29.9.2023 61

Beruniy ilmiy merosiga bag‘ishlangan konferensiya bo'lib o'tdi

Joriy yilning 25-28-sentabr kunlari o‘ziga xos tarixiy sanalarga aylandi. Boisi, aynan mana shu kunlar davomida buyuk olim va mutafakkir Abu Rayhon Beruniy tavalludining 1050 yilligi munosabati bilan “Abu Rayhon Beruniy ilmiy merosining jahon fani rivojidagi o‘rni” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya bo‘lib o‘tdi. Ahamiyatli jihati, konferensiyada mahalliy taqdiqotchilar bilan birga dunyoning 20 dan ortiq mamlakatidan beruniyshunos olimlar ishtirok etdilar. Tadqiqotlar buyuk olimning shaxsiyati, izlanishlari, kashfiyotlari, ilmiy qarashlari va dunyo fani taraqqiyotidagi o‘rni kabi masalalarga asoslangan. 1050 yillik yubiley doirasida 150 dan ortiq olimlar va konferensiya ishtirokchilari Beruniyning 150 ga yaqin asarlarini qayta-qayta esladi. Konferensiyada ishtirok etish baxtiga muyassar bo‘lganlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm viloyati va Toshkent shahri kabi hududiy uchlikda band bo‘ldilar va anjumanni yuqori saviyada o‘tishiga o‘z hissalarini qo‘shdilar. Konferensiyaning to‘rtinchi kuni – 28-sentabr tongida jamoa poytaxtdagi Hyatt Regency mehmonxonasida kutib olindi. Allaqachon bu kunga kelib olimlar o‘zaro do‘stlashishga ulgurgan, quloqqa chalinadigan turli tillardagi muhomakamalar soni esa yanada ko‘paygan edi. Muhtasham anjumanlar zali mehmonlarni o‘z bag‘riga oldi va konferensiyaning yapli majlisi boshlandi. Majlisga Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi rahbari Minhojiddin Hojimatov moderatorlik qildi. U munosib ishtirok uchun mehmonlarga o‘z minnatdorchiligini bildirdi va bugungi kunga “Olimning bayrami – olamning bayrami” deya ta’rif berdi. Tabrik nutqi nihoyasida Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosiga oid hujjatli rolik namoyish etildi. Yalpi majlis davomida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti administratsiyasi mas’ul xodimi, tarix fanlari doktori, professor Abduhalil Mavrulov, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi vitse-prezidenti Bahrom Abduhalimov, Inson huquqlari bo‘yicha Milliy markaz direktori Akmal Saidov, falsafa fanlari doktori, professor Jamila Shermuhammedova, shuningdek, qator xorij mutaxassislari konferensiya yuzasidan o‘z mulohazalarini bildirdilar. Konferensiyada Eron Islom Respublikasining Toshkentdagi elchixonasi birinchi maslahatchisi Mas’ud Niliy ham ishtirok etdi. Xalqaro mutaxassisni jurnalistlar o‘rab olgan, biz ham uning fikrlariga qiziqdik:“Beruniy shaxsi va ilmiy merosi eronliklar uchun ham qadrli, ko‘plab fors olimlari uning asarlari bo‘yicha qator tadqiqotlar olib borgan. Bugungi tadbirga katta hayajon va qiziqish bilan yetib keldim, ochig‘i, ilmiy anjumandagi muhit meni judayam to‘lqinlantirdi.”Majlis davomida bir qancha olimlar o‘z tadqiqotlari yuzasidan ma’lumot berdilar. Xususan, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti professori, Ashraf Ahmedov “Beruniy kitoblarini varaqlab...” sarlavhasi ostida o‘z mulohazalari bilan o‘rtoqlashdi: “Siz qo‘lingizga olgan Beruniyning 8 ta kitobini nashr etishga o‘zim boshchilik qildim. Bu kitoblarni men qayta-qayta varaqlaganman, qayta-qayta o‘qiganman... Umrimning katta qismini Beruniyning ilmiy merosini o‘rganishga sarflaganman va bu kitoblarni keyingi avlodlarga yetkaza olganimdan baxtiyorman. Men shu kunga kelish uchun uzoq yo‘l bosib o‘tdim, otam o‘qishni biladigan, lekin yozishni bilmaydigan bir xudojo‘y odam edi, bolaligimda ular menga “Ming bir kecha” kitobini qayta-qayta o‘qib berganlar. Balki, o‘sha vaqtda kitobga mehr qo‘ygandirman... Men kitoblar bilan birga yashadim, keyinchalik arab tilini o‘rgandim, Beruniy kitoblarini qadrladim va buni qarangki, 84 yoshimda ham mana shu ilm ichidaman.” Biroz tanaffusdan so‘ng, konferensiya sho‘balardagi faoliyatini boshladi. Olimlar ikkita seksiyaga ajraldilar va ilmiy ma’ruzalar himoyasi boshlandi. Malayziya Hadhari Islom instituti doktori Fariza Sham “Al-Beruniy: yosh avlod uchun Islom maktabining ibratli shaxsi” mavzusidagi izlanishlarini ommaga e’lon qildi. O‘zbekcha lutf va islom diniga xos kalimalar bilan boshlangan nutq davomida xorijlik mutaxassis Beruniy shaxsiyati, uning din rivoji uchun qo‘shgan hissasi, chin musulmonlarga xos fazilatlari, xususan, bolalikdan Qur’oni Karimni yod olgani haqida fiklar bildirdi. Uning ta’biri bilan aytganda, “Har bir yosh avlod Beruniyni o‘zi uchun ibrat deb bilsa, uning insoniy xususiyatlariga ergashsa, unga o‘xshashga intilsa, hayotiga yanada mazmun kiradi va katta ishlarga qodir bo‘ladi.”  Bir-biridan qiziq, mazmundor va qimmatli tadqiqotlar ketma-ketligini yuksak baholash mumkin. Quvonarlisi, xorijliklar buyuk olimimiz haqida o‘zimizdek to‘lqinlanib gapirishdi. Xususan, “Beruniyning gidrologiya tarixidagi roli” mavzusidagi tadqiqoti bilan so‘zga chiqqan italiyalik olim Vladimiro Andrea Bochellining fikriga ko‘ra, Beruniyning ilmi katta bir daraxtning ildiziga o‘xshaydi, uni to‘liq o‘rganish mushkul. Yana shuni ta’kidlash lozimki, zamon nuqtai nazaridan X asr oldin ilmiy tadqiqot olib borish oson bo‘lmagan, buning uchun olimdan katta iroda va tafakkur talab qilingan. Shu asosda, Beruniyning tafakkuri bugungi kun olimlarining tafakkuri bilan tenglasha oladi, deyish mumkin. Har ikki sho‘bada olimlar munosib ishtirok etdilar. Ma’ruzalar muhokamalarga, muhokamalar e’tiroflarga ulandi. Ma’lumot uchun, konferensiya materiallari alohida to‘plam holida nashr etilgan. Bu to‘plam Abu Rayhon Beruniyning 1050 yilligi yubileyidan munosib esdalik bo‘lib qoldi, deyish mumkin. Yuqori saviyada, yorqin taassurotlarga boy ko‘rinishda bo‘lib o‘tgan konferensiya aynan baland nuqtada yakunlandi, konferensiya ishtirokchilariga maxsus sertifikat, konferensiya to‘plami, Beruniy kitoblari to‘plami va esdalik sovg‘alar ulashildi. Kunning ikkinchi yarmidan boshlab xorijlik mehmonlar mamnun kayfiyatda o‘z yurtlariga kuzatildi. Umuman olganda, bunday xalqaro konferensiyalar ilmiy rivojlanish va xalqaro do‘stlik aloqalarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. O‘tgan to‘rt kunlik taassurotlardan anglash mumkinki, ilmiy-amaliy anjuman o‘z maqsadini a’lo darajada ado etdi.

