqazish deb bilishadi va bu ularda o‘zidan qoniqmaslik hissini uyg‘otadi. O‘zlariga nisbatan haddan tashqari talabchanlik esa ularning ishonchsizligiga va motivatsiyaning yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Ular boshqalarning ishini ham ideal emas deb hisoblaydi va tuzatish kiritishga intiladi. Perfeksionist kishi har bir detalni mukammallashtirishga harakat qilgani uchun ishlarni tugatishda qiynaladi. Bu esa uning ish samaradorligini pasaytiradi. Bunday odam mukammallikka shunchalik yopishib qolganki, sodda va samarali yondashuvni unutib qo‘yadi. U o‘zining qattiq talablarini faqat ish yoki ijod bilan cheklab qo‘ymaydi, kundalik hayotga ham tatbiq etadi. O‘ziga muttasil bosim o‘tkazadi. Doimiy ruhiy bosim o‘z kuchini ko‘rsatmasdan qolmaydi va psixosomatik kasalliklarning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Perfeksionistlar asab tizimi tinmay ishlaydi va bu jismoniy charchoq hamda uyqudagi muammolarga sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘p perfeksionistlar kechasi ham ishi yoki rejalari haqida o‘ylab, uxlay olmaydi. Ular muntazam ravishda ortiqcha ishlaydi va dam olishga vaqt ajratmaydi. Bu esa immunitetning pasayishiga olib keladi. Natijada inson tez-tez kasal bo‘lishi, tanada yallig‘lanish jarayonlari kuchayishi va hatto yurak-qon tomir kasalliklari xavfi ortishi mumkin. Ayrim hollarda stress ovqatlanish tartibiga ham ta’sir qiladi: ba’zi odamlar stress tufayli ortiqcha ovqatlanib semirishga moyilligi oshsa, boshqalar aksincha ishtahasini yo‘qotib vazn yo‘qota boshlaydi. Bunday odamlar dam olishni yoki o‘zlariga vaqt ajratishni bema’ni mashg‘ulot deb hisoblaydi. – Bu yaxshi xarakter deb oqlashingiz mumkin, lekin har narsaning ko‘pi zarar, me’yor bo‘lishi zarur. Bu xarakter ko‘pincha bolalikdan shakllanadi. Ota-onalar, o‘qituvchilar yoki jamiyat tomonidan qo‘yilgan yuqori talablar bolani mukammal bo‘lishga undaydi. “Sen har doim eng yaxshisi bo‘lishing kerak!”, “Xato qilishga haqqing yo‘q!”, “Faqat 5 baho olish kerak!”, “Sendan ko‘ra qo‘shnimizni o‘g‘li yaxshi!” qabilidagi gaplar yosh bolaga bosim o‘tkazadi. Natijada bola xato qilishdan qo‘rqadigan, o‘zini doimiy nazorat qiladigan va bora-bora qanchalik yaxshi natijaga erishmasin, o‘zidan qoniqmaydigan insonga aylanadi. Perfeksionizm vaqt o‘tishi bilan kuchayib, inson hayotining turli sohalariga ta’sir qilishi mumkin. Ishda, o‘qishda, munosabatlarda yoki oddiy kundalik hayotda mukammal bo‘lishga intilish ko‘p hollarda haddan tashqari tashvish, charchoq va depressiyaga olib keladi, – deydi psixolog Sevinch Otaboyeva. Aslida hamma narsa mukammal bo‘lishi shart emas. Ideal natija sari harakat qilish yaxshi, lekin bu sizni doimiy stress ostida ushlab turmasligi lozim. Xatolarni esa tabiiy narsa sifatida qabul qilish muhim. Mukammallikka intilish ko‘pincha xatolardan qo‘rqishga olib keladi, bu esa insonni harakat qilishdan to‘xtatishi mumkin. Ammo ma’lumki, xatolar tajriba orttirishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Har bir muvaffaqiyat ortida o‘rganilgan saboqlar turadi, shuning uchun xatolarni rivojlanish uchun imkoniyat sifatida ko‘rish lozim. O‘zingizga nisbatan yumshoqroq bo‘lish, haddan tashqari tanqid qilmaslik va muvaffaqiyatlaringizni qadrlashni o‘rganish zarur. Perfeksionistlar ko‘pincha o‘z yutuqlarini oddiy holat deb qabul qiladi va ularga yetarlicha baho bermaydi. Ammo har qanday harakat qadrlashga arziydi. O‘z yutuqlaringizni tan olish va ulardan zavq olishni o‘rganing. Fikrlar va qarorlarni ortiqcha tahlil qilish ortiqcha stressga sabab bo‘lishi mumkin, shuning uchun ba’zan tezroq va ishonch bilan harakat qilish foydaliroq bo‘ladi. Dam olish esa samaradorlikning muhim qismi. Samarali ish va ijodiy fikrlash uchun tanaffuslar zarur. Chin ma’noda yashash uchun vaqt ajratib turish ham kerak.
27.1.2025 626
Hali-hanuz esimda, Toshkentday shahri-azmga yaqindagina kelgan, dorilfununning birinchi kurs studentiman. Bir kursdoshimnikida to‘y bo‘ladigan bo‘ldi-yu, chemodanimning eng tagida taxlog‘liq O‘sh do‘ppisini olib, hafsala bilan avval tizzamda taxini yozdim, keyin kiyib jo‘nadim. To‘yga bordim-u, o‘rtog‘imni taniy olmay qoldim. U qo‘lining uchida so‘rashdi-da, o‘zini uyoq-bu yoqqa tashlab, mendan o‘zini olib qochib yurdi. Hayron qoldim. Endi yotoqxonaga qaytishni o‘ylagan edim, u oldimga kelib, “jon o‘rtoq, anovi matohingni olib qo‘ygin”, dedi. – Tushunmadim... U «do‘ppingni» dedi. Men shundagina gap nimadaligini anglab yetdim. Oradan yillar o‘tdi, vaqt, zamon, ish kishiga o‘z hukmini o‘tkazarkan. Hozir to‘yga borsam, do‘ppi kiyib bormayman. Shundanmi, har qalay, poygakda qolib ketmayman. ...Mahkam aka Rahmonov bilan birga ishlaymiz. Balki tanirsiz. Gazetada yozgan narsalarini o‘qib turgan bo‘lishingiz mumkin. Shu kishini taniganimdan beri do‘ppi kiyib yuradilar. Avval hayron bo‘lardim. “Nahotki, Toshkentday joyda, idoraga ham do‘ppi kiyib keladigan odam bo‘lsa?” Bor ekan. To‘g‘risi, har zamonda, unda bunda do‘ppi kiygan odamni ko‘rsam, quvonib ketaman. Hatto bir gal beixtiyor salom berib yuborgandim. Sheriklarim avval hayron bo‘lishgandi, keyin esa rosa askiya qilib yurishdi “hamqishlog‘ini ko‘rib qoldi” deb. Askiya askiya-ku, lekin hozir ham qayerda do‘ppi kiygan odamni ko‘rsam, yugurib borib so‘rashgim, gaplashgim keladi. Shaharda ham do‘ppi kiyishadi. Asosan motam kunlari, ma’rakalarda. Lekin o‘rtoqlar, qo‘limizni ko‘ksimizga qo‘yib aytaylik, do‘ppi faqat ta’ziyada kiyiladigan kiyim emas-ku! Nega uni yaxshi kunlarda kiymaymiz? Nega uni shunday sovuq kunlarga asrab qo‘yibmiz! Musofirchilikka yo‘l solganimizda qishloqdagi oqsoqollar shunday nasihat qilishgandi: “Kerak bo‘lsa odamlarga pulingni, molingni, engil-boshingni ber. Lekin do‘ppingni berma. Bosh kiyimda davlat bor”. Bu davlat biz mol-mulk deb o‘rganib qolgan davlat emasligini endi bilayapmiz. Ha, chindan ham hamma narsani sovg‘a qilish keragu, bizningcha, do‘ppini sovga qilish kerakmas. Ayniqsa, magaznilarda uyilib yotgan 1 so‘m 50 tiyinlik do‘ppilar uning qadrini tushirishdan boshqa narsa emas. Bundan bir necha yillar oldin yana bir qiziq voqea bo‘lgandi. Odatda, erta bahorda Toshkentda yoshlar o‘rtasida futbol bo‘yicha xalqaro turnir bo‘lardi. Bir qator chet ellardan futbolchilar kelishgan. O‘zbek mehmondo‘stligi bu gal ham kanda bo‘lgani yo‘q. Bapcha mehmon futbolchilarga esdalik sovg‘alari, gullar va... do‘ppi taqdim qilindi. O‘shanda Vengriya komandasining hujumchisi Iojef Sabodan musobaqadan so‘ng gazeta uchun intervyu olgandim. Xayrlasha turib u mendan so‘rab qoldi: – Bizga do‘ppi sovg‘a qildinglar, rahmat. Lekin stadionda ham, shahar aylanganda ham birorta do‘ppi kiygan odamni uchratmadim?.. Uning gapiga qarshi biror narsa deyolmadim, o‘shanda. (Bu savolga hozir ham javob topolmayman. Shuning uchun ham bu gaplarni aytayapman). Ba’zi o‘rtoqlarimga aytsam, “ha, endi, madaniyat” deyishadi. Lekin madaniyat do‘ppi kiymaslik bilan o‘lchanmaydi. Asli uning o‘z mezonlari bor. Bu borada tojikistonlik o‘rtoqlarimizga tan berish kerak. Yoki qirg‘iz og‘alarga. Hatto mashhur Chingiz og‘a ham Talasga borganlarida doim “qirg‘iz qalpog‘i”ni kiyib yuradi. Hech kim uni madaniyatsiz demaydi-ku. Aksincha, mana shu madaniyatlilik emasmi? Madaniyat, avvalo, o‘z xalqi urf-odatlari, an’analarini hurmat qilishdan boshlanmaydimi? Yaqinda yana bir to‘yda bo‘ldim. “Madaniyatli” kuyovning boshida hatto to‘y kuni ham do‘ppi yo‘q edi. Bu narsa meni ko‘pdan beri o‘ylantirib yuradi. Do‘stlarim davrasida ba’zan-ba’zan gapni aylantirib, do‘ppiga taqayman. Shunda bir vallomat gap bo‘ldi: – Men hayotda do‘ppi kiygan emasman! U bu gapni xursand bo‘lib, maqtanib (xafa bo‘lib emas!) aytardi. Bu ne gapki, biz hayotda do‘ppi kiymaganimiz bilan maqtansak?! Yoki shoir Muhammad Yusuf aytanidek: Boshga loyiq, do'ppi yo‘qmi, yo Bosh qolmadi do‘ppiga loyiq. Endi shahardan birgalikda qishloqqa sayohat qilaylik. Sizning oldingizda yana bir bor qizarib qolaman endi. Chunki qishloqda ham do‘ppililar ancha siyraklashib qolishgan hozir. Aksar do‘ppi kiyganlar katta yoshdagi kishilar. Yoshlar esa... ular shaharlikdan qolishmaydi. Jinsi shim, krossovka, “Adidas” sport formasi. Ba’zilari tagida “Yava” mototsikli, sal o‘ziga to‘qrog‘i “Jiguli”da... Do‘ppida emas. – O'zing-chi?, – dersiz. O'zim, to‘grisi, shaharda do‘ppisiz yuraman. Lekin qishloqqa borgan hamono do‘ppim turadigan tokchadan uni olib avval tizzamda taxini yozaman, keyin kiyib, mahalla-ko‘y bilan so‘rashgani boraman. Ba’zilar kulishadi: “Yana shaharlik emish”! Men bu bilan hamma do‘ppi kiyib yursin demoqchi emasman, Faqat do‘ppi bu bizning o‘zbek ekanligimizni anglatuvchi muqaddas timsolligini bir karra eslatib qo‘ymoqchiman, xolos. Yoki chindan ham shoir aytganidek...
24.1.2025 727
O‘zbek tilining mavjudligiga xavf solayotgan omillardan biri — ichki imkoniyatlari pasayib borayotganidir. Sodda aytganda, qashshoqlashuvi. Til faqatgina aloqa vositasi, predmetlarni anglatish vazifasini bajaruvchi emas, ayni vaqtda o‘zaro qarama-qarshi xususiyatlardan iborat murakkab hodisa hamdir. Har qanday til ichki rivojlanish xususiyatiga ega. Buning asosiy sharti tildan foydalanuvchilarning ehtiyojlari to‘la qondirilishidir. Humboldtning oltinchi antinomiyasiga ko‘ra, tilda obyektivlik va subyektivlik mavjud. Individ o‘z lisonidagi mavjud qolip va lisoniy xotiradan foydalanib tilni nutqiy voqelikka aylantiradi, tarjima, voqea-hodisani nomlash, ilmiy tavsiflash jarayonida ham shu subyektivlik ishlaydi. Ammo tilning obyektiv mavjudligi uchun subyektiv faollik talab etiladi. Ayni shu jihat sabab obyektivlik “to‘yinib” boradi. Agar individlar tilning mavjud imkoniyatlaridan foydalanib, yana uning taraqqiyotiga hissa qo‘shib bormasa, tabiiy ravishda til qashshoqlashadi. Biz esa tilimiz rivojiga hissa qo‘shishni qo‘yib turaylik, bor imkoniyatlardan foydalana olmayapmiz bugun. Yana Humboldtga qaytsak, uning beshinchi antinomiyasida (til holati va taraqqiyoti) shunday deyiladi: “Har bir avlod tilni tayyor holda oldingi avloddan qabul qiladi. Bu jihatdan til tayyor holdagi – tashkil topishiga ko‘ra tugallangan hodisadir”. Biz hozir ayni shu oldingi avloddan qabul qilib olgan tilimizni shu holda saqlash haqida gapiryapmiz. Xo‘p, unda taraqqiyot bosqichiga o‘tishni ta’minlab, til holatini saqlab qolish uchun nima qilish kerak? Bir necha asr oldingi tilshunoslik nazariyalariga qaralsa, tilning saqlanishi ko‘proq uning kommunikativ vazifasiga bog‘liqligi e’tirof etiladi. Ammo bugun tilning saqlanishi ko‘proq uning internet, texnologiya, ilm tiliga aylanishiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Bir necha yillar oldin tilshunoslar o‘zbek tili korpusini yaratish, konkordans, tezaurus lug‘atlarni ishlab chiqish haqida gapirayotgan edi, ammo hozir bunday chaqiriqlar ancha kamaygan. Mavzu yuzasidan filolog Salimbek Nazirovning fikriga qiziqdik. Sohada yo‘l qo‘ygan xatolarimiz, sun’iy intellektning qanday ta’sir qilayotgani haqida gapirdi suhbatdoshimiz. – Eng yomoni – o‘rganib qolish, ko‘nikish, – deydi mutaxassis. – Til korpusini yaratish, murakkab qoidalarni, tushunish algoritmlarini kiritish, keng lug‘at manbalarini taqdim etish kabi masalalar oxirgi vaqtlardagi yangi alifbo, ona tilini o‘qitishning yangi metodlari, grammatika kerakmi-yo‘qmi, degan gaplar fonida yo‘qolib qolganday. Kishilar sodda, takrorlanuvchi, tavtologiyaga to‘la, mantiqan xato matnlarga o‘rganib qoldi. Bunday payt ongli-ongsiz ravishda odamlar tildan bezor bo‘ladi, chunki unda joziba qolmaydi. Chala tarjimalar, sun’iy intellekt yaratayotgan matnlar juda jo‘n va medaga tegadigan darajada. O‘sha keng tarqalgan “ChatGPT”ga biror mavzuda yozib berishni so‘rasangiz, u matnda, albatta, “nafaqat… balki…” shaklidagi gap bo‘ladi. Bu borada eng katta xatomiz qayerda, bilasizmi? Biz tilimizni to‘liq internet tiliga aylantirmay turib, uning taqdirini sun’iy intellektga topshirib qo‘ydik. Ertaroq tushunish kerak edi – o‘sha sun’iy idrok ham, boshqa texnologiyalar ham biz kiritgan, taqdim etolgan ma’lumotlardangina foydalanadi. Nima uchun ingliz yo rus tilida jo‘n matn tuzmaydi yoki boshqa imkoniyatlari bor? Chunki u tillarning bazasi yetarli. Ayanchlisi, endi shu o‘zbek tilida chalasavod bo‘lgan sun’iy intellekt, internet yoshlarning til bilimini ham haminqadar qilib qo‘ymoqda. Faqat bu emas, televideniye, turli saytlar, ijtimoiy tarmoqlardagi bloglar, media mahsulotlarda ham til imkoniyatlaridan foydalanilmaydi, bir xil gap, bir xil so‘z, bir xil qurilish… “Dod, o‘zbek tili shunchalik kambag‘almidi?!”, deging keladi. O‘rischa so‘zlarni qo‘shib gapiradi, tilini hurmat qilmaydi, deymiz. Jozibasi chang ostida qolgan tilga ajnabiy so‘zlarning qo‘shilishi tabiiy-da. Odamlar til imkoniyatlarini ko‘rmasa, televizorda bir xil gap ketsa, gazetada yana o‘sha gap, internetga kirsa, undan battar bo‘lib tursa, nima qilsin? Yosh bolalarni telefon yoki televizor tarbiyalayapti. Ota-ona bilan muloqot kam, asosiy til boyligi shu vositalar orqali shakllanadi, u yerda esa boyitadigan hech narsa yo‘q. Afsuski, hali an’anaviy manbalarda tilning mavqeyini joyiga qo‘yganimizcha yo‘q. O‘zi yuqoridagi gaplarga kelguncha ham muammolar yetarli. Asosiy manbamiz bo‘lmish “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da 80 mingta so‘z va so‘z birikmalari bor. Tilimiz boy, deb ko‘ksimizga uramiz, lekin ingliz tilining izohli lug‘atida 170 ming (qo‘shimcha 47 ming eskirgan so‘zlar), rus tilinikida 100 mingga yaqin (Ojegov muallifligidagi) so‘z bor. Bundan tashqari, bu tillardagi so‘zlar doim onlayn lug‘atlarga kiritib boriladi, ular esa millonlab. O‘zbek tili ko‘pgina shevalardan iborat, ularda esa hali birorta lug‘at yuzini ko‘rmagan so‘zlar o‘n minglab, balki yuz minglab. Shundoq ham avlodlar almashinuvi natijasida anchasini yo‘qotib bo‘ldik. Qozoqboy Yo‘ldoshevning fikricha, ijodkorlar va tilshunoslarda so‘zlarni adabiy tilga kiritish uchun uzog‘i 15-20 yil vaqt bor, shundan so‘ng shevalardagi so‘zlarni topishning iloji qolmaydi, begonalashadi. Quruq qoshiq og‘iz yirtadi. Biz endi nimalar qilishimiz kerak? Birinchi navbatda lug‘atchilik bo‘yicha ko‘p yillik maxsus dastur-loyiha ishlab chiqish zarur. O‘zbek tilida mavjud so‘z, zo‘z birikmalari va frazeologik birliklarni imkon boricha lug‘at manbalarimizga kiritish lozim bo‘ladi. Dastur doirasida ayni ish bilan shug‘ullanayotgan tadqiqotchilar uchun stipendiyalar, rag‘batlantiruvchi tizim ishlab chiqish ham kerak. Parallel ravishda onlayn lug‘at, tilni rivojlantiruvchi va tushunuvchi texnologik dasturlar, algoritmlar yaratish zarur. Yo‘qsa, qilinayotgan ishlarning nafi bo‘lmaydi. Oliy maktablarda talabalarning shevashunoslik amaliyoti davomida qilgan ishlari, topilgan yangi so‘zlarni saralab, tizimli ravishda maxsus komissiyaga topshirib borish kerak. Bundan tashqari, ayni yo‘nalishdagi ilmiy ishlarni ham shu tartibda amaliyotga joriy qilish. Albatta, bunda ham rag‘batlantirish bo‘lishi, hissa qo‘shgan kishilarning nomlari saqlanishi muhim. Teleradio dasturlarda, tarjima qilingan kino-seriallar, ko‘rsatuvlarda tilimizdagi lug‘at boyligidan keng foydalanish kerak. Masalan, Turkiyada mana shunday yo‘l tutib kelinmoqda va bu o‘z samarasini bergan. Nodavlat OAVlarga ham tavsiyaviy tarzda taklif etilib, deylik, yilda bir bor shu yo‘nalishda OAVlarni nominatsiya bo‘yicha taqdirlash mumkin. Ayniqsa, badiiy adabiyotlardagi lug‘atlardan keng foydalanish kerak, tayyor manba ular. Tilshunoslarga, ijodkorlarga yangi leksemalarni qanday qo‘llash, kiritish bo‘yicha mahorat darslari, seminarlar tashkil etish ham ayni muddao bo‘ladi. Chunki bu jarayon ham jo‘n emas, biror so‘zni shunchaki, eshitilganidek, etimologiyasini yaxshi bilmasdan kiritib bo‘lmaydi. Til davlatlar, millatlar uchun muhim strategik masala. Ayniqsa, bugungidek chegaralar yo‘qolgan, integratsiyalashgan dunyoda. Neokolonializm, neoimperializm g‘oyalari asosida ham biror xalqning tilini yo‘q qilish asosiy qurol sifatida ko‘riladi. Millatning dini, e’tiqodi turlicha, ichki qadriyatlari boshqacha bo‘lishi mumkin. Lekin til – yagona ideologiya, birlashtiruvchi omil. Dunyoda taxminan 50 million odam o‘zbek tilida so‘zlashadi, katta raqam bu. Qodiriyning “Tilimizni kambag‘al deguvchilarning o‘zi kambag‘al”, degan gapi to‘g‘ri. Lekin muammo bizning shu boy tildan qanchalik foydalana olayotganimizda, saqlay bilayotganimizda. O‘lik tilga aylangan lotin tili ham zodagon, boy edi.
23.1.2025 754
Manipulyatsiya inson ongiga bilvosita ta’sir ko‘rsatish va uning qarorlariga yashirincha ta’sir qilish usulidir. Bu atama turli vaziyatlarda boshqalarning fikrini, qaror qabul qilish jarayonini, hatto harakatlarini o‘zgartirishga undaydigan psixologik texnikalarni anglatadi. Manipulyator odatda o‘z maqsadiga erishish uchun boshqalarning hissiy holatini, psixologik zaifliklarini yoki bilim yetishmovchiligini ekspluatatsiya qiladi. Bu shunchalik nozik amalga oshadiki, odamlar ko‘pincha manipulyatsiyaga uchraganini sezmay ham qoladi. Sotuvchi mijozni qimmatbaho mahsulotni sotib olishga undash uchun “bu chegirma faqat bugun amal qiladi” degan iboradan foydalanishi mumkin. Bu xaridorda vaqt yetishmovchiligi hissini uyg‘otadi va u mahsulot zarur yoki unchalik zaruratsiz ekani haqida aniqroq o‘ylab ko‘rmasdan sotib olishga harakat qiladi. Bunday yashirin ta’sirni odamlar deyarli sezmaydi va uni oddiy hodisa sifatida qabul qiladi. Ko‘pincha odamlar o‘z xatti-harakati va qarorlarini o‘zim boshqaryapman, deb o‘ylaydi. Aslida esa manipulyatorning rejasi bo‘yicha harakat qiladi. Manipulyator shunday vaziyat yaratadiki, siz o‘zingizni aybdor yoki noqulay his qilib, uning talablariga rozi bo‘lasiz. U boshqalarning mehribonlik, e’tirofga ehtiyoj, qo‘rquv yoki mavhum his-tuyg‘ularini ustalik bilan o‘z foydasiga ishlatadi. Manipulyatsiya ochiq va yashirin bo‘lishi mumkin. Ochiq manipulyatsiya qo‘rqitish, tanbeh yoki tahdid bilan bo‘ladi. Yashirin manipulyatsiya esa maqtov, yolg‘on ma’lumot yoki shubha uyg‘otish orqali sezdirmay boshqarishdan iborat. Ikki holatda ham manipulyator faqat o‘z manfaatini ko‘zlaydi. Fikrni boshqarish usullari Atrofdagi hamma manipulyator bo‘lishi mumkin: do‘stlaringiz, hamkasblaringiz yoki hatto oila a’zolaringiz... Ularni aniqlash oson emas. Chunki ular ochiqdan-ochiq talab qo‘ymaydi, balki o‘z xohishlari asosida harakatlanishga majburlash uchun o‘ylangan strategiyalarni qo‘llaydi. Ba’zida uning o‘zi ham manipulyator ekanini bilmasligi mumkin. Masalan, bolalar bilan supermarketga kirdingiz. Bolangiz sevimli o‘yinchoqni ko‘rib, uni olishni xohlaydi. U o‘z istagiga yetish uchun yig‘lash, chinqirish yoki yerga yotib olish kabi usullardan foydalanishi mumkin. Shu tarzda u sizni bosim ostida qoldirib, o‘z maqsadiga erishadi. Bolaga manipulyatsiya qilishni kimdir o‘rgatgan deb o‘ylash noto‘g‘ri, lekin bu uning ongida tabiiy ravishda shakllangan strategiyaning bir ko‘rinishidir. Katta yoshdagilar orasida esa manipulyatsiya ko‘pincha o‘z-o‘zidan ro‘y beradi. Odamlar o‘zlarini xavfsiz his qilish, ustunlikni saqlash yoki muayyan maqsadga erishish uchun bu usulni bilib-bilmay qo‘llaydi. Masalan, do‘stingiz sizni biror joyga borishga ko‘ndirmoqchi bo‘lsa, “Sendan boshqa hamma borar ekan!” deb aytishi mumkin. Atayin qilingan manipulyatsiya sizga ancha kuchli ta’sir qiladi. Deylik, ayrim rahbarlar xodimlarga motivatsiya berish o‘rniga psixologik bosim yoki strategiyalarni qo‘llaydi. Odatda, ular manipulyatsiyani maqtov yoki tanqid bilan amalga oshiradi. Maqtov bilan u xodimlarning mehnatga rag‘batini oshirayotgandek ko‘rinadi. Aslida bu ortiqcha yukni qabul qildirish yoki qo‘shimcha vazifalarni bajarishga majburlash uchun o‘ylab topilgan reja bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. “Siz eng yaxshi xodimimizsiz, bu ishni sizdan boshqa hech kim qila olmaydi”, deyilganda xodim ko‘pincha rad eta olmaydi va ortiqcha vazifalarni bajarishga majbur bo‘ladi. Tanqid orqali manipulyatsiya esa teskari usulda ishlaydi. Bunda boshliq xodimning o‘ziga ishonchini pasaytirishga harakat qiladi. Masalan, “Sizning ish samaradorligingiz yaxshi emas,” yoki “Nega yaxshi ishlamayapsiz?” kabi gaplar orqali xodimni o‘z qobiliyatlarini shubha ostiga qo‘yishga majbur qiladi. Bu bosim ostidagi xodim ko‘proq ishlashga yoki boshliqning istaklarini bajarishga intiladi. Qo‘rqitish va tahdid ham keng tarqalgan usullar. “Agar bu ishni bajarmasangiz, boshqa xodim topamiz” yoki “Xato qilsangiz, maoshingiz qisqaradi”, kabi ogohlantirishlar orqali xodimni ishlatish va undan ko‘proq natija olish maqsad qilinadi. Bu usullar insonning kelajagiga bo‘lgan qo‘rquvdan foydalanishga asoslanadi. Qarshi himoya Manipulyatorga “yem” bo‘lishingizning asosiy sababi o‘zingizga past baho berishingizdir. Manipulyatsiyadan to‘liq qochish qiyin, lekin himoya usullarini o‘rganish mumkin. Undan himoyalanish uchun birinchi qadam o‘zingizni yaxshiroq tanib olish va hissiyotlaringizga nisbatan hushyor bo‘lishdir. O‘zingizni doim aybdor yoki bosim ostida his qilayotgan vaziyatlarni tahlil qiling. Hissiyotlarga berilib qaror qabul qilmang. Muhim qarorlar qabul qilishdan oldin vaqt ajrating, har qanday taklif yoki talabning oqibatini xolis tahlil qiling va kerak bo‘lsa, rad etishdan qo‘rqmang. “Yo‘q” deyishni o‘rganing. Bu oson emas, lekin zarur. Ko‘pincha manipulyatorlar odamlarning “yo‘q” deya olmasligidan foydalanadi. O‘z qarorlaringizda qat’iy bo‘lish va chegaralarni belgilash orqali manipulyatsiyaga qarshi samarali kurashishingiz mumkin. Agar qaror qabul qilishda shoshqaloqlik qilayotganingizni sezsangiz, bir oz vaqt ajratib, vaziyatni tahlil qiling. Manipulyatorlar tez qaror qabul qilish yoki impulsiv harakatni kutadi. O‘z-o‘zini rivojlantirish ham himoyalanishning muhim qismidir. Psixologik tushunchalarni o‘rganish, fikrni boshqarish usullari haqida ko‘proq bilish orqali siz boshqalarning ta’siridan qochasiz. Har qanday manipulyativ urinishga qarshi turish uchun mustahkam ichki kuch va o‘ziga ishonchni oshirish kerak.