28.9.2023 119

Quyosh energiyani qayerdan oladi?

Quyosh asosan vodorod atomlaridan ibotar favqulodda ulkan plazma sharidir. Bizning yulduzimiz taxminan 1,4 million kilometr diametriga ega bo‘lib, koinotdagi boshqa yulduzlar bilan taqqoslaganda o‘rtacha kattalikka ega. Quyosh koinotga uzluksiz ravishda juda ulkan miqdorda energiya taratib turadi. Bunda quyoshning massasi asta-sekinlik bilan energiyaga aylanadi va borgan sari “vazn yo‘qotib”, har soniyada taxminan 4 million tonna massasidan mosuvo bo‘ladi. Yer paydo bo‘lgandan buyon sayyoramizda hayot shakllanishi va barqaror rivojlanishi uchun zarur energiya miqdorini quyosh ta’minlab kelmoqda. Sayyoramizdagi hayot uchun g‘oyat muhim bo‘lgan eng asosiy energiya manbayi – quyoshning o‘zida qanday jarayonlar kechishi va unda nimaning evaziga shu darajada ulkan miqdorda energiya ishlab chiqarilishining siri olimlar uchun ham to 1920-yillargacha jumboqligicha qolavergan. Quyoshda energiya qanday hosil bo‘lishining mohiyatini faqat XX asrning 20-yillarida kvant fizikasi shakllana boshlagan davrlarga kelibgina tushunishga muvaffaq bo‘lindi. Quyosh nuri o‘z tarkibida tabiatda mavjud ranglarning to‘liq spektrini qamrab olishi va shu sababli ham quyosh nurlari yorug‘ligi oq rangda ko‘rinishi 1670-yillarda Isaak Nyuton o‘tkazgan tajribalardan ma’lum edi. 1800-yilda mashhur astronom Uilyam Gershel Nyutonning yorug‘lik spektri bilan bajargan optik tajribalarini takrorlab ko‘rdi. Gershel spektrda yuzaga kelayotgan ranglar hududiga simobli termometr qo‘yib ko‘rib, muayyan rang sohasining issiqlik darajasini o‘lchab ko‘rgan (Nyuton zamonasida hali simobli termometrlar ixtiro qilinmagan edi). Gershel hayrat bilan shuni aniqladiki, yorug‘lik spektridagi biz ko‘ra oladigan ranglarning qizil rang sohasi yaqinida, lekin aynan qizil rang ustida emas, balki undan biroz narida harorat tez ko‘tarilar va eng baland bo‘lar ekan. Bundan shunday xulosa kelib chiqdiki, quyoshdan keladigan issiqlikni (aslida istalgan boshqa manbadan keladigan issiqlikni ham) odam ko‘zi ko‘ra olmaydigan diapazondagi infraqizil nurlanishlar orqali uzatilar ekan. “Infraqizil” atamasining ma’nosi “qizildan narida” degan ma’noni bildiradi va u spektrdagi qizil sohadan nariroqdagi hududni ifodalaydi. Termodinamika qonunlariga ko‘ra, issiqlik energiyasi doimo harorat yuqoriroq bo‘lgan jismdan harorati pastroq bo‘lgan jismga tomon oqadi. Soddaroq qilib aytganda, issiqlik doimo qaynoq jismdan sovuq jism tomon harakatlanadi va hech qachon buning aksi yuz bermaydi. Quyosh juda qaynoq jismdir. 1850-yillarda ilmiy jamoatchilikda quyoshning tuzilishi borasida biroz yanglish tushunchalar hukmronlik qilar edi. O‘sha paytlarda olimlar quyosh o‘ta qizigan qaynoq holdagi suyuqlikdan iborat shar deb o‘ylashardi. Xususan, o‘sha davr termodinamika fanining eng ilg‘or olimi lord Kelvin ham quyoshdan nurlanish taralishining sababi o‘sha suyuqliklarning ulkan gravitatsion energiyasining yorug‘lik va issiqlikka aylanib, atrofga sochilishidan yuzaga keladi, degan fikrda bo‘lgan. XX asr boshiga kelib asli Yangi zelandiyalik buyuk fizik olim Ernest Rezerford butunlay yangi, ilg‘or ilmiy g‘oyani ilgari surdi. Fiziklar Rezerfordni “yadro fizikasining cho‘qintirgan otasi” deb hazil aralash ulug‘lashadi. Rezerford quyoshdagi issiqlik manbayi uning qa’rida yuz beradigan radioaktiv jarayonlarga borib taqalishi haqida gipotezani o‘rtaga tashladi. 1920-yillarga kelib esa mazkur yo‘nalishdagi bahslarga Artur Eddington qo‘shildi. Eddington 1919-yildagi Quyosh tutilishi hodisasi paytida Eynshteynning nisbiylik nazariyasi haqiqat ekanini amalda isbotlab bergani bilan mashhur bo‘lib ketgandi.  Eddingtonning fikriga ko‘ra, quyosh ichkarisidagi atomlar shunday murakkab sharoitlarda turadiki, ularning tashqi elektronlari atom yadrosidan ajralib chiqib ketadi va quyosh sirtiga shiddat bilan uchib chiqib, plazma hosil qiladi. Biroq ma’lum bo‘lishicha, Rezerford ham, Eddington ham biroz yanglishgan ekan. Quyoshdagi ulkan issiqlik energiya manbayi bu – quyosh qa’rida muttasil va uzluksiz davom etadigan, favqulodda shiddatli, o‘ta kuchli termoyadro sintezi reaksiyalari bo‘lib chiqdi. Quyoshdagi termoyadro sintezida vodorod atomlarining shiddat bilan o‘zaro to‘qnashishi natijasida geliy atomi hosil bo‘ladi va katta miqdorda energiya ajralib chiqadi. Vodorod atomlari tabiatda mavjud atomlar ichida eng sodda tuzilishga ega bo‘lganidir.  Vodorod atomi – yadrosida musbat zaryadlangan proton va uning atrofida aylanuvchi manfiy zaryadlangan elektrondan iborat xolos. Quyosh (va umuman har qanday yulduz) plazmasida vodorod atomlari o‘zaro shunday katta kuch bilan to‘qnashadiki, natijada yadrodagi proton va elektronlar alohida-alohida bo‘lib ajralib ketadi. Oddiy sharoitlarda musbat zaryadlangan protonlar bir-biridan itariladi. Lekin yulduz qa’rida vodorod atomlari to‘qnashganda, ularning yadrosidagi protonlarning zaryad ishorasi bir xil bo‘lishiga qaramay, bunday protonlar o‘zaro birlashib ketadi. Chunki to‘qnashuv kuchi katta bo‘ladi. Ikkita proton o‘zaro birlashishi natijasida mutlaqo boshqa bir kimyoviy element – geliy atomi hosil bo‘ladi. Lekin bu jarayonda, ya’ni vodorod atomlaridan geliy atomi hosil bo‘lishida bir necha oraliq bosqichlar ham bor. Bunda protonlar neytronlar bilan uyg‘unlashadi. Neytronlar – o‘lchamlariga ko‘ra protonlarga o‘xshash zarrachalar bo‘lib, lekin neytronning zaryadi bo‘lmaydi (uni fiziklar “neytral zaryadlangan zarracha” deyishadi). Protonlarning neytronlar bilan uyg‘unlashishi oqibatida vodorodning og‘ir izotoplari – deyteriy va tritiy vujudga keladi. Aynan shunday og‘ir izotoplarning to‘qnashuvidangina yangi kimyoviy element – geliy atomi hosil bo‘ladi. Geliy atomida ikkita proton va ikkita neytron mavjud bo‘ladi. Xo‘sh, bu jarayonda neytronlar qayerdan paydo bo‘lmoqda? Gap shundaki, ikkita proton yadrolari to‘qnashib, o‘zaro birlashishi natijasida ulardan birining zaryadi yo‘qoladi, ya’ni ikkita protondan biri neytronga aylanadi. O‘sha zaryadidan mosuvo bo‘lgan va endilikda neytronga aylangan protondan juda mitti hamda g‘ayrioddiy zarracha – neytrino uchib chiqadi. Ushbu zarrachalar butun Koinotga sochilib ketadi. Ularni tutish esa deyarli imkonsiz. Geliy – davriy jadvalda vodoroddan keyin keluvchi o‘ta yengil gazdir. Quyosh sirtida geliyning aniqlanishi aslida ko‘p narsaga oydinlik kiritishi mumkin edi. Lekin Eddingtongacha bo‘lgan olimlar nimagadir geliy va vodorod orasidagi bog‘liqlikka unchalik ahamiyat qaratishmagan. Rezerford tajribalarigacha aslida termoyadro sintez haqida aytarli bilimlar ham mavjud emas edi. Keyinchalik Eddingtonning miyasiga aynan vodorod-geliy termoyadro sintezi haqidagi fikr kelib qoldi. Quyosh qa’rida yuz beradigan vodorodning geliyga aylanishi jarayonida issiqlik va yorug‘lik ajralib chiqishi haqidagi g‘oyani aynan Eddington birinchi bo‘lib taklif qilgan. Lekin o‘sha paytlarda Eddingtonning bu g‘oyasiga ko‘pchilik fiziklar unchalik xayrixoh bo‘lishmagan. Chunki spektroskopiya orqali to‘plangan ma’lumotlarga ko‘ra, quyoshda va yulduzlarda metall elementlar ko‘proq deb hisoblanar edi. Spektral tahlillar yulduzlar spektrida metall elementlar chiziqlarini yaqqol ko‘rsatib turardi. Yulduzlarda, shu jumladan, quyoshda vodorod va geliyning metallardan ancha ko‘p ekanini 1925-yilda AQSh astronomi Sesilya Xelena Peyn (1900-1979) isbotladi. 1939-yilda esa nemis fizigi Gans Byote (1906-2005) vodoroddan geliy shakllanishi jarayonidagi yadro sintezi reaksiyasining barcha bosqichlarini qadamma-qadam bayon qilib berdi. Vodoroddan geliy hosil bo‘lishi va jarayonda ulkan energiya ajralib chiqishi – quyosh va yulduzlarning asosiy energiya manbayi ekani isbotlandi. Ushbu termoyadro sintezi reaksiyasi sodir bo‘lishi va uning barqaror, uzluksiz davom etishi uchun yetarli ulkan bosim faqat yulduzlarning, shu jumladan, quyoshning qa’rida – markaziy yadrosida mavjud bo‘ladi xolos. Yadroda hosil bo‘lgan ushbu termoyadro sintezi energiyasi tashqariga darhol nurlanib ketmaydi. Aksincha, quyoshning ichki qatlamlari bo‘ylab zich plazma zarrachalari orqali barcha yo‘nalishlarda tarqaladi. Yadroda hosil bo‘lgan energiyaning konvektiv hududga yetib borib, u joydan plazma oqimi orqali quyosh sirtiga o‘tishi uchun minglab yillar o‘tadi. Shundan so‘nggina quyoshdagi termoyadro sintezi energiyasi issiqlik va yorug‘lik nurlanishlari ko‘rinishida butun koinotga tarqaladi. 8 daqiqadan so‘ng esa u Yerga yetib keladi.