20.1.2025 752
Raqamli texnologiyalar va ijtimoiy tarmoqlarning rivojlanishi jamiyatda yangi avlod vakillarining shakllanishiga sabab bo‘ldi. Bu maqolada o‘z hayotini texnologiya va internet bilan bog‘lagan, ijtimoiy tarmoqlar, smartfon va raqamli o‘yinlar doimiy aloqada bo‘lgan yangi avlod – “Z-avlod” (yoki “Gen-Z”) haqida so‘z yuritamiz. “Z-avlod” – 1997-yildan 2012-yilgacha tug‘ilgan yoshlar avlodi. Ular hozir dunyo aholisining 25 foizini tashkil etadi. O‘z o‘rnida ular “Raqamli avlod” deb ham ataladi, chunki ular texnologiya va internet bilan o‘sgan. Ular uchun internet, smartfon va ijtimoiy tarmoqlar hayotning ajralmas qismiga aylangan. Ular kichik yoshidan turli mamlakatlardagi va madaniyatdagi odamlar bilan onlayn muloqot qilish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu ularni global nuqtayi nazarga ega bo‘lishga undadi. “Z-avlod” o‘zaro farqlilikni hurmat qilishga va inklyuzivlikni qadrlashga moyil. Bu yoshlar uchun barqarorlik, ekologiya va ijtimoiy mas’uliyat juda muhim mavzular hisoblanadi. Ular, masalan, plastikdan foydalanishdan voz kechish, uni qayta ishlash, ekologik toza mahsulotlarni tanlash tarafdori. Greta Thunbergning iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashishdagi faoliyati va uning yoshlarni ekologik masalalarga chaqirgan “Fridays for Future” harakati, “Z-avlod”ning ekologik barqarorlikka bo‘lgan katta e’tiborini ko‘rsatadi. Greta Thunberg 2003-yilda tug‘ilgan, global ekologik muammolarni hal qilish uchun katta ovozga ega bo‘lgan faol yoshdir. U yosh bo‘lishiga qaramasdan, butun dunyo bo‘ylab iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashishga chaqiruvchi namoyishlar va kampaniyalar tashkil etdi. Greta Thunberg va u kabi yosh faollar “Z-avlod”ning ekologik va ijtimoiy mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishini, global miqyosda ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga intilishlarini ko‘rsatadi. Ular ijtimoiy tarmoqlar orqali o‘z fikrlarini va maqsadlarini keng auditoriyaga yetkazadi. Shuningdek, Greta o‘zining ekologik faolligini onlayn platformalarda keng tarqatib, yoshlarni bu masalalarga jiddiy yondashishga chaqiradi. Bu “Z-avlod” vakillarining texnologiya va internet orqali o‘z fikrlarini jahon miqyosida yetkazishidagi samaradorligini yana bir bor tasdiqlaydi. “Z-avlod” vakillari asosan “yaratuvchi” bo‘lib, internetda kontent yaratish, video bloglar (vlog) yoki ijtimoiy tarmoq videolarini ishlab chiqarish kabi faoliyatlar bilan shug‘ullanadi. Ular o‘zlari yaratgan kontentni ommalashtirish va global miqyosda tengdoshlari bilan baham ko‘rishni xohlaydi. “Z-avlod” o‘zining hissiy va ruhiy salomatligiga juda e’tiborli. Ular o‘zlarining stress va qayg‘u holatlarini yengillashtirish uchun onlayn terapiya va o‘z-o‘zini rivojlantirish kabi usullardan foydalanishga moyil. Ular o‘z hissiyotlarini ijtimoiy tarmoqlar orqali erkin ifodalaydi. Bu avlod yangi ishlarga va o‘z kasbini o‘zgartirishga tayyor. Ular ko‘proq erkin ish o‘rinlarini va masofaviy ishlash imkoniyatini afzal ko‘radi. “Z-avlod”ning kelajagi iqtisodiy inqirozlar, ekologik muammolar va texnologiyalarning tez rivojlanishi bilan bog‘liq. Ular global ijtimoiy muammolarni hal qilishda faol bo‘lib, ekologik barqarorlik, ijtimoiy tenglik va inson huquqlarini himoya qilishni o‘z hayotlarida muhim prinsip sifatida qabul qiladi. O‘ylaymanki, bu kabi ilmiy xulosalar bilan tanishish va chuqur o‘rganish zamonaviy yoshlar bilan ishlashda samara beradi. “Z-avlod” – bu texnologiya va internetning ajralmas qismiga aylangan, global miqyosda fikr yuritadigan, ijtimoiy va ekologik mas’uliyatni his qiladigan, yangi imkoniyatlarga ochiq va tez o‘zgarayotgan dunyoda yashayotgan yoshlar avlodidir. Ularning dunyoqarashi va turmush tarzlari oldingi avlodlardan ancha farq qiladi.
16.1.2025 899
O‘zbekiston mehnat bozorida shunday holat kuzatilmoqda: bir tomonda o‘qigan sohasi bo‘yicha ish topa olmayotgan minglab yoshlar, bir yonda sohaga mos kadrlar topa olmayotgan minglab ish beruvchilar. Ya’ni mehnat bozorida ishchi kuchiga talab mutaxassisliklar kesimida real o‘rganilmayotgani tufayli kadrlarga talab va taklif o‘rtasida nomutanosiblik yuzaga kelmoqda. Bu haqda MHTI mutaxassislari o‘tkazgan tadqiqotda ham aytilgan. O‘qigan kasbi bo‘yicha ishga joylashganlar soni kam Rivojlangan mamlakatlarda ishchi kuchiga talabni baholash bo‘yicha ish beruvchilar o‘rtasida doimiy ravishda so‘rovlar o‘tkaziladi. Mehnat bozoridagi kasb va ko‘nikmalarga talab tahlili ta’lim dasturlari ishlab chiqishda, bandlik va kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosatini takomillashtirishda foydalaniladi. O‘zbekistonda 2023-yil yakunlariga ko‘ra, ishsizlarni kasb-hunarga o‘qitish markazlarida ta’lim olganlarning 62 foizi bandligi ta’minlangan bo‘lsa, ularning bor-yo‘g‘i 40 foizi o‘qigan kasbi bo‘yicha ishga joylashgan. Mehnat bozoridagi talab chuqur o‘rganilmagani natijasida ta’lim muassasalarida talab past bo‘lgan kasblarga o‘qitish tendensiyalari kuzatilmoqda. Yuzaga kelayotgan bo‘shliqni to‘ldirish maqsadida Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti mahalliy mehnat bozorida kadrlarga bo‘lgan talabni aniqlash uchun respublikaning 180 ta tuman va shaharlaridagi jami 7 700 dan ortiq ish beruvchilar orasida so‘rov o‘tkazdi va mehnat bozorining asosiy xususiyatlari aniqlandi. Eng ko‘p talab qaysi soha vakillariga? 1. Mamlakatdagi eng ko‘p talab savdo mutaxassislari va onlayn sotuvchilarga oid (5,8 %). 2. Keyingi o‘rinlarda qishloq xo‘jaligi va sanoat sohasida qishloq xo‘jaligi va sanoat uskunalari mexanigi (1,7 %), qishloq xo‘jaligi va qurilish texnikasi mutaxassisi (1,4 %), traktor, buldozer, kombayn haydovchilari (1,4 %), agronom (1,3 %), kashtachi, tikuvchi va to‘quvchilar (1,7 %) qayd etilgan. 3. Nisbatan pastroq talab (1,2 %) ta’lim muassasalaridagi xorijiy tillar (ingliz, nemis, koreys va boshqa chet tili), matematika va informatika o‘qituvchilariga oid. 4. Davlat va xususiy sektorga tegishli korxonalarda umumiy personalga tegishli mutaxassisliklar orasida marketolog, dasturchi, buxgalter, kadrlar bilan ishlash bo‘yicha xodimlarga talab yuqori. 5. Malaka talab etmaydigan farrosh, bog‘bon va haydovchi kabi kasblarga ham talab yuqori bo‘lib, bu sohada oylik maoshlar kamligi sababli kadrlar qo‘nimsizligi yuqori darajada. 6. Talab past bo‘lgan kasblar sirasiga ayrim yo‘nalishlardagi tadqiqotchi va universitet o‘qituvchilari, kon-metallurgiya korxonalari texnik xodimlari, huquqshunoslar (0,01 %) kiradi. 7. Kelgusi 6 oyda talab yuqori bo‘lishi kutilayotgan kasblar hozirgi holatdan keskin farqlanmaydi. 8. Korxona va tashkilotlarning yarmidan ortig‘ida ishchi xodimlar soni so‘nggi 1 yil ichida ortgan (ish beruvchilarning 52 foizi xodimlar soni oshganini, 42 foizi o‘zgarmaganini va 6 foizi esa kamayganini bildirgan). 9. Xodimlar sonining nisbatan ko‘proq qisqarishi moliya (tuman iqtisodiyot, moliya, g‘aznachilik, pensiya, kambag‘allikni qisqartirish va bandlik bo‘limlari) va san’at (hududiy madaniyat tashkilotlari) sohasida yuz bergan. 10. Umumiy ovqatlanish (63 %), ta’lim (60 %), sanoat(57 %), qurilish (56 %) hamda sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar (55 %) sohalarida respondentlarning yarmidan ortig‘I ishchilar soni ortganini ta’kidlagan. Hududlar kesimida qaysi kasblarga talab yuqori? Bugungi kunda Qoraqalpog‘istonda eng yuqori talab musiqachilar, qo‘shiqchilar va bastakorlar (5,7 %), iqtisodiyot, moliya, sug‘urta, bank, bo‘yicha o‘rta bo‘g‘indagi mutaxassislar, shu jumladan, kassirlar (3,5 %), maktablarda chet tili (2,6 %), matematika, algebra, geometriya o‘qituvchilari(1,4 %) va moliya tahlilchilariga (1,7 %) ekani aniqlandi. Andijon viloyatida eng yuqori talab tikuvchi, kashtachi va to‘quvchilarga (6,2 %), savdo mutaxassislariga (3,1 %), traktor, buldozer haydovchilari, kombaynchilarga (3,2 %), maktab va kollej o‘qituvchilari (1,8 %), biologlar, botaniklar, zoologlarga(1,5 %) shakllangan. Buxoro viloyatida tikuvchi, kashtachi va to‘quvchilarga (5,0 %), savdo mutaxassislariga (4,3 %), traktor, bulldozer haydovchilari, kombaynchilarga (3,5 %), mexanik muhandislar, dizayn muhandislar, texnologik muhandislar (3,2 %), logistika mutaxassislariga (2 %) talab yuqori ekanligi aniqlandi. Jizzax viloyatida savdo mutaxassislariga (4,9 %), agronomlar, biolog, botanik, zoologlarga (2,5 %), tikuvchi, kashtachi va to‘quvchilarga (2,1 %), maktab, kollej va o‘quv markazlarida matematika, algebra, geometriya o‘qituvchilariga(1,5 %), prorablarga (1,4 %) talab yuqori darajada shakllangan. Qashqadaryo viloyatida eng yuqori talab savdo mutaxassislariga (7,3 %), maktab, kollej va o‘quv markazlarida matematika, algebra, geometriya fani o‘qituvchilariga, logistika mutaxassislariga (2,3 %), qishloq xo‘jaligi va sanoat uskunalari mexanigi va ta’mirlovchisiga (2,1 %), agronom, novvoy, qandolatchilarga (1,9 %) ekani aniqlandi. Navoiy viloyatida savdo mutaxassislariga (3,8 %), tikuvchi, kashtachi va to‘quvchilarga, betonchilarga (2,1 %), agronomlarga (1,7 %), prorablarga (1,7 %) yuqori darajada ekani aniqlandi. Namangan viloyatida tikuvchi, kashtachi va to‘quvchilarga (5,5 %), savdo mutaxassislariga (2,9 %), qishloq xo‘jaligi va sanoat uskunalarini ta’mirlovchilarga (2,0 %), logistika mutaxassislari va ingliz tili o‘qituvchilariga (1,7 %) talab yuqori. Samarqand viloyatida savdo mutaxassislariga (4,1 %), qishloq xo‘jaligi ustalariga (4,0 %), traktor, bulldozer haydovchilari va kombaynchilarga (3,1 %), qishloq xo‘jaligi va sanoat uskunalari mexanigi va ta’mirlovchilariga (2,6 %), mexanik muhandislarga (1,8 %) talab aniqlangan. Sirdaryo viloyatida savdo mutaxassislariga (4,0 %), biolog, botanik, zoologlar, traktor va buldozer haydovchilari, kombaynchilarga (1,7 %), qishloq xo‘jaligi va sanoat uskunalari mexanigi va ta’mirlovchilariga (1,1 %) talab yuqori. Surxondaryo viloyatida savdo mutaxassislariga (5,5 %), qishloq xo‘jaligi va sanoat uskunalari nita’mirlovchilariga, moliyachilarga (1,8 %), agronomlarga (1,6 %), biolog, botanik, zoologlarga (1,5 %) talab yuqori. Toshkent shahrida savdo mutaxassislariga (10,4 %), tikuvchi, kashtachi va to‘quvchilarga (2,2 %), logistika bo‘yicha mutaxassis, mexanik muhandislar, dizayn muhandislari, texnologik muhandislarga (2,0 %), prorablarga (1,8 %) ofisiantlarga (1,4 %) talab yuqori darajada ekani aniqlandi. Toshkent viloyatida mexanik muhandislar, dizayn muhandislari, texnologik muhandislarga (9,1 %), maktablarda matematika, algebra, geometriya o‘qituvchilariga (4,9 %), qishloq xo‘jaligi va sanoat uskunalarining mexanik va ta’mirlovchilariga (2,3 %), tikuvchi, kashtachilarga (2,3 %), savdo mutaxassislariga (1,5 %) talab yuqori. Farg‘ona viloyatida savdo mutaxassislariga (10,2 %), logistika mutaxassislariga (3,5 %), oshpazlarga (3,1 %), qishloq xo‘jaligi va sanoat uskunalari ta’mirlovchilariga (2,3 %), novvoylar, qandolatchilarga (2,1 %) talab yuqori. Xorazm viloyatida matematika, algebra, geometriya (4,0 %), ingliz tili (3,9 %), rus tili va adabiyoti fanlari o‘qituvchilariga (2,2 %), iqtisodiyot va moliya bo‘yicha o‘rta bo‘g‘in mutaxassislariga (1,8 %), falsafa, psixologik, sotsiologik, tarixiy va siyosiy fanlar bo‘yicha universitet o‘qituvchilariga (1,0 %) talab yuqori darajada shakllangan. Ma’lumot uchun: Germaniya, Polsha, Finlyandiya kabi mamlakatlarda ishchi kuchiga talabni aniqlashga qaratilgan bandlik barometrlari doimiy ravishda ish beruvchilar o‘rtasida onlayn so‘rov o‘tkazish orqali shakllantiriladi.
13.1.2025 929
Bugun turli gadjet va axborot qurilmalari, sun’iy intellekt sud tizimiga ham kirib bordi. Bu huquq sohasida yangi munosabatni vujudga keltirib, huquqshunoslar oldiga bir qator vazifalarni qo‘ymoqda. Xo‘sh, sun’iy intellect (SI)ning biror qarori natijasida huquqning boshqa subyektiga va uning manfaatlariga ziyon yetkaziladigan yoki daxl qiladigan holatlar paydo bo‘lsa, yechim qanday bo‘ladi? Kimni javobgarlikka tortish o‘rinli? Shikoyat qilish tartibi qanday? Bu masalalarga turli huquq oilasiga mansub davlatlar turlicha yondashmoqda. Darhaqiqat, sun’iy intellekt yetkazgan zararni undirish a’nanaviy usullardan farq qiladi. Yaponiya, Buyuk Britaniya, AQSh, Germaniya, Singapur, Xitoy, Janubiy Koreya kabi mamlakatlarda sun’iy intellekt to‘g‘risida qonunlar allaqachon qabul qilingan. Bundan tashqari, Butunjahon Intellektual Mulk Tashkiloti (WIPO) doirasida jami 30 ga yaqin sun’iy intellekt texnologiyalari sohasidagi stategik hujjatlar amalgam tatbiq etilgan. SI texnologiyalari jamiyatda hal qilinishi lozim bo‘lgan etik va huquqiy masalalarni ham yuzaga keltirmoqda. U bilan bog‘liq masalalarni tartibga solishning huquqiy bazasini yaratishga ikkita yondashuv mavjud. Birinchisi – previntiv yoki oldini oluvchi. Hujjatlar strategik istiqbolni hisobga olib ishlab chiqiladi. Qator mamlakatlar bu masalada robotlar va SIni yaratish, ekspluatatsiya qilishning ayrim jihatlarini tartibga solish imkonini beruvchi bevosita ta’sir normalariga asosiy urg‘uni beradi yoki strategik rejalashtirish va bevosita javobgarlik o‘rtasida me’yorni ushlashga harakat qiladi. Sun’iy intellekt sohasida eng ilg‘or davlatlarda sohani tartibga solishga qaratilgan normativ akt va loyiha hujjatlari mavjud. Bu masalada O‘zbekistonda 2021-yil 17-fevralda Prezidentining “Sun’iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlarni yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilingan. Mazkur hujjat sun’iy intellekt texnologiyalarining kelgusi rivoji uchun huquqiy asos yaratib, uning asosiy yo‘nalishlarini belgilab berdi. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasiga muvofiq, mamlakatda SI texnologiyalarini jadal joriy etish va ulardan keng foydalanish, raqamli ma’lumotlarning sifatliligi va hamma foydalana olishini ta’minlash, belgilangan sohada malakali mutaxassislarni tayyorlash maqsadida 2021-2022-yillarda sun’iy intellekt texnologiyalarini o‘rganish va joriy etish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi tasdiqlangan bo‘lib, u normativ-huquqiy bazani yaratish kabi yo‘nalishlarni ham o‘z ichiga oladi. Yevropa Kengashi Vazirlar Qo‘mitasi buyrug‘i bilan ishlab chiqilgan va Yevropa hamda butun dunyoda sun’iy intellekt texnologiyalari rivoji va ularning huquqiy tartibga solinishi istiqbollari bahosini mujassam etgan bir qator hujjatlarni ishlab chiqqan SI bo‘yicha maxsus qo‘mita (Ad hoc Committee on Artificial Intelligence, CAHAI) bahosiga ko‘ra, sun’iy intellekt bir vaqtning o‘zida insonning fundamental huquqlarining 4 ta sohasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi: inson sha’nini hurmat qilish, shaxs erkinligi, tenglik, deskriminatsiyasizlik va hamjihatlik, shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar kabi. Asosiy huquqiy muammo shundaki, tashqi dunyodan olingan axborotdan o‘rganayotgan tizim yaratuvchilar taxmin qila olmaydigan usulda ish ko‘rishi mumkin. Shuning uchun murakkablik bu sohada mas’uliyat subyektini aniqlashdan iborat. Ya’ni SI yetkazgan zarar uchun javobgar shaxs hozir eng bahsli masala. Sun’iy intellektdan foydalanadigan texnologiyalarni mualliflik huquqlari yoki mulk obyekti sifatida tartibga solish mumkin. Biroq yaratuvchi, mulkdor yoki huquq egasi irodasidan qat’i nazar SIning avtonom tarzda ish tutish qobiliyatini inobatga olsak, qiyinchiliklar yuzaga keladi. Shu sababli SIga ham xuddi hayvonlarni tartibga soluvchi me’yorlarni qo‘llash kabi yondashish taklifi mavjud, chunki jonivorlar ham avtonom xatti-harakatlar qila oladi. Bunday tizimlarga nisbatan yuridik shaxslar to‘g‘risidagi normalarni qo‘llash taklifi ham keng tarqalgan. Boisi yuridik shaxs huquqning sun’iy shakllantirilgan subyekti sanalsa, robotlar va SI tizimlarini ham shunday maqom bilan belgilash mumkin. Huquq ancha moslashuvchan bo‘lishi va istalgan kishiga huquq berishi yoki uni cheklashi mumkin. Masalan, SI boshqaradigan kontent muallifligi kimga tegishli ekani belgilansa, masala yanada oydinlashadi. Ya’ni fikrimizcha, o‘sha SI yoki u yaratgan kontent kimga tegishli bo‘lsa, o‘shani javobgarlikka tortish eng samarali yo‘ldir. Shikoyat tartibi Biz SIga yuridik shaxs maqomi berilishi tarafdorimiz. Shunda u yetkazgan zarar uchun ta’sischi yoki yuridik shaxs rahbari javobgarlikka tortilganidek, uning “creator”i ham xuddi shu tartibda javobgarlikka tortiladi. Shikoyat tartibi esa fuqarolik kodeksida belgilangan shaklda amalga oshirilaveradi. Yurtimizda buni tartibga solish uchun sun’iy intellekt to‘g‘risida alohida normativ-huquqiy hujjat ishlab chiqishimiz zarur. Bu bugungi davr huquqshunoslari uchun ustuvor masalalardan biriga aylanishi lozim. Taklifni quyidagi nazariya bilan asoslasa bo‘ladi. Bu yondashuv yuridik shaxsning zamonaviy tor tushunchaga, xususan, uning fuqarolik huquqlariga ega bo‘lishi va amalga oshirishi, fuqarolik javobgarligi, sudda o‘z nomidan da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin bo‘lgan majburiyatiga mos kelmagani uchun uning yaratuvchisiga shunday majburiyat yuklash o‘rinlidir. Buni amaliyotga tatbiq etish uchun yuridik shaxs maqomi berilgan barcha sun’iy intellektlarni tizimlashtirish va yagona ma’lumotlar bazasini shakllantirish zarurati paydo bo‘ladi. Aslida yuridik shaxslar pozitsiyalari va SI tizimlari o‘rtasida huquqiy o‘xshashlik qisman mavjud. Chunki yuridik shaxslarning barcha yuridik ahamiyatga ega harakatlariga bevosita bu qarorlarni qabul qiluvchi jismoniy shaxslar hamroh bo‘ladi. Yuridik shaxsning irodasi har doim jismoniy shaxslarning irodasi bilan belgilanadi va to‘liq nazorat qilinadi. Shunday ekan, yuridik shaxslar jismoniy shaxslarning xohishisiz faoliyat yurita olmaydi. SI tizimlari avtonomiyasining shakli ham yuqoridagi holatga o‘xshab ketadi, ya’ni bunday tizim to‘g‘ridan-to‘g‘ri yaratilgan paytdan keyin jismoniy shaxsning aralashuvisiz qaror qabul qilish qobiliyati mavjud bo‘lsa-da, unga avval-boshdan uning yaratuvchisi shunday mexanizmni kiritgan bo‘ladi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan tushunchalarning o‘ziga xos cheklovlarini hisobga olgan holda ko‘plab xalqaro tadqiqotchilar sun’iy intellekt tizimlarining huquqiy holatini hal qilish uchun o‘zlarining yondashuvlarini taklif qiladi. Misol uchun, Lyuven universiteti tadqiqotchisi DM Mokanuning fikriga ko‘ra, an’anaviy ravishda SI tizimlarining cheklangan yoki qisman huquqiy maqomi va huquqiy qobiliyatini hisobga olib, unga majburiyatlarni yuklamaslik lozim, buning o‘rniga unga minimal chegara o‘rnatgan holda yaratuvchisini javobgar qilish to‘g‘riroq bo‘lar edi. Biroq tan olish lozimki, mazkur taklifni joriy qilish uchun O‘zbekistonda hali to‘liq qonunning o‘zi mavjud emas, shuning uchun huquq sohasida yangi institut, sun’iy intelektning huquqiy maqomi va uning javobgarlik masalalarini tartibga soluvchi yaxlit normativ-huquqiy hujjat yoki hech bo‘lmaganda fuqarolik huquqi sohalarida keng qamrovli qonunchilik islohotini talab qiladi. Biz sun’iy intellekt yetkazgan zararni qoplash tartibini belgilashdan oldin sun’iy intellektning huquqiy maqomini aniqlab olishimiz kerak. Ya’ni SIga har bir davlat o‘z qonunchiligidan kelib chiqib yuridik shaxs maqomi berishni nazarda tutuvchi alohida akt, normativ-huquqiy hujjat yoxud qonun qabul qilishi lozim. Xalqaro huquq maydonida ham islohotlar bo‘lishi kerak. Masalan, xalqaro tashkilotlar, ayniqsa, WIPO bu borada xalqaro shartnoma ishlab chiqishi va a’zo davlatlar qonunchiligi muvofiqlashtirilishi lozim. Chegara bilmas SI turli mintaqalarda huquqiy maqom jihatdan katta farq qilib qolmasligi kerak. Bu uning javobgarlik masalasida yana turli xil muammolarga olib kelishi mumkin. O‘zbekiston bu bo‘yicha WIPO shartnomasiga qo‘shilishi bilan bir qatorda boshqa davlatlar bilan sun’iy intellektdan kelib chiqadigan nizolarni hal qilish bo‘yicha ikki tomonlama shartnomalar imzolashi lozim. Qolaversa, Oliy Majlis imkon boricha tezroq sun’iy intellektga oid qonunni ishlab chiqishi kerak, chunki sun’iy intelekt kun sayin emas, soat sayin o‘sib borayotgan, yangilanayotgan soha.