26.9.2023 244

O‘zbek tili dunyo minbarlarida jaranglamoqda

Til – insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir. Shu sabab ham Yurtboshimiz o‘z chiqishlarida doimo ona tilimizga alohida e’tibor qaratadi. Jumladan, joriy yilning 19 sentyabr` kuni BMT Bosh Assambleyasining 78-sessiyasida ikkinchi bor o‘zbek tilida nutq so‘zlagani va har bir ko‘tarilgan global masalalar bo‘yicha takliflar bildirgani ham fikrimiz isbotidir. Darhaqiqat, har bir xalqning tarixi, urf-odati va madaniyati uning tili orqali namoyon bo‘ladi. Yurtboshimizning jahon minbarida turib o‘zbek tilida so‘zlagan nutqini tinglar ekanman, tilimiz ravnaqi va rivoji uchun o‘z hissasini qo‘shmoqchi bo‘layotgan ilm kishisi sifatida qalbimda iftixor tuyg‘ulari yana bir bor jo‘sh urdi. Xususan, dunyo minbarida o‘zbek tilida nutq so‘zlagan Prezidentimiz bir qator ustuvor masalalarni ilgari surdi. Chunonchi, geosiyosiy qarama-qarshiliklar tufayli savdo, investitsiya va innovatsiya yo‘nalishlarida erkin almashish yo‘lida yangi to‘siqlar vujudga kelayotganligi, iqlim o‘zgarishi, ochlik va tengsizlikka qarshi kurashish kabi bir qator bashariyat muammolariga alohida to‘xtalib, o‘z mulohazalarini bildirdi. Bu qaysidir bir hukumat va yoki davlat muammosi emas, balki butun dunyo global muammosi ekanligini takror va takror ta’kidladi. – Biz o‘tgan yili umumiy xavfsizlik va taraqqiyotga qaratilgan “Samarqand birdamlik tashabbusi”ni ilgari surdik. Asosiy maqsadimiz mamlakatlarimiz va xalqlarimizning bugungi kuni va istiqboli uchun mas’uliyatni har tomonlama chuqur anglash, ochiq va konstruktiv hamkorlikka tayyor barcha tomonlarni global muloqotga jalb qilishdan iborat, – dedi Yurtboshimiz nutqlarida. Shuningdek, huquqiy, dunyoviy, demokratik va ijtimoiy davlat bo‘lmish Yangi O‘zbekistonni barpo etish siyosatini qat’iy davom ettirayotgani, mamlakatimizning “Inson qadri va manfaatlari uchun” degan ezgu g‘oya tamoyili asosida iqtisodi, ijtimoiy, madaniy sohalarda yangidan-yangi jarayonlar sodir bo‘layotganini aytib, “O‘zbekiston – 2030” taraqqiyot strategiyasi qabul qilinganini barchaga ma’lum qildi. – Bu strategiya Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Barqaror rivojlanish maqsadlari”ga uyg‘un bo‘lib, biz o‘z zimmamizga olgan barcha majburiyatlarni to‘la va qat’iy bajarmoqdamiz, – dedi Shavkat Mirziyoyev. Shu bilan birgalikda O‘zbekistonda inson huquqlari birinchi o‘rinda ekanligi, majburiy hamda bolalar mehnati to‘liq barham topgani, buning uchun barcha zaruriy choralar ko‘rilgani aytib o‘tildi. Sessiyada yurtimizda ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, yetuk kadrlar tayyorlash, ilmli, salohiyatli yoshlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash borasidagi izchil izlanishlar yo‘lga qo‘yilganligi alohida ta’kidlandi. Yurtboshimiz e’tiboridan hech bir mavzu chetda qolmadi. Ayniqsa, xotin-qizlarga ko‘rsatilayotgan e’tiborni olaylik: “Biz “Birlashgan Millatlar Tashkiloti – Xotin-qizlar” tuzilmasi bilan hamkorlikni yanada kengaytirishdan manfaatdormiz. Birgalikdagi tashabbus sifatida ayollarning bunyodkorlik salohiyatini ro‘yobga chiqarish masalalarini muhokama qilish va tajriba almashish uchun kelgusi yili O‘zbekistonda Osiyo xotin-qizlari forumini o‘tkazishni taklif etamiz”, deyildi yig‘ilishda. BMT Bosh Assambleyasining 78-sessiyasida Prezidentimiz tomonidan aytilgan masalalar, bildirilgan takliflar sof o‘zbek tilida jaranglaganligi bolalarimizning tilimizni mukammal o‘rganishiga poydevor vazifasini o‘taydi, albatta. Tilimiz xalqning eng nodir boyligi, ruhi va qanotidir. Zero, qalbimizdagi hislarni, ongimizdagi fikrlarni biz, avvalo, ona tilimizda ifodalaymiz. Shunday ekan, bugun ta’lim tizimida o‘zbek tilini mukammal tarzda farzandlarimizga o‘rgatish, ularga sof o‘zbekona so‘z va iboralardan foydalanishida yetarlicha bilim hamda ko‘nikma berish biz kabi o‘qituvchilarning asosiy vazifasidir. Darhaqiqat, ta’lim sifati taraqqiyot poydevori bo‘libgina qolmay, vatanparvar yoshlarning kamol topishida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tilimizga bo‘lgan mehr, hurmat va ehtiromni Yurtboshimiz olib borayotgan har bitta sa’y-harakatda ko‘rishimiz mumkin. Bu xayrli yo‘lni davom ettirmoq esa barchamizning burchimizdir!