11.1.2025 953
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti (MHTI) mutaxassislari tomonidan 2024-yilning dekabr oyida Toshkent shahrida uy-joylar uchun o'rtacha ijara narxlari tahlil qilindi. Mazkur davrda poytaxtda o‘rtacha ta’mirlangan xonadonlar uchun o'rtacha ijara narxlari noyabr oyiga nisbatan 0,9 foizga pasaygan bo'lsa, to'liq ta’mirlangan xonadonlar uchun o'rtacha narxlar 0,7 foizga ko'tarildi. O‘rtacha ta’mirlangan uy-joylar ijarasi 2024-yilning dekabr oyida o'rtacha ta'mirlangan 1 xonali xonadonlar uchun o'rtacha ijara narxi noyabr oyiga nisbatan 0,7 foizga, 2 xonalilar uchun 0,4 foizga, 3 xonalilar uchun 1,3 foizga hamda 4 xonali xonadonlar uchun 0,8 foizga tushdi. O'rtacha ta'mirlangan xonadonlar uchun nisbatan arzon ijara narxlari: - Sergeli (1 xonali - 296 AQSh dollari, 2 xonali – 345 AQSh dollari, 3 xonali – 414 AQSh dollari, 4 xonali - 451 AQSh dollari); - Olmazor (1 xonali – 286 AQSh dollari, 2 xonali – 353 AQSh dollari, 3 xonali – 426 AQSh dollari, 4 xonali – 457 AQSh dollari) tumanlarida taklif etilgan bo'lsa, nisbatan qimmat ijara narxlari: - Mirobod (1 xonali – 374 AQSh dollari, 2 xonali – 510 AQSh dollari, 3 xonali – 634 AQSh dollari, 4 xonali – 800 AQSh dollari); - Yakkasaroy (1 xonali – 380 AQSh dollari, 2 xonali – 521 AQSh dollari, 3 xonali – 667 AQSh dollari, 4 xonali – 733 AQSh dollari) tumanlarida kuzatildi. To’liq ta’mirlangan uy-joylar ijarasi Mazkur davrda to'liq ta'mirlangan 1 xonali (0,7 foizga) va 2 xonali (1,1 foizga) xonadonlar o'rtacha ijara narxlari tushgan bo'lsa, 3 xonali (0,9 foizga) hamda 4 xonali (3,8 foizga) xonadonlar o'rtacha ijara narxlari oshdi. To'liq ta'mirlangan uy-joylarning nisbatan arzon ijara narxlari: - Sergeli (1 xonali – 321 AQSh dollari, 2 xonali – 415 AQSh dollari, 3 xonali – 508 AQSh dollari, 4 xonali – 613 AQSh dollari); - Uchtepa (1 xonali – 365 AQSh dollari, 2 xonali – 453 AQSh dollari, 3 xonali – 524 AQSh dollari, 4 xonali – 644 AQSh dollari) tumanlarida, nisbatan qimmat ijara narxlari: - Mirobod (1 xonali – 486 AQSh dollari, 2 xonali – 725 AQSh dollari, 3 xonali – 1033 AQSh dollari, 4 xonali – 1356 AQSh dollari); - Shayxontohur (1 xonali – 535 AQSh dollari, 2 xonali – 735 AQSh dollari, 3 xonali – 1104 AQSh dollari, 4 xonali – 1303 AQSh dollari) tumanlarida kuzatildi
9.1.2025 1000
“Qiz bola o‘qib shahar olib berarmidi? Borgan joyida toshdek qotsa, eri, qaynana-qaynatasining xizmatini qilsa, bola-chaqali bo‘lib, o‘zidan tinchib ketsa bas, diplom nimaga kerak?!” Bu o‘tgan asrning emas, taraqqiy etgan XXI asrda, bugungi O‘zbekistonda, ta’lim sohasida tub islohotlar olib borilayotgan, qizlarning o‘qishi uchun keng imkoniyatlar yaratilayotgan paytda ba’zi ota-onalar bildirayotgan fikrlar. Bir necha yillardan beri qizlarning ta’lim olishiga munosabat o‘zgarib, eskicha stereotiplar parchalanayotgan bo‘lsa-da, har zamon qo‘ni-qo‘shni gurungi, to‘y-ma’rakalarda qizlarini o‘qitishga qarshi bo‘lgan va uyidan olisroqda o‘qiydigan qizlarni “aynigan mahsulot”ga chiqaradiganlarni uchratib turamiz. Nega ilmni bir pulga, ilmlilarni sariq chaqaga olmaydigan bunday kishilarda ayni qarashlar shakllangan? Qizini yoshlikdan uy yumushlarida chaqqon, pazanda, tili shirin, gap qaytarmaydigan, eriga “xo‘p bo‘ladi” deydigan obrazda tarbiyalab, “yog‘li” joyga uzatishga, qulog‘ining tinchiga harakat qiladiganlar bugun ham talaygina. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda kambag‘allik darajasi 11 foizga teng (2023-yil yakuniga ko‘ra). Bu degani 38 millionga yaqin aholining 4 milliondan oshig‘i kambag‘al. O‘qish davrida yashash va boshqa turli xarajatlar... Undan ko‘ra “to‘yni o‘tkazay-da, tinchgina yuray” deydi-da, birov uning cho‘ntagiga kunda-kunora qo‘l solib, “bu xamir uchidan patir” deydigan mansabda bo‘lmasa. Qay birining otasi bevaqt vafot etgan yoki tashlab ketgan, bechora onaning o‘zi bir kunni ikkinchisiga zo‘rg‘a ulab turgan bo‘lsa, u yoqda birov “o‘rgilay, suqsurday qizingiz bor ekan!”, deb tursa. “O‘qiydigani bo‘lsa, qaynanasining maktabida o‘qib oladi endi”. Biroq moliyaviy ahvoli yaxshi, lekin qizini o‘qitmaydiganlar ham yetarlicha bor-da. Qizi maktabning yuqori sinfiga o‘tavergani sayin sandiqni to‘ldiraveradi. Maktabda “hakkalab” o‘qigani yetmaganday, oliy ta’limdan ham bebahra qizning yelkasiga hayotning ola xurjuni tushganda, turmushning mushti yuzini ko‘kartiraman deb turganda qizining qanday qilib bu sinovlarni yenga olishi, irodasi va zakosi haqida o‘ylab ham o‘tirmaydi. Natijada o‘z joniga qasd qilgan ayollar, ajrimlar yoki noto‘g‘ri qarorlar mevasi – jabrdiyda bolalar soni ortadi. – Bu mavzu doim muammoli bo‘lib kelgan, – deydi O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi, shoira Zulfiya Mo‘minova. – Ayrimlar qizini o‘qitmay, karyera qilishiga, o‘zini kashf etishiga yo‘l qo‘ymaydi. Qiz bolaga past nazar bilan qarab bo‘lmaydi. “Uyda o‘tirishing kerak, osh-ovqat qilib, kir-chirlarga qarashing kerak”, deb qayta-qayta uqtirish natijasida qiz bola o‘z-o‘zidan harakatni to‘xtatishi mumkin. Shunday gaplar bilan to‘yingan kundan boshlab u baxtsiz odamga aylanadi. Bir toifa oilalar bor — “Sen baribir shaharga bormaysan, o‘qiyolmaysan, bizning ilojimiz yo‘q, biz kambag‘almiz”, deb bolasiga har kuni to‘siq qo‘yaveradi. Oqibatda qiz bolaning o‘ylamlari faqat maishiy hayotning ikir-chikir muammolari bilan o‘ralib qolgan, afsuski. Menimcha, qiz bolaning o‘ziga ishonchini orttirishda oilasi muhim rol o‘ynaydi. Mana, Diyora Keldiyorova. Pastdarg‘omdagi qishloqning qizi edi. Buvisi Buvsara aya nevarasini yetaklab, murabbiylarga olib borgan, kelajakda katta sportchi bo‘lishiga ruhlantirgan. Buvsara ayaning fikrini butun oila, keyinchalik Diyoraning turmush o‘rtog‘i va qaynana-qaynatasi ham qo‘llab-quvvatlagan. Men iqtisodiy faktorlar qiz bolaning o‘qimasligiga sabab bo‘la oladi, degan fikrga qarshiman. To‘rt muchasi sog‘ odam, xoh ayol bo‘lsin, xoh erkak, bilimi yoki biror hunari bilan nafaqat tirikchiligi uchun pul topa oladi, balki ta’limiga ham sarmoya kirita oladi. Faqat ongdagi to‘siqni bartaraf etish kerak xolos. – Imkon borida qizlarimiz o‘qib, o‘z ustida ishlashi kerak. Chunki davlat yaratayotgan imkoniyatlar juda ko‘p. Turmushga chiqish qochib ketmaydi. Ota-onalardan ham bir narsani iltimos qilgan bo‘lardim. Agar qizingiz baxtli bo‘lishini istasangiz, albatta, unga o‘qish uchun imkon bering. Hatto imkoniyati cheklangan bo‘lsa ham.To‘rt devor orasida qolgandan ko‘ra o‘qib, jamiyatga qo‘shilgani yaxshi, — deya masalaga munosabat bildirdi O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti talabasi Maqsadxon Hotamova. – Onaning ta’lim darajasi farzandlariga uzoq vaqt davomida ta’sir qiladi. Nafaqat shakllanish davrida, balki tug‘ilganidan to voyaga yetguncha, hatto keyinchalik ham onaning ta’limi bola uchun ahamiyatli hisoblanadi. Masalan, tahsil ko‘rgan ayol bor oilada o‘rtacha daromad nisbatan yuqori bo‘ladi. Tabiiyki, moliyaviy barqarorlik bolalarga akademik muvaffaqiyat uchun zamin yaratadi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, o‘qimishli onalarning bolalari nisbatan sog‘lom va me’yoriy vaznda tug‘iladi. Bu ularga akademik samaradorlik uchun ustunlik beradi. Qolaversa, o‘qimishli onalar o‘z farzandlarini kognitiv rivojlanishni rag‘batlantiradigan tadbirlarga ko‘proq jalb qilib, ularga uy vazifalarini bajarishda yordam berishi mumkin. Ota-onaning ta’limga ustuvor ahamiyat berishiga guvoh bo‘lgan bola qiyinchiliklarga duch kelganda qat’iyatli bo‘lishga harakat qiladi, – deydi oliy toifali shifokor Dilafro‘z Rajabova. – Muqaddas kitobimiz Qur’oni Karimda ham, hadislarda ham ta’lim masalasi birlamchi qilib qo‘yilgan. “Ilm talab qilish har bir musulmonga farzdir”, deyilgan hadisi shariflarimizda. Jadidlar ham ayollarni savodli qilish, shu asnoda jamiyatni jaholat botqog‘idan olib chiqish yo‘lini izlagan. Sho‘ro davrida ayollarni ommaviy tarzda hokimiyat ishlariga tortish, kommunist sifatida peshqadam qilish kabi sun’iy, soxta g‘oyalar ilgari surilgandi. Aslida, ayolning karyeraga o‘chligi, amalparastligi xunuk ko‘rinishi mumkin. Lekin uning ma’rifatli bo‘lishi ayni muddao. Chunki o‘qigan ona farzandlarini ma’rifatli qiladi, kitobga oshno qiladi. Jamiyatni isloh qilish ana shu. Shu ma’noda xotin-qizlarning o‘qimishliligi jamiyatning ilmiy-ma’rifiy darajasini ko‘taradigan asosiy omildir. Shuning uchun bugun ular kamida bitta xorijiy tilni bilishi shart va albatta, biror sohaning egasi bo‘lishi – quvonarli hol, – deydi O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan jurnalist, yozuvchi Olim Toshboyev. Cho‘lpon deydiki, “Agar millat farzandlarining tarbiyasi ilmli va madaniy onalar qo‘lida emas ekan, oxirimiz yomon”. Axir jahon beshigini tebratgan, ilm cho‘qqisini zabt etgan zakiy zotlarning ortida ilmli onalar turgani moziydan ma’lum-ku. Ko‘pchilik ota-onalarning qizini o‘qitmay, erta turmushga berish harakatiga tushib qolishiga bahona deyarli bir xil: “Tengi chiqdi, tagli-tugli joy”. Biroq shunisi ham borki, shu illatlar bilan to‘yingan yigitlar ham “uzoqni ko‘zlab qo‘ygan”. Qizning o‘qimaganini yoki zakosi o‘zidan past ko‘ringanini tanlaydi. Chunki ilm bilan nurlanmagan aql egasini boshqarish oson ular nazdida. Ma’lumotlarga qarasak, rivojlangan mamlakatlardagi oliy ta’lim muassasalarida talabalarning aksariyatini qizlar tashkil etadi. Xususan, 2022-yilda Xitoydagi universitetlarda bakalavriat ta’lim bosqichiga qabul qilingan talabalarning 56,92 foizini qizlar tashkil etgan. Yon qo‘shnimiz Qozog‘istonda 2020-yil ma’lumotlariga ko‘ra, OTM talabalarining 53,2 foizi xotin-qizlardan iborat bo‘lgan. 2023-yilning avgust oyidagi ma’lumotlarga ko‘ra, respublikamizdagi oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalarning 46 foizini qizlar tashkil etgan. Qo‘shimchasiga, talaba xotin-qizlarning aksariyati, asosan filologiya, tilshunoslik kabi sohalarga yo‘nalgan. Yuridik, diplomatik, siyosiy, iqtisodiy, xalqaro yo‘nalishlardagi sohalarda qizlar soni supraga urvoq sepgulik. Demak, hali qarashlarimizni o‘zgartirishimiz kerak. Bu borada jamiyat transformatsiya bo‘lishda davom etishi kerak.