21.9.2023 605

Xalqaro anjuman

Oliy ta‘lim sohasida Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasida muloqot va hamkorlikni rivojlantirishga ko‘maklashuvchi xalqaro anjuman o‘z ishini boshladi. Tadbir Jahon banki tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta‘lim, fan va innovatsiyalar vazirligi bilan hamkorlikda tashkil etildi. Unda Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekiston ta‘lim hamda fan vazirlari, vazir o‘rinbosarlari, Markaziy Osiyoning yetakchi universitetlari rektorlari, xalqaro tashkilotlar vakillari, shuningdek, oliy ta‘lim sohasidagi mintaqaviy va xalqaro ekspertlar ishtirok etmoqda. Tadbirni Jahon bankining Oʻzbekistondagi vakolatxonasi rahbari Marko Mantovanelli, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vaziri Ibrohim Abdurahmonov hamda Jahon bankining Yevropa va Markaziy Osiyodagi taʼlim boʻyicha global amaliyot rahbari Rita Almeyda ochib berdi. Qayd etilganidek, so‘nggi yillarda Markaziy Osiyo mamlakatlarida ko‘plab islohotlar qatorida oliy ta‘lim sohasida ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘lgani, bugunga kelib, bu yangilanish oliy ta‘limning dinamik o‘sishidan dalolat ekani ta‘kidlandi. Keyingi o‘n yillikda oliy o‘quv yurtlari va talabalar soni salmoqli darajada oshdi. Bugungi kunda Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekistonda 1,8 millionga yaqin talabalarga ta‘lim xizmatlarini ko‘rsatuvchi 430 dan ortiq oliy ta‘lim tashkilotlari faoliyat yuritmoqda. Markaziy Osiyo mamlakatlari bosqichma-bosqich ilmiy tadqiqotlarni tijoratlashtirish, texnologiyalarni transfer qilish hamda xususiy oliy o‘quv yurtlarining faoliyati uchun sharoit yaratish orqali milliy oliy ta‘lim tizimlarini bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiqlashtirdi. Hozirgi vaqtda mintaqa ta‘lim jarayonlarini internatsionallashtirish strategiyasiga amal qilmoqda. Keyingi yillarda sohada yuqori o‘sish dinamikasiga qaramay Markaziy Osiyodagi oliy ta‘lim tizimlari mintaqa mamlakatlari o‘rtasida yaqinroq hamkorlik qilish orqali hal qilinishi mumkin bo‘lgan turli masalalarga duch kelmoqda. Ular orasida mahalliy oliy o‘quv yurtlarida o‘qitish sifatining nisbatan pastligi, ularning yetarli darajada moliyalashtirilmaganligi, kam ta‘minlangan oilalardan chiqqan talabalar orasida oliy ta‘lim olish imkoniyati cheklanganligi, mehnat bozorining bugungi va kelajakdagi talablariga javob bermaydigan eskirgan ta‘lim dasturlari va infratuzilmasi kabi muammolar mavjud. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo mamlakatlari tadqiqotlar samaradorligining global ko‘rsatkichlari bo‘yicha ortda qolmoqda. Jahon bankining hisob-kitoblariga ko‘ra, ular tadqiqotlarni moliyalashtirish bo‘yicha dunyoda eng past o‘rinlarni egallaydi, bu YaIMning atigi 0,12 foizini tashkil qiladi. Natijada, mintaqadagi universitetlar yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni ishlab chiqish jarayonidan sezilarli darajada chetda qolmoqda. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, oliy ta‘lim tizimlarining mintaqaviy integratsiyasi ushbu muammolarni hal qilishdagi samarali vositadir. Shuningdek, u iqtisodiyotning boshqa barcha sohalarida uzoq muddatli o‘sish uchun imkoniyatlar ochadi. Mintaqadagi oliy o‘quv yurtlari o‘rtasida hamkorlikni rivojlantirish, tajriba almashish va resurslarni birlashtirish Markaziy Osiyoda oliy ta‘lim va ilmiy tadqiqotlar sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vaziri Ibrohim Abdurahmonov o‘z ma’ruzasida bugun mamlakatimizda oliy ta’limning barcha uchun tengligi va uning ochiqligini ta’minlash, yoshlarni oliy o‘quv yurtlariga qamrab olish ko‘lamini kengaytirish, ta’lim muassasalari bazasini mustahkamlash, oliy ta’lim tizimiga qabul jarayoni shaffofligini ta’minlash va ta’lim sifatini oshirish borasida erishilgan natijalar haqida ma’lumot berdi. Pedagog kadrlar salohiyatini oshirish, ilmiy hamkorlik va infratuzilmani takomillashtirish borasida amalga oshirilayotgan ishlarni jadallashtirish, oliy taʼlim sohasida mintaqaviy hamkorlik, taʼlim hududlarini bogʻlash, xalqarolashtirish va ichki mintaqaviy harakatchanlik masalalari bo‘yicha takliflar bildirildi. Jumladan: pedagoga va metodika yo‘nalishlarida kadrlar tayyorlash hamda malakasini oshirish bo‘yicha umumiy platforma yaratish; xususiy, akademik va moliyaviy mustaqil oliy taʼlim muassasalari faoliyatini rivojlantirishda Qozogʻiston va Qirgʻiziston tajribasini oʻrganish, bunda ular bilan hamkorlikni mustahkamlash; Markaziy Osiyo ilmiy-innovatsion markazi yoki alohida sohalar kesimida umumiy ilmiy hamjamiyatlarni tashkil qilish orqali mintaqaviy muammolarni birgalikda hal etish, ilmiy va akademik almashinuvni taʼminlash kabi dolzarb masalalarni muhokama qilish ilgari surildi.

19.9.2023 705

VAQT TEZLASHYAPTIMI?

Oxirgi paytlar hammamiz vaqt tezlashgani haqidagi fikrlarni tez-tez tilga oladigan bo‘lib qoldik. Bir qarashda bu fikrda mantiq yo‘qdek, hech qachon 20 kunda bir oy o‘tmaganidek, 45 daqiqada bir soat vaqt o‘tib qolmaydi. Lekin nega unda hammamiz birvarakayiga bu jarayonni his qilmoqdamiz? Keling unda ushbu savolga javobni “National Journal” jurnalining fan va salomatlik boʻlimi muharriri, hamda ilm-fanga oid javobsiz savollarga bagʻishlangan “Vox” podkasti muallifi Brian Resnikning quyidagi maqolasidan qidiramiz. Minnesota universiteti xronobiologi Robert Sotern 48 yil davomida har kuni 5 yoki 6 marta 60 soniyadan sanab chiqadi. Va 69 yoshga kirganda uzoq yillik tajribalaridan so‘ng Sotern aksar kishilarga yoshi katta bo‘lib borgani sari vaqt tezroq o‘tayotganday tuyula boshlaydi, degan xulosaga keladi. Biroq uning xulosasi to‘la ilmiy dalillanmagan. Insoniyat vaqtni qanday tushunishi turlicha o‘rganiladi. Olimlar vaqt o‘tishini odamlar qanday baholashini va vaqtning haqiqatda soatda qanday o‘tishini solishtirib ko‘rishgan. Shuningdek, ular biz vaqtni qanday his qilishimizni – tez yoki sekin o‘tayotganini anglashimizni ham o‘rganishadi. Bundan tashqari, inson vaqtni turli davrlarga bo‘lib, o‘tmish, bugun va kelajak sifatida xotirasiga muhrlaydi. Garchi vaqt tezligi o‘zgarib qolmasa ham, biz xotiramizda uning tezlashgani haqida illyuziya yaratamiz. Biroq vaqt illyuziyasini yaratish insonning xronologik yoshiga ko‘p ham bog‘liq emas. 2005-yili o‘tkazilgan tadqiqotlardan birida 20 yoshdan 69 yoshgacha bo‘lgan 100 nafar ishtirokchining vaqtni baholash ko‘nikmasi o‘rganilgan. Ular faqatgina stullar va sekundomer mavjud qorong‘i laboratoriyaga joylashtiriladi va oradan qancha vaqt o‘tganini taxmin qilishlari so‘raladi. Ishtirokchilarning taxminlari yoshga qarab uncha farqlanmaydi. Erkaklar vaqtning aslidagidan ko‘proq o‘tganini, ayollar esa kamroq o‘tganini aytishadi. Ikki psixolog – Uilyam Fridman va Stiv Yanssen bir-biridan mustaqil holda tadqiqotlar o‘tkazib, vaqtning tez o‘tayotganini baholash yoshga bog‘liq emas, degan xulosaga keladi. Psixologlar fikriga ko‘ra, inson o‘tmishiga nazar solganda o‘sha paytlari vaqt sekin o‘tganday, hozir esa go‘yo tez o‘tayotganday tasavvur qilishadi. Bu esa ularda vaqt o‘tishi yoshga qarab tezlashadi, degan ishonch shakllanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Odamlar kichikligida vaqt qanday o‘tgani haqidagi xotirani unutib qo‘yishadi xolos. Bu ularga ulg‘ayganda vaqt tez o‘tayotganday tasavvur beradi Ikki psixolog bizning xotiramiz nega vaqtni tez o‘tayotganday anglashiga oid bir qancha gipotezalarni yaratishgan. Kishilar vaqt oraliqlarini undagi qancha voqeani eslab qolish mumkinligiga qarab o‘lchaydi. Bolalik ilk marta velosiped haydash, birinchi do‘stlarni topish kabi turli yangiliklar va tajribalar bilan to‘la. Va ayni mana shuning uchun ham bolalikni uzoq jarayon sifatida miyaga muhrlab qolamiz. Katta bo‘lgan inson esa yangi tajribalarni ko‘p qilmaydi, kun tartibi odatiy tizimga tushib qoladi. Bu ham vaqt o‘lchovini tasavvur qilishda ahamiyatli. Bajariladigan ishlarning ko‘pligi, ularning ancha diqqat va kuch talab qilishi ulg‘aygan insonlarning hayotidagi odatiy hayot sifatlaridan biridir. Inson yumushlari ko‘pligi, lekin ularning hammasini bajarish uchun yetarli vaqt topa olmayotganini his qilishi uning xuddi vaqt tez o‘tayotganday xayolga borishiga sabab bo‘ladi. Inson vaqt qanday o‘tayotganini anglashi uning o‘ziga bog‘liq holda kechadigan tasavvur bo‘lsa, bu tasavvurdan tashqari Yerning o‘z o‘qida aylanish muddatida ham o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Yer o‘z o‘qi atrofida 24 soat ichida, ya’ni 1 440 daqiqa, 86 400 soniyada aylanib chiqishi kerak. Bu muddat Yerda bir sutka – bir kecha-yu bir kunduz hisoblanadi. O‘tgan yili 29 iyulda Yer o‘z o‘qi atrofida odatiy vaqtga qaraganda 1,50 millisoniya qisqaroq vaqt ichida aylanib chiqqan. Biroq bu shunchaki tasodif emas, 2020-yilning o‘zida 28 ta qisqa kunlar qayd etilgan. BU VAQT TUSHUNCHASIGA TA’SIR QILADIMI? Bizda vaqt muvofiqlashtirilgan universal vaqtga qarab sozlanadi. Universal vaqt esa Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanib chiqish muddati asosida hisoblanadi. Yerning o‘qi atrofida aylanish tezligi oshgani sayin Yer tezligini kuzatib borish va uni sinxronlashtirish uchun 24 soatlik muddatdan tushib qolayotgan millisoniyalarni ham vaqtda aks ettirish kerak bo‘ladi. Hozirgacha eng oxirgi marta vaqt yaxlitligini saqlab qolish uchun 1970-yildan 2016-yilgacha “27 tushib qolgan soniya” vaqt hisobiga kiritilgan. Albatta, kichik millisoniyalar biz uchun unchalik ahamiyatli emas. Biroq aniq vaqt yuqori sifatli texnologiyalar uchun juda muhim. Shuning uchun ham millisoniyalar ham hisoblanib, ular tushib qolgan vaqt sifatida umumiy vaqt hisobiga kiritiladi. Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanish tezligi oshishiga sabablar ko‘p bo‘lsa-da, asosiylari baland tog‘ cho‘qqilarida muzliklarning erib borayotgani bilan bog‘liq. Muzliklar erigani sayin cho‘qqilarning og‘irlik hajmi pasaygan. Iqlim muammolaridan tashqari, Yerning ichki va tashqi qatlamlari holati, okeanlar va suv toshqinlari bilan bog‘liq jarayonlar ham bunga ta’sir qiladi. Bundan tashqari, “Chandler chayqalishi” degan tushuncha ham bor. Bunda to‘lqinlar o‘zgarganda yoki shamollar suvni siljitganda yo zilzilalar sodir bo‘lganda Yer o‘z o‘qi atrofida aylanishi vaqtida tebranishni boshdan kechiradi va u aylanish tezligiga ta’sir qiladi. O‘tgan yili 29 iyulda Yer o‘z o‘qi atrofida odatiy vaqtga qaraganda 1,50 millisoniya qisqaroq vaqt ichida aylanib chiqqan. Biroq bu shunchaki tasodif emas, 2020-yilning o‘zida 28 ta qisqa kunlar qayd etilgan.   Ikki psixolog – Uilyam Fridman va Stiv Yanssen bir-biridan mustaqil holda tadqiqotlar o‘tkazib, vaqtning tez o‘tayotganini baholash yoshga bog‘liq emas, degan xulosaga keladi.