7.1.2025 1302
Bizning jamiyat uchun eng jozibador davlatlardan biri bu – Janubiy Koreya. Bu mamlakat madaniyatiga, san’atiga, rivojlangan infratuzlimasiga qiziqmagan yoshlar juda kam. Qiziqishning, ijobiy munosabatning sababi davlatning “yumshoq kuch”i. Maqolada shunga asos, imkoniyat bo‘lgan taraqqiyot yo‘li – inson kapitaliga va uning qanday paydo bo‘lganiga to‘xtalamiz. Bugungi kunda jahondagi eng kuchli va barqaror iqtisodiyotlar inson resurslari, ya’ni bilimga, salohiyatga katta e’tibor beradi. Shulardan biri – Janubiy Koreya. Bu butun jamiyat, davlat uchun strategik ahamiyatga ega. Chunki haqiqiy boylik yoki innovatsiyalar insonning o‘zi bilan bog‘liq. Inson kapitalining ahamiyati faqat iqtisodiy o‘sish bilan cheklanmaydi. U ijtimoiy, madaniy rivojlanish va siyosiy barqarorlik uchun ham muhimdir. Har bir insonning potensiali va yaratuvchanligi jamiyatning umumiy salohiyatini oshiradi. Bu kapital davlatlar o‘rtasidagi hamkorlik va raqobatni belgilovchi asosiy omilga aylanib borayotgani uning ahamiyatini yanada yaxshiroq ko‘rsatadi. Janubiy Koreya bu natijalarga erishishda nimalarga ustuvorlik berdi, qanday yo‘lni bosib o‘tdi – shularga bir nazar solsak. Ushbu mamlakatda tabiiy resurslar cheklangan, lekin inson kapitali hisobiga dunyoning iqtisodi eng kuchli davlatlari qatoridan tushmay kelyapti. Koreya Osiyoda Xitoy, Yaponiya va Hindistondan keyin to‘rtinchi, dunyoda esa 14-o‘rindagi iqtisodiyot hisoblanadi. Mamlakat 1960-yildan beri o‘zining yuqori iqtisodiy o‘sishini saqlab kelyapti – yillik 6 foiz. Muammolar So‘nggi asrlarda bir Xitoy, bir Yaponiya mustamlakasi bo‘lib kelgan Koreya yarimoroli 1945-yili – Jahon urushi yakunida shimoliy qism Sobiq ittifoq, janubiy qism esa AQSh ta’siriga tushdi. Nihoyat 1948-yilda Janub o‘z mustaqilligini e’lon qildi va zamonaviy davlatchilik asosida ishlar boshlandi. Rivojlanishning dastlabki bosqichida Koreya boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar kabi muammolarga duch keldi. Kambag‘allikdan chiqish uchun birinchi navbatda ta’lim va malaka oshirish sohalaridagi eskicha yondashuvlarni yo‘qotishi kerak edi. Jamiyat kasb-hunar va texnik ta’limga bee’tibor bo‘lgan, chunki yangi tendensiyalar kirib kelmagan mamlakatga. Bir tomondan bu qisman konfutsiylik ta’limotiga bog‘liq edi, chunki konfutsiylik faqat olimlar va dehqonlarni ulug‘lab, ishlab chiqarish va savdo sohalaridagi kasblarni ahamiyatsiz deb hisoblaydi. Ota-onalar farzandlarini universitetda o‘qishga, “kursili” ishlarni tanlashga undagan, natijada sanoat sohasida texnik mutaxassislar, malakali ishchilar yetishmay qoladi. Bundan tashqari, Yaponiya mustamlakachiligi koreyaliklarga sanoat sohasida inson kapitalini yig‘ishga to‘sqinlik qilgan edi. Koreya urushi va yarimorolning bo‘linishi jarayonida uch yil davom etgan urush ham iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmalarga katta zarar yetkazdi. Mustaqillikning dastlabki yillarida Koreya kapitalistik siyosat olib bordi, sanoat rivojiga e’tibor berdi, lekin mamlakatdagi ijtimoiy tengsizlik, qishloq joylarda sharoit yetishmasligi ham barchaning birday ta’lim olishi, kasb-hunarli bo‘lishiga – inson kapitaliga to‘siq bo‘la boshladi. Shu sabab hukumat oldida ijtimoiy davlatchilik siyosatini olib borish masalasi turardi. Natijada asrning 70-yillaridan boshlab Koreya ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish, aholiga ko‘proq davlat yordamlarini taklif qilish siyosatini boshladi. Ta’lim Janubiy Koreya – ta’limga e’tibor berish bo‘yicha eng yuqori darajaga erishgan davlatlardan biri. 1949-yilda milliy ta’lim to‘g‘risidagi qonun qabul qilinadi, unga ko‘ra, butun mamlakatda savodsizlikni tugatish boshlanadi va natijada 1945-yildagi 77,8 foiz savodsizlik darajasi keskin pasayib, 1958-yilda 4,1 foizga tushdi, 1959-yilda davlat professional boshlang‘ich ta’limni ham to‘liq joriy qilishni deyarli yakunladi (96,4 foiz qamrov). 1954-yildan 1959-yilgacha Koreya hukumati olti yillik majburiy ta’limni kengaytirish rejasi orqali majburiy maktab ta’limini amalga oshirdi. Farzandlarini maktabga bermagan ota-onalar yoki vasiylar jarimaga tortildi yoki jazolandi. Hukumat majburiy boshlang‘ich ta’limga erishish uchun ta’limga ajratilgan byudjetning qariyb 80 foizini shu yo‘nalishga sarfladi. Ta’lim uchun xorijdan ham yordam mablag‘lari olinib, maktablar ta’miri va qurilishiga tikildi. Boshlang‘ich maktablarga o‘qituvchilar yetishmas edi, bunga yechim sifatida hukumat vaqtinchalik “Normal school”lar tashkil qildi, u yerda 18 haftalik kursni tamomlagan mutaxassislar o‘qituvchilik qilishi mumkin edi. Keyinchalik bunday “normal school”lar ikki yillik kollejlarga, so‘ng 1981-1984-yillarda milliy ta’lim institutlariga aylantirildi. Umuman, ta’lim sohasining bunday izchil va to‘xtovsiz rivojlanish dinamikasiga hukumatning to‘g‘ri siyosati bilan birga aholining qashshoqlikdan chiqishga intilishi hosil qilgan katta rezonans ham sabab, deyiladi. Umumiy boshlang‘ich ta’lim muvaffaqiyatli joriy etilgach, Koreya hukumati o‘rta, kasb-hunar va oliy ta’limni ketma-ket kengaytirishga o‘tdi. Ta’limning bunday iyerarxik kengayishi Koreya ta’lim tizimini qurishdagi eng muhim xususiyat bo‘lgan. Bunda davlat inson kapitalini yaratish, bozordagi taklif va talabni o‘rganish, sohalarda inson kapitali paydo bo‘lishi, to‘planishini muvozanatlashtirish nuqtayi nazaridan yondashgan. Natijada foydali va sohalarga bosim yuzaga keltirmaydigan inson kapitali shakllana boshladi. XX asr 80-yillarida Koreya hukumati inson kapitalini rivojlantirish, tadqiqot va texnologik innovatsiyalarga strategik sarmoya kirita boshladi. Koreya aholisi ham shaxsiy investitsiyalarini ta’limga tika boshladi. Bu davrga kelib xalq rivojlanish yo‘li faqat ta’limda ekanini tushunib yetgan edi. 1980-yillarning boshi va 2000-yillarning o‘rtalarida mamlakatning oliy ta’lim muassasalariga yalpi qabul qilish koeffitsiyenti besh baravar oshdi, oliy ta’limdagi talabalar soni esa UNESCO ma’lumotlariga ko‘ra, 1980-yildagi 539 000 nafardan 2015-yilda 3,3 millionga ko‘tarildi. Bugungi kunda Janubiy Koreya dunyodagi “eng oliy ma’lumotli davlat” hisoblanadi, mamlakatdagi 24 yoshdan 35 yoshgacha bo‘lgan yoshlarning 70 foizi oliy ta’limning qaysidir shaklini tamomlagan. Koreya Xalqaro talabalarni baholash dasturida (PISA) doimiy ravishda eng yaxshi natijalarga erishgan davlatlar qatoriga kiradi. Qiziq tomoni shundaki, Janubiy Koreyaning oliy ta’lim muassasalari dunyo reytingida u darajada yuqori o‘rinda turmaydi, ammo uning ta’lim tizimi milliy ta’lim tizimlari orasida 21-o‘rinda qayd etilgan. Bu Koreya ta’lim tizimi mavjud dasturlar, tasdiqlangan o‘qitish tizimlaridan maksimal foydalanishi sabab yaxshi kadrlar yetishtirib chiqarishi bilan izohlanadi. Janubiy Koreya dunyodagi eng katta repetitorlik sanoatiga ega mamlakat hamdir. U yerda ta’lim olish, yaxshi universitetlarga kirish, ta’lim karyerasini shakllantirish haqiqiy ma’nodagi poygaga yoki marafonga aylangan. Bu davlatdagi o‘quvchilar eng ko‘p stress va bosimda bo‘ladi, chunki yaxshi o‘qish qadriyat darajasiga ko‘tarilgan. Buni bizga tanish kino-seriallardan ham sezish mumkin. Ma’lumotlarga ko‘ra, aksariyat koreys bolalar maktabda va darsdan keyingi tayyorgarlik kurslarida kuniga 16 soat yoki undan ko‘proq vaqt o‘tkazadi. 2014-yilda Koreyaning Yoshlar siyosati milliy instituti o‘tkazgan so‘rovlar shuni ko‘rsatdiki, o‘rta maktab o‘quvchilarining deyarli 53 foizi tunda o‘qigani uchun yetarlicha uxlamaydi. Respondentlarning 90 foizi ish kunlarida ikki soatdan kam bo‘sh vaqtlari borligini aytgan. “Hagwon”larda (xususiy o‘quv markazlariga o‘xshash muassasa) o‘quvchilar shu qadar ko‘p o‘qib, kechasi qolib ketayotgani sabab 2000-yillarda hukumat komendantlik soatlari, ba’zi tumanlarda tungi patrullar joriy qilish masalasini ko‘rib chiqadi. Koreya jamiyatidagi bunday mukkadan ketib o‘qishni “ta’limga sig‘inish” deb ham atashadi. Koreya faqatgina ichki ta’lim tizimini kuchaytirmagan, mamlakatdan har yili chet elga o‘n minglab talabalar o‘qish uchun ketadi (2017-yilda 239 824, 2022-yilda 124 320 nafar). Jarayon 1960-yillarda boshlangan, bu strategiya mamlakatning iqtisodiy va ilmiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 1990-yillarda ikkinchi to‘lqin boshlanadi, bu vaqtga kelib Koreya hukumati yoshlarning chet davlatlarda ta’lim olishi uchun yana bir qator davlat dasturlarini amalga oshira boshlaydi. “Overseas Study Program” – Chet elda o‘qish dasturi ishlab chiqiladi. Chet elda o‘qigan talabalarning qaytishi bilan Koreya texnologiya va ilm-fan sohalarida sezilarli yutuqlarga erisha boshladi. Natijada mamlakat dunyodagi eng innovatsion davlatlardan biriga aylandi, global raqobatbardoshlikni oshirdi. G‘arb bilan hamkorlik Janubiy Koreya rivojlanishi tarixida eng muhim o‘rin tutgan strategiyalaridan biri – G‘arb davlatlari bilan o‘rnatilgan hamkorlik. Bir qarashda, Koreyaning jahondagi eng zamonaviy va texnologik rivojlangan davlatlardan biriga aylanishi faqat ichki siyosat va resurslarga bog‘liq bo‘lib tuyulishi mumkin. Ammo jarayonda G‘arb davlatlarining yordam va sarmoyalarining o‘rni ham juda katta bo‘lgan. Koreya urushidan keyin 1950-yillarda Janubiy Koreya iqtisodiy va ijtimoiy inqirozga yuz tutgan, qishloq xo‘jaligini tiklash, sanoatni rivojlantirish va ta’lim tizimini yangilash kerak edi. Bunda dunyoning eng yirik iqtisodiy qudrati bo‘lgan AQSh Koreyaga qo‘l uzatdi. 1953-yildan boshlab AQSh tomonidan ajratilgan yirik miqdordagi yordamlar nafaqat Koreyaning infratuzilmasini, iqtisodiyotini qayta tiklashga yordam berdi. AQShning harbiy va iqtisodiy yordamlari 1950-1960-yillarda Koreyaning sanoatni rivojlantirish, transport va infratuzilma qurilishi, shuningdek, ta’lim tizimini mustahkamlashga qaratilgan edi. Bu yordamlarning aksariyati grantlar shaklida bo‘lib, Koreya iqtisodiyoti uchun poydevor yaratishda muhim rol o‘ynadi. An’anaviy tarzda AQSh yordamlar evaziga Koreyani G‘arbning liberal dunyosiga, demokratiyaga tortdi. Shu omil Koreyada inson huquqlari ta’minlanishi, demokratik davlatchilik va jamiyat paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Marshall rejasining (Yevropani tiklash dasturi) bir qismi sifatida Koreya ham G‘arb texnologiyalaridan foydalangan. G‘arbdan kelgan sarmoyalar Koreyaning texnik salohiyatini oshirdi, sanoat poydevorini yaratish va zamonaviylashtirish imkonini berdi. Koreyaning sanoat infratuzilmasi G‘arbning ilg‘or texnologiyalari yordamida yangilandi va samaradorligi oshdi. Yaponiya va G‘arb texnologiyalari asosidagi Koreyaning ishlab chiqarish quvvati butun dunyo bo‘ylab eksport qilish uchun mahsulotlar yaratish imkonini berdi. Shu jarayonda ishchi kuchi, malakali mutaxassislarga ehtiyoj sezilib, kadrlarni qayta tayyorlash, o‘qitish borasida ham hamkorlik paydo bo‘ldi. Koreya universitetlari G‘arbning eng yaxshi o‘quv yurtlari bilan hamkorlikda o‘z ilmiy salohiyatini oshirdi va talabalarga eng zamonaviy bilimlarni yetkazishga intildi. Ko‘plab koreyalik professorlar G‘arbning ilg‘or universitetlarida o‘qib, ilmiy tadqiqotlar olib borgan va orttirgan tajribasini Koreyada tatbiq etgan. Kadrlarni qayta tayyorlash Koreyada kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash uchun ham butun boshli tizim, aql markazlari, institutlar ishlaydi. Koreya mehnatni rivojlantirish instituti 1998-yilda tashkil topgan va Koreyaning mehnat bozorini tahlil qilish, bu bozorni rivojlantirish va kadrlar malaka oshirish strategiyalarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Institut har yili turli sohalardagi ishchi-xodimlar uchun 2000 dan ortiq trening dasturlarini tashkil etadi. Koreya ishlab chiqarish texnologiyalari instituti (KITECH) esa 1997-yilda tashkil etilgan. U Koreya sanoatida innovatsion texnologiyalarni qo‘llash va ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish bo‘yicha xizmat ko‘rsatadi. Institut har yili 15 000 dan ortiq texnik malaka oshirish kurslari o‘tkazadi. Koreyaning ishchilarni qayta tayyorlash milliy dasturi (National Skills Development Program). Koreya ishchilar malaka oshirish va qayta tayyorlash dasturlariga har yili 2 trillion von (taxminan 1.5 milliard AQSh dollari) sarflaydi. 2019-yilda 1,7 million kishi malaka oshirish va qayta tayyorlash dasturlarida ishtirok etgan. Bu raqam har yili ortib bormoqda, chunki Koreya iqtisodiyoti va texnologiyalar doimiy o‘zgarishlarni talab qiladi. 2020-yilda mamlakat 360 000 yangi ishchi uchun malaka oshirish kurslarini taqdim etdi va yana 100 000 dan ortiq yosh mutaxassislarni texnologik sohalarga o‘qitdi.2018-yilda Koreya Mehnat vazirligi 200 mingta yangi sertifikatlangan malaka oshirish kurslarini tashkil etgan, bu 2020-yilda 300 mingga yetdi. Bu kurslar asosan IT, robototexnika, sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalar sohalariga qaratilgan. Koreya hukumati har yili 100 000 dan ortiq kishi uchun texnologik va sanoat sohalarida malaka oshirish sertifikatlarini beradi. Yoshlar uchun ham alohida malaka oshirish dasturlari mavjud, bu ham bir tizim, boshqa davlatlarda malaka oshirishning bu kabi struktur ko‘rinishini topish qiyin. 2017-yilda Koreya Yoshlar malaka oshirish dasturi (Youth Skill Development Program) ishga tushirilgan. Bu dasturda 2017-2020-yillar davomida 200 000 ga yaqin yosh ishtirok etgan. Yoshlarni texnologik sohalarga yo‘naltirish va yangi ish o‘rinlarini yaratish bo‘yicha 2021-yilda 100 000 yosh uchun texnologik ta’lim dasturlari tashkil etilgan. Butun dunyoda inson kapitalining qiymati, strategik ahamiyati oshib bormoqda. Inson kapitali rivojlangan davlatlar tashqi investitsiya uchun ham qulay. Migratsiya sifati oshadi, tashqaridagi diasporalarning kuchayishi esa davlatlarning yumshoq kuch siyosatiga ham, lobbi shakllanishiga ham yo‘l ochadi. Demografik o‘sishi yuqori bo‘lgan O‘zbekiston uchun ham inson kapitalining rivoji juda katta imkoniyatlarni yaratadi. Ta’lim, kadrlarni qayta tayyorlash, zamonaviy texnologiyalarga moslashish mavjud migratsiyaning sifatini oshirib, rivojlangan davlatlarga yo‘nalish olishiga, ichki rivojlanish kuchayishiga, ilmni eksport qilishga olib keladi. Shuning uchun bizning jamiyatga tanish bo‘lgan, sinovdan o‘tgan Janubiy Koreyaning inson kapitalini rivojlantirish tajribalaridan foydalanish foydadan xoli bo‘lmaydi.