19.9.2023 743

12 million so‘m maosh olayotgan buxorolik o‘qituvchi

O‘zbekiston davlat jahon tillari universitetini muvaffaqiyatli tamomlab, 2004-yilda o‘z faoliyatini boshlagan buxorolik Feruza Jo‘rayeva oliy o‘quv yurtida qunt bilan egallagan bilimlarini amaliyotda mohirona qo‘llashga kirishdi. Bu borada tajribali ustozlarning maslahatlariga tayandi. 2013-yilda Gyote institutining granti asosida Germaniya davlatida bo‘ldi. Boshlang‘ich sinflarda chet tilini o‘qitish metodikasi bo‘yicha malaka oshirib qaytgani uning faoliyatida yangicha bosqichni boshlab berdi. Germaniya, shuningdek, ta’lim sifati bo‘yicha dunyo miqyosida yetakchi o‘rinlarni egallab kelayotgan qator mamlakatlar tajribasini o‘rgangan holda pedagogik salohiyatini oshirishga, til o‘rgatishda o‘z usullarini yaratishga kirishdi. 2013-2014- o‘quv yilida muallima ilk bor “Yilning eng yaxshi fan o‘qituvchisi” ko‘rik-tanlovida ishtirok etdi. Viloyat bosqichida g‘oliblikni qo‘lga kiritdi. Bu yutuq uning o‘ziga bo‘lgan ishonchi, qat’iyatini yanada mustahkamladi. 2017-yilda Feruza Jo‘rayeva xalq ta’limi vazirligi hamda Gyote institutining “Ta’lim sohasidagi hamkorlik” loyihasi asosida ikkinchi marta Germaniya davlatida bo‘ldi. Bu yerda u “Chet tillarini o‘qitishni o‘rgatish” mavzusidagi seminarda ishtirok etdi. O‘z bilim va tajribalarini boyitib qaytdi. O‘rganganlari asosida viloyat pedagoglarining malakasini oshirish va qayta tayyorlash institutida trenerlik faoliyatini olib bordi.  Har doim yuksak maqsadlarni ko‘zlab, qat’iyat va sabot bilan izlangan tirishqoq muallima Feruza Jo‘rayeva 2017-2018 o‘quv yilida “Yilning eng yaxshi fan o‘qituvchisi” ko‘rik-tanlovining respublika bosqichida g‘oliblar qatoridan joy oldi. Shu yili “Xalq ta’limi a’lochisi” ko‘krak nishoni bilan taqdirlandi. 2018-2019 o‘quv yilida esa uning muallifligida yaratilgan uslubiy tavsiya “Eng yaxshi metodik tavsiya” ko‘rik-tanlovining viloyat bosqichida 1-o‘ringa loyiq topildi. 2020-yilda muallima o‘quvchisi bilan birgalikda Germaniya Respublikasining mamlakatimizdagi elchixonasi va Xalq ta’limi vazirligi hamkorligida tashkil etilgan “O‘qib tushunish” tanlovida muvaffaqqiyatli ishtirok etdi. Maxsus sertifikat bilan taqdirlandi. 2018-, 2021- yillarda ilg‘or ish tajribasi respublika miqyosida ommalashtirildi. Xalqaro S1 darajasidagi sertifikatni qo‘lga kiritdi.  O‘z kasbiga borini baxshida etgan muallima bugun mehnatlarining samarasini ko‘rmoqda. Endilikda u o‘quvchilarining mehri, hamkasblarining e’tibori va el hurmatiga sazovor ustoz. Maktabdagi maoshi esa 12 million so‘mdan ortiq.

4.9.2023 1732

O‘zbekistonlik o‘quvchilar ilk bor Xalqaro informatika olimpiadasida g‘olib bo‘ldi

Ilk bor o‘zbekistonlik o‘quvchilar Xalqaro informatika olimpiadasida g‘alaba qozondi, deb xabar berdi. Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi. Vengriyaning Seged shahrida bo‘lib o‘tgan 35-Xalqaro informatika olimpiadasida ishtirok etgan to‘rt nafar o‘quvchidan ikki nafari bronza medalini qo‘lga kiritdi. Ular: Dilyorbek Valijonov — Andijon shahridagi Prezident maktabi o‘quvchisi; Dilshodbek Xo‘jayev — Toshkent shahridagi Ixtisoslashtirilgan maktab o‘quvchisi. Prezidentning “Iqtidorli yoshlarni aniqlash va yuqori malakali kadrlar tayyorlashning uzluksiz tizimini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq bronza medalini qo‘lga kiritgan o‘quvchilar BHMning 200 baravari (66 million so‘m), ustozi 150 baravari (49,5 million so‘m) pul mukofotlari bilan taqdirlanadi. Bundan tashqari, Xalqaro olimpiada g‘oliblari OTMlarga grant asosida o‘qishga qabul qilinib, keyinchalik ta’lim muassasalarida o‘qituvchi bo‘lib faoliyat yuritadigan bo‘lsa lavozim maoshiga har oy 100 foizlik ustama oladi. Ma’lumot uchun, 2023-yilda eng nufuzli 5 ta xalqaro olimpiadada o‘zbekisonlik o‘quvchilar 13 ta medalni qo‘lga kiritdi. Bu mamlakat tarixidagi eng yaxshi ko‘rsatkich.