23.10.2024 2557
Liberal jamiyatlarda mahsulot va xizmatlarni tanlash erkin bo‘ladi. Shu sabab kompaniyalar uchun sifat, reklama, sotish qobiliyati muhim hisoblanadi. Brendlarning obro‘sini saqlovchi shu kabi bir qancha jihatlar bor, ulardan biri – to‘g‘ri yozish. Bu masala bizning jamiyatda hali tadqiqot obyekti sifatida ko‘tarilganicha yo‘q, lekin o‘zimiz kichik so‘rovnoma o‘tkazib ko‘rdik. Natijalarga quyiroqda to‘xtalamiz, avval jahondagi holat, o‘rganishlar natijasi, ijtimoiy, iqtisodiy ta’sirlari haqida gapirsak. Ijtimoiy tarmoqlar rivojlangan ayni davrda kontent-marketing ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchilarning muhim qanotlaridan biriga aylangan. Shu fonda imloviy, uslubiy, grammatik savodxonlik qanchalik muhim, degan savol paydo bo‘ladi. 2022-yildagi “Tidio” tadqiqotlarida 97 foiz odamlar turli grammatik xatolar brend yoki tashkilotga nisbatan salbiy munosabat uyg‘otishiga sabab bo‘lishini aytgan. 1457 nafar amerikalikning 94 foizi xato yozuvlarga salbiy qarashini bildirgan bo‘lsa, turli davlatlardan bo‘lgan 431 nafar respondentning 86 foizi shu fikrni aytgan. Katta avlod (1928–1945) vakillarining 95,9 foizi, “boomers” avlodining (1946–1964) 94,2 foizi, “millennials” avlodining (1981–1996) 94 foizi, “Z” avlodning (1997–2012) esa 87,1 foizi yozuvdagi xatolarga salbiy munosabat bildirgan. Notoʻgʻri yozilgan soʻz, apostrof – mayda detallar, biroq ularning barchasi qoʻshilib, brend ishonchiga katta putur yetkazadi. Imloviy savodxonlik mijoz va foydalanuvchilar ishonchiga erishish vositasi. Mahsulot nomida, reklamada, avtojavob beruvchilarda, sotuv bo‘limida xatolarni payqagan mijozlarning o‘z-o‘zidan ishonish darjasi tushadi. “Website Planet” o‘tkazgan tadqiqotga ko‘ra, tinish belgilari va imloviy xatolari bor sahifalardan kuzatuvchilar tezda chiqib ketadi. Agar Google qidiruv tizimi foydalanuvchilarning sahifani tezda tark etish ko‘rsatkichini aniqlasa, bu sayt ishonchli emas deb qabul qiladi va uning reytingini pasaytiradi. Bugun odamlar onlayn firibgarlik va shaxsiy ma’lumotlar, hisoblari xavfsizligidan xavotirda yashayapti. Saytingiz yoki ijtimoiy tarmoqlardagi xatolar iste’molchilar ishonchini yo‘qotishi va bu qonuniyligiga shubha paydo bo‘lishi mumkin. Tadbirkor Charlz Dankombning ta’kidlashicha, imlo xatolari Buyuk Britaniya internet-bizneslariga millionlab funt sterling daromad yo‘qotishiga olib keladi. U hatto o‘z tadqiqotida bitta imlo xatosi onlayn daromadni yarmiga qisqartirishi mumkinligini ko‘rsatdi. Buyuk Britaniyadagi 1000 nafar iste’molchi o‘rtasida o‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra, odamlar ijtimoiy tarmoqlarda yomon ko‘radigan birinchi narsa imlo xatolaridir. Marketingda maqsadli xato qilish metodlari ham bor, lekin ular savodsizlik sabab qilingan xatolardan farq qilib, ma’lum bir ma’noni ifodalaydi. Endi o‘zimizning so‘rovnomaga qaytsak. So‘rovnomaga 54 nafar respondentni jalb qila oldik. Shulardan 45 nafari (83,3 foiz) imlo masalasi muhim ekani va o‘sha brend, kompaniya yo tashkilotga nisbatan ishonchsizlik uyg‘otishini aytdi. Qolgan 9 nafari (16,7 foiz) esa ko‘proq xizmat ko‘rsatish, mahsulot sifatiga e’tibor berishini bildirdi. Lekin e’tibor bermayman degan qatnashchilardan biri “Men uchun muhim bo‘lmasa ham, boshqalarga muhim, til borasida mas’uliyatli bo‘lish kerak, ommaga taqdim qilinayotgan narsa xatolardan xoli bo‘lsa, to‘g‘ri ish bo‘ladi”, deb qo‘shimcha qildi. Yana bir respondentimiz esa aynan onlayn savdodagi sotuvchilarning yozishmalardagi savodi ishonchlilik darajasini belgilab berishini ta’kidladi. So‘rovnomada qatnashgan marketolog respondentimiz esa ayni masaladagi yangi tendensiya haqida ham gapirdi: – O‘zim marketolog bo‘lib ishlayman. Birinchi navbatda iste’molchi sifatida biror mahsulot yoki xizmatdan foydalanayotganimda ularning reklamasi sifati, qanaqadir yorliqlarining did bilan ishlanganiga e’tibor beraman, bularning ichiga to‘g‘ri yozilganlik ham kiradi. Oldinlari marketologlardan til bo‘yicha savodi bor-yo‘qligi so‘ralmasdi. Hozir esa ish beruvchi birinchi navbatda tilni, imloni yaxshi bilishiga e’tibor beryapti. Chunki reklamalardagi xatolar brendlar obro‘siga yaxshigina ta’sir qiladi. Raqobat kuchli paytda salgina xato ilg‘ab qolinsa, kulgiga, malomatga qolib ketadi. So‘rovnoma natijalari statistik jihatdan asos bo‘ladi. Unda nega shuncha xato bilan yozadigan, imloga umuman e’tibor bermaydigan brend, kompaniya, tashkilotlar haligacha buning ortidan zarar ko‘rgani haqida eshitmadik, holbuki, odamlar bunga salbiy munosabatda ekan. Sabab sifatida yana bir nazariyani keltirish mumkin. O‘zbekiston bozorida hali taklif beruvchilar nisbatan siyrak, ba’zi sohalarda bir nechta kompaniya, tashkilotlar yaqqol lider. Hali JSTga a’zo ham bo‘lganimiz yo‘q. Global dunyoga qanchalik ko‘p integratsiyalashsak, taklif beruvchilar ko‘payaversa, tabiiy ravishda to‘g‘ri yozish masalasi ham ustuvorlik kasb etib boraveradi, chunki taklif ko‘p joyda tanlov uchun har bir mezon muhimlashadi. Marketolog suhbatdoshimiz fikrlaridan bilish mumkinki, bu jarayon allaqachon boshlangan. Doimiy xatolarni tekshirib, to‘g‘rilab borish uchun alohida xodim olishga to‘g‘ri keladi, bu esa qimmatga tushadi degan qarashlar ham bor. Ammo bu bahona bemalol xato qilishga asos bo‘lolmaydi. Mutaxassislar shunday paytda gonorar evaziga shartnoma asosida tilshunos kadrni ishlatish yoki maxsus ilova-dasturlar yordamida yechim topishni maslahat beradi.
23.10.2024 2567
Zamonaviy dunyoda stresslar hayotimizning ajralmas bir qismiga aylanib bormoqda. Ayniqsa, bir nechta o‘tish davrlaridan iborat yoshlik stresslarga ko‘proq sezuvchandir. Bu davrlarda bolalar va o‘smirlarga yuklanadigan yangi mas’uliyat tabiiy ravishda stress darajasini oshiradi. Aslida stress tananing ichki va tashqi bosimlarga yoki o‘zgarishlarga nisbatan tabiiy javobi bo‘lib, jismoniy va ruhiy holatga ta’sir ko‘rsatadi. U ba’zida foydali bo‘lishi ham mumkin. Chunki stress motivatsiya yaratib, faolroq bo‘lishga undaydi. Biroq uzoq davom etadigan stress salomatlikka ziyon yetkazadi. Doimiy o‘zgarishlar, muammolar, noaniqlik va ijtimoiy bosim, stresslarni qanday boshqarishni bilmaslik yoshlarning ruhiy va jismoniy holatiga jiddiy zarar yetkazadi. Sabablar Yoshlardagi stressning asosiy sabablaridan biri ta’lim va akademik bosimdir. Imtihonlarda yuqori ball olish, yaxshi o‘qish, akademik natijalarni doimiy ravishda yaxshilash kerakligi bosim ostida qoldiradi. O‘zimizdan doim yuqori natijalar kutamiz, bu esa ruhiy va hissiy zo‘riqishga olib keladi. Muvaffaqiyatsizlik qo‘rquvi, boshqalar bilan raqobat qilish, kelajakda ish topa olmaslik haqidagi noaniqliklar doimiy tashvishga soladi. Bu holatlar motivatsiyaning yo‘qolishiga sabab bo‘lib, ta’lim jarayonida qiyinchiliklarni oshiradi. Stressning yana bir sababi ijtimoiy tarmoqlar va media ta’siridir. Hozirgi kunda ijtimoiy tarmoqlar hayotimizning katta qismiga aylangan. Biz har kuni boshqalarning hayotini ko‘rib turamiz va o‘zimizni ular bilan taqqoslaymiz. Odamlar ko‘pincha faqat o‘zlarining eng yaxshi lahzalarini ko‘rsatishadi, biz esa o‘zimizni kamchiliklarga ega deb hisoblaymiz. Xususan, “mukammal qomat”, “boylik”, “ideal hayot” haqidagi kontentlar doimiy rivojlanishga yoki kamchiliklarni to‘g‘rilashga qaratilgan bo‘lsa-da, odamlarning o‘z-o‘zidan norozi bo‘lishiga olib keladi. Doimiy taqqoslash, o‘zimizni boshqalarga nisbatan pastroq baholash, ularning muvaffaqiyatlarini ko‘rib, o‘zimizni muvaffaqiyatsiz deb hisoblash ruhiy holatimizni yomonlashtiradi va o‘zimizga ishonchni pasaytiradi. Bundan tashqari, stressni oshiruvchi videolar, iqtiboslar va motivatsion aforizmlar yoshlar orasida keng tarqalgan. Masalan, “Agar hozir muvaffaqiyatga erishmagan bo‘lsang, bu sen yetarlicha ishlamaganingni bildiradi" yoki “Hech qachon orqaga chekinma, g‘alaba hamisha oldinda” kabi ruhlantiruvchi so‘zlar yoshlarda o‘z imkoniyatlariga shubha uyg‘otadi. Ular o‘zlarini yetarlicha mehnat qilmayotgandek his qiladi va bu ichki tashvishni oshiradi. Har kimning hayoti, sharoiti va muvaffaqiyatga erishish yo‘li har xil bo‘lishiga qaramay, bunday aforizmlar doimiy ravishda mukammallikka intilishni ta’kidlaydi va yoshlar bundan charchashi mumkin. Stress faqat ta’lim yoki ijtimoiy tarmoqlar bilan cheklanib qolmaydi. Munosabatlar ham katta ahamiyatga ega. Oila, do‘stlar, sevgidagi kelishmovchiliklar, ziddiyatlar ruhiy barqarorlikni buzadi. Ko‘pincha oiladagi muammolar yoki do‘stlar bilan kelishmovchiliklar sababli o‘zimizni qiyin vaziyatda qolgandek his qilamiz. Yaqin odamlarning qo‘llab-quvvatlovini his qilmaslik, o‘z his-tuyg‘ularimizni ifoda qila olmaslik bizni yanada kuchli stressga duchor qiladi. Biz o‘z hayotimizni qanday yo‘lga qo‘yishni, qaysi kasbni tanlashni va qanday qarorlar qabul qilishni o‘ylaymiz. Kelajakdagi muvaffaqiyat, ish topishdagi raqobat, muammolar va ularni qanday hal qilishimiz, jamiyatda qanday o‘rin egallashimizni o‘ylab, doim tashvish chekamiz. Ko‘p yoshlar mustaqil bo‘lishni xohlaydi, ammo buning uchun moliyaviy mustaqillik – ishlash kerak. Bu esa o‘qish bilan birga ishlash zaruratini keltirib chiqaradi, natijada jismoniy va ruhiy charchoq kuchayadi. Muvaffaqiyatsizliklarga duch kelganimizda yoki o‘zimizni yaxshi baholay olmaganimizda, salbiy fikrlar paydo bo‘ladi va bu ruhiy holatimizga yanada jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘p hollarda bunday stress depressiyaga olib kelishi mumkin. Oqibatlar Uzoq muddatli stress bosh og‘rig‘i, uyquning buzilishi, ovqat hazm qilish tizimidagi muammolar va immunitet tizimining zaiflashishiga olib keladi. Yoshlar doimiy stressga duchor bo‘lganda charchoq va zaiflikni his qilishi mumkin. Ayrimlar stress tufayli depressiyaga tushib qoladi, o‘zini yolg‘iz his qiladi. Stress insonning kayfiyatini tushiradi, o‘z-o‘zini qadrlash hissini pasaytiradi va umidsizlikni kuchaytiradi. Stressga tushgan yoshlar ko‘pincha yaqinlari bilan aloqani uzadi, ijtimoiy tadbirlardan chekinadi va boshqalar bilan munosabatda qiyinchiliklarga duch keladi. Bu kelajak rejalari va qarorlarini qabul qilishda noaniqlik yaratadi, ruhiy charchoqni paydo qiladi. Bunday sharoitda yoshlar ko‘pincha birovdan yordam so‘rashni istamaydi. Ular hissiy muammolarini ochiq muhokama qilishdan qochadi, o‘z tuyg‘ularini boshqalarga yetkazishdan uyaladi. Stressni yengish Stressni yengish jarayoni har kim uchun alohida va individualdir. Kishilar stressga turlicha reaksiya qiladi va bu holatni boshqarish usullari ham farqlanadi. Stressni boshqarishda o‘zimizga mos usullarni topishimiz va uni kamaytirishga yordam beradigan shaxsiy strategiyalarni amalga oshirishimiz zarur. Stressni yengish uchun birinchi qadam o‘z his-tuyg‘ularimizni tan olish va ularga e’tibor berishdir. Stressga olib keladigan vaziyatlarni aniqlash va ularni boshqarishga harakat qilish juda muhim. Sog‘lom uyqu — stressni boshqarishning muhim omillaridan biri. Yotishdan oldin muntazam ravishda tinchlantiruvchi faoliyat, masalan, mutolaa yoki meditatsiya qilish uyquni yaxshilashga yordam beradi. To‘g‘ri ovqatlanish ham stressni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Yoshlar sog‘lom ovqatlanishni kun tartibifga kiritishi zarur. Meva, sabzavot, to‘g‘ri proteinlar va toza yog‘larni o‘z ichiga olgan ratsion tanlangan taqdirda, stressni boshqarish va energiya darajasini oshirish mumkin. Shuningdek, suyuqlikni yetarli darajada ichish ham muhim, chunki tanaga suv yetishmasligi charchoq va bezovtalikni kuchaytiradi. O‘zimizga ishonchni tiklash ham stressni yengadi. Shaxsiy talablarni mos ravishda belgilashimiz kerak. O‘z ishonchimizni tiklash, maqsadlarga erishish uchun qadam-baqadam harakat qilish zarur. Do‘stlar, oila va yaqinlar bilan muloqot qilish, o‘z his-tuyg‘ularimizni baham ko‘rish, qo‘llab-quvvatlash va maslahat olish stressni kamaytirishga yordam beradi. Stressning kelib chiqish sabablarini aniqlab, unga qarshi ta’sirchan usullardan foydalansak, hayotimizni yanada yaxshilashimiz mumkin.
18.10.2024 2367
– 21-oktabr – O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun. Til bayrami yaqinlashyapti. Negadir, shu kun yaqinlashganda tilimizni e’zozlash kerakligi esimizga tushib qoladi. Aksincha, tilni har doim qadrlash va hurmat qilish kerak. Ayniqsa, so‘zlashayotganda boshqa tildagi so‘zlarni qo‘shib gapirish xato. Hammaga tushunarlimi? O‘quvchilar bir ovozdan: – Haaa. Shu payt birdan ustozning telefoni jiringladi. – Alo, добрый утро, bolajonim. Завтрак qildingmi? Men darsdaman. Uyga borsam gaplashamiz, пока. Dars kelgan joyidan davom eta boshladi. Ustozimizga hurmatim doim o‘zgacha bo‘lgan. Chunki ona tili va adabiyot fanini juda yaxshi ko‘raman. Dars oxirlab qolganida doim ustozimiz savollar bormi deb so‘raydi. Men har doim savol berishga shay turaman. Bugun ham negadir bir savol meni juda qiynadi. Bu savolni berishga biroz qo‘rqdim-u, ha mayli. – Ustoz, nega o‘g‘lingiz o‘zbekcha gapirmaydi? Ustozning rangi o‘zgardi. 4-5 soniyalik jimlikni qo‘ng‘iroq ovozi buzdi. Noto‘g‘ri savol berib qo‘ydim, shekilli...
18.10.2024 2118
Bo‘stonliq – go‘zal tabiati, tarixi va madaniyati bilan ajralib turadigan maskan. Tabiat manzaralari, qadimiy obidalari bilan mashhur bu tuman Toshkent viloyatining shimoli-sharqiy qismida joylashgan. Bo‘stonliqning hali inson qadami yetmagan yerlarida sirli va unutilgan ajoyibotlar bor. Bunday go‘shalarni kashf etish nafaqat hududning boyligini ko‘rsatadi, balki uning kelajagi uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Aslida, Bo‘stonliqda hali to‘la o‘rganilmagan, odam qadami kam yetgan joylar borligini bizga o‘sha yerda yashovchi mehnat faxriysi, Amir Temur ekspeditsiyasi ishtirokchilaridan biri – Said Ahmad ota xabar qildi. U kishining aytishicha, biz tanishtirmoqchi bo‘lgan joylar tarixi poleolit davri-yu makedoniyalik Iskandar bosqini davriga borib taqalar ekan. Asosiy obyektimiz – tog‘ tepasida joylashgan Po‘latzov degan joy. Bu yer sayhonlik bo‘lib, tog‘ning yuqori qismida joylashgan. Turli davrlarda odamlar bosqinchi dushmanlardan himoyalanish uchun shu tabiiy qal’aga chiqishgan, kirib borish yo‘li bitta bo‘lgani uchun himoyalanish ham oson kechgan. Iskandar Maqduniy bosqinida, eroniylar hujumida, oxirgi marta Rossiya imperiyasi bosqini davrida yerlik aholi Po‘latzovda himoyalangan. Qish-bahor mavsumida bu joyga chiqish deyarli ilojsiz. Bo‘stonliqdan qadimgi odamlardan qolgan qoldiqlar topilganini hisobga olib, Po‘latzovda qadimgi, ibtidoiy davr odamlari ham yashagan degan taxminlar mavjud. Ming yillar davomida odamlarga boshpana, dushmandan himoya qo‘rg‘on bo‘lib kelgan go‘sha flora va faunasini saqlab qolgani bilan ham ahamiyati katta. Bizga bu joyni tanishtirgan Said Ahmad ota ham faqatgina bilish, o‘rganish uchungina yoritish kerakligini, lekin ommaviy joyga aylantirib, hududning tabiati-yu hayvonot olamiga ziyon yetkazmasklik lozimligini uqtirdi. Bizning maqsadimiz ham shu, tabiiyligini to‘la saqlab kelayotgan bunday hududlar juda ham kam. Amir Temur ekspeditsiyasi davomida bu joylar ham bir qadar o‘rganilgan, ammo ekspeditsiya maqsadi aynan Amir Temur tarixiga yo‘naltirilgani uchun hududning boshqa jihatlariga katta e’tibor berilmagan. Po‘latzov taxminan 2000-2500 metr balandlikda joylashgan. Bo‘stonliq tumani o‘rmon xo‘jaligida 25 yil katta inspektor bo‘lib ishlagan Abdurahmon otaning aytishicha, biz aytayotgan sayhonlik maydoni taxminan 50 gektar, ba’zilar esa 1000 gektarni tashkil qiladi deyishadi. Bu degani rostdan ham u yerda alohida eko muhit shakllanishi uchun sharoit bor. Ilvirs (qor qoploni), ayiq, kiyik, burgut kabi kamayib ketayotgan hayvonlar yashaydi. Abdurahmon otadan yana bir qiziq gap eshitdik. Jarohatlangan hayvonlar shu tog‘ tizmasida joylashgan “Azobzov” degan jarlikka tushib, u yerdagi mumiyo yordamida jarohatidan forig‘ bo‘lar ekan. Po‘latzovning oxirida buloq bo‘lib, uning ortida Oyimqamaldi deb ataladidan g‘or bor. Bir necha yillar oldin g‘orga chet ellik alpinistlardan biri tushib ko‘rmoqchi bo‘lgan, lekin 5-6 metr pastlab, qo‘rquvdan dodlagan va uni qaytib tortib olishgan ekan. Shu-shu, bu g‘orga tushib ko‘rishga harakat qiladiganlar topilmagan. Rivoyatlarga ko‘ra, bir paytlar dushmanlardan qochib shu yerga kirib ketgan ayol nomiga bu joy “Oyimqamaldi” deb nomlanadi. Kim bilsin, Oyimqamaldida ham moziydan hikoya qiladigan katta sirlar yashirindir. Hududda Qoramozor, Xondayliq, G‘ijol, Oqtosh kabi qishlolar joylashgan. Shuningdek, ayni yerlarda tog‘dan tushuvchi turli katta-kichik ariq-soylar juda ham ko‘p. Said Ahmad otaning aytishicha, bu tog‘lar etagida juda mashhur ot bozori bo‘lib, u kishining ota-bobolari shu bozorni nazorat qiluvchi kishilardan bo‘lgan ekan. Bu yerga Xitoydan, arab-u ajam diyorlaridan kelib, Turkiston otlarini xarid qilishgan. Tarixdan ham turkiylarning jangovar, baquvvat ot zotlari mashhur bo‘lgani ma’lum. Yerlik aholining tarkibi o‘zbek, qozoq, qirg‘iz kabi ko‘p millatli – asosan turkiy xalqlar. Bu joylarni avliyolar makoni ham deyishadi, turli davrlarda 50 dan ortiq avliyolar yashab o‘tgan ekan, ko‘pchiligi Yassaviy tariqati izdoshlaridan bo‘lgan. Masalan, Ko‘kterak otalar, Qalliq ota ziyoratgohlari. Ulardan eng mashhurlaridan biri Oqsoq ota bo‘lib, uning asl ismi shayx Shamsiddin. U kishi tabobat bilimdoni bo‘lgan va shu yerda tabiblik bilan shug‘ullangan. Oqsoq otaning qabri o‘zining nomi bilan ataluvchi Oqsoq ota daryosi bo‘yida joylashgan. Bundan tashqari, bir qancha boshqa avliyolarning ham qabrlari joylashgan bo‘lib, hozir ularni tabarruk joy sifatida mahalliy aholi va qo‘shni respublikadan kelgan mehmonlar ziyorat qiladi. Nima uchun bu yerda avliyolar ko‘p bo‘lgan, degan savolimizga ham qiziq va mantiqli javob oldik. Odamlar doim suv bor joyda qo‘nim topgan, sivilizatsiyalar ham suvlar, daryolar bo‘yida vujudga kelgan. Yuqorida bu hududda turli soy va daryolar ko‘p ekanini aytdik. Bu esa aholi yashashi uchun zarur shart-sharoitni yaratadi. Shu ma’noda Bo‘stonliqdagi maskanga ham turli davrlarda odamlar ko‘chib kelgan, qo‘nim topgan. Aziz kishilarning xalqqa ta’siri katta bo‘lgan, bir musofir ulovini bog‘lab ketib, o‘n yildan keyin kelsa ham, joyida turgan bo‘ladi, degan ta’rif berilgan ekan. Umuman, tarixda diyorimizdan avliyolar, imomlar ko‘p chiqqan. Zahiriddin Muhammmad Bobur ham “Boburnoma” asarida ‘Hazrati Risolatpanoh sollallohu alayhi vasallam zamonlaridan beri Movarounnahrda shunchalik miqdorda islom imomlari paydo bo‘ldilarki, dunyoning hech bir mamlakatida bunchalik ko‘p paydo bo‘lmagandir”, deb yozadi. Po‘latzov sayhonligi, Oyimqamaldi g‘ori va avliyolarning ziyoratgohlari bu hududning tarixiy-madaniy ahamiyatini ko‘rsatadi. Said Ahmad ota kabi mahalliy mehnat faxriylari bu hududni o‘rganish va uning sirlarini ochish borasida muhim ishlar qilmoqda. Bo‘stonliqning ekologik xilma-xilligi va uning yodgorliklari nafaqat mahalliy aholi, balki tashrif buyuruvchilarda ham qiziqish uyg‘otadi.
12:56
Aliment haqida 7 ta muhim savolga javob
09:53
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Buyuk ipak yo‘li” xalqaro turizm markazining ochilish marosimida ishtirok etdi.
15:19
Yoshlar yetakchisi, balansi, daftari
15:46
Kitob va internet bir-birini to‘ldirishi kerak(mi?)
15:07
SHIFOKOR BO‘LMOQCHIMAN
18:40
Aliment miqdori, chet elga chiqishga taqiqni olib tashlash, alimentni kamaytirish: aliment bo‘yicha muhim 10 ta qoida
11:14
Yangi stipendiya: miqdori 1 020 ming soʻm!