23.8.2023 2572

IS’HOQXON IBRAT

Faoliyatini pedagog sifatida qishloqda maʼrifat tarqatish bilan boshlagan Is’hoqxon Ibrat (1862-1937) nafaqat ma’rifatparvar shoir, tilshunos va tarixshunos olim, ilk oʻzbek matbuotchilaridan biri hamdir. Faoliyatini pedagog sifatida qishloqda maʼrifat tarqatish bilan boshlagan Is’hoqxon Ibrat (1862-1937) nafaqat ma’rifatparvar shoir, tilshunos va tarixshunos olim, ilk oʻzbek matbuotchilaridan biri hamdir.  Sharq va G‘arb mamlakatlarining Istambul, Sofiya, Afina, Rim, Qobul, Makka, Kalkutta, Bombey kabi shaharlari bo‘ylab safarlari mobaynida arab, fors, hindi, urdu, ingliz tillarini mukammal o‘rgangan ma’rifatparvarning fan, maʼrifat va madaniyatni targ‘ib etuvchi maqolalari “Turkiston viloyati gazeti”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi Farg‘ona” gazetalarida muntazam chop etilgan.Milliy kutubxona va kitobxonlik ishlarining ilk tashkilotchisi va targ‘ibotchisi sifatida “Kutubxonai Is’hoqiya”ga asos soladi. Kitob berish va olish ma’lum tartib-qoidaga moslashtirilgan bu kutubxona fondi boy bo‘lib, ko‘plab ilmiy, tarixiy, badiiy asarlar bilan birga, zamonaviy mavzulardagi kitoblarni ham topish mumkin edi.Xayrli ishlari tufayli qozilik darajasiga ko‘tarilib, xalq hurmatini qozongan Ibrat ilm-fan, madaniyat, maktab-maorif sohasidagi jonbozligi tufayli ayrim mutaassiblarning nafratiga uchradi. Ona qishlog‘i To‘raqo‘rg‘onda mehnatkash xalq bolalari uchun ochgan maktabi ko‘p o‘tmay mutaassib kimsalar tomonidan “Kofirlar maktabi”, degan tuhmat bilan yoptirildi. Dunyodagi qirqdan ortiq tillar va yozuvlar haqida ma’lumot beruvchi “Jome’ us-xutut” asari, arab, fors, hind, turk, o‘zbek va rus so‘zlaridan tarkib topgan “Lug‘at sitta as-sina” lug‘ati, tarixchi olim sifatida yozgan “Tarixi Farg‘ona”, “Tarixi madaniyat”, “Mezon uz-zamon” kitoblari o‘z davri uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan. 75 yoshida hibsga olingan ma’rifatparvar Andijon turmasida vafot etadi.

19.7.2023 4203

Miya qachon dam olishi kerak?

Olimlarning uzoq muddatli kuzatuvlari shuni ko‘rsatmoqdaki, inson miyasi mukammal reja asosida ishlaydi. Dam oladigan vaqt ishlashga majbur qilib yoki aksincha, unumli mehnat fursatini keraksiz mashg‘ulotlarga sarflab, uni faqat zo‘riqtirasiz yoki samaradorlikni tushirasiz. Eʼtiboringizni quyidagi yo‘riqnomaga qarating va kun tartibi tuzishda eʼtiborga oling, muvaffaqiyatli natija sizni ko‘p kuttirmaydi! Tonggi 6:00 dan 7:00 gacha – bu vaqtda miyada eslab qolish va xotiraga muhrlash funksiyasi faollashadi. Ayniqsa, tunda to‘yib uxlagan bo‘lsangiz, katta hajmli lug‘at, qoida yoki matnlar mazmunini uzoq muddatga eslab qolishingiz mumkin, sinab ko‘rasizmi?  8:00 dan 9:00 gacha – miya faol va samarali ishlay boshlaydi. Ertalabki nonushta va badantarbiyani kanda qilmaydiganlar toifasidan bo‘lsangiz, bu ko‘rsatkich sizda yana ham yuqori bo‘lishi aniq! 9:00 dan 10:00 gacha – diqqat jamlashni talab etadigan ishlar: statistika to‘plash, maʼlumotlarni tartibga solish, tahlil qilishning ayni vaqti! 11:00 dan 12:00 gacha – aqliy mehnat samaradorligi nisbatan pasayadi, demak, ish yoki dars tayyorlash stolidan biroz uzoqlashib, dam olishingiz yoki ovqatlanishingiz mumkin. 12:00 dan 18:00 gacha – miya faol mehnat va jismoniy mashqlarga shay!                                  19:00 dan 21:00 gacha – do‘stlar va oila davrasida muloqot qilish, kechki sayr uchun eng munosib palla.                                                                                               21:00 dan 23:00 oralig‘idagi vaqtni esa mutaxassislar eng to‘yimli uyqu vaqti deb taʼkidlaydilar. Bunda miya va asab tizimi bilan birga, inson tanasi ham tiniqib dam oladi.  Maʼlumki, uyqu soatlari har kimning yoshidan kelib chiqib belgilanadi. Uning ko‘pi ham, kami ham zarar bo‘lishi mumkin. Kelasi maqolalarda uyquni to‘g‘ri tashkillashtirish, uning yoshlar uchun ahamiyati haqida suhbatlashamiz, “Sog‘lom yoshlik” ruknini  kuzatib boring!

17.7.2023 4114

FARAXBAXSH TONGLARDAN – FARAXBAXSH TILAKLAR

Yurtimizda yangi shukuh, yangi islohotlar davri boshlandi. Xalqimiz o‘z aytar so‘zi va istaklariga ko‘ra yurt egasini qayta sayladi. Erkin ovoz berish yo‘li bilan, Muhtaram yurtboshimiz qayta Prezident bo‘lib, kuni kecha xalqimiz oldida tantanali qasamyod qabul qildi. Va o‘z lavozimiga kirishdi. Tarix sahifalariga muhrlangan bu kunda davlatimiz rahbari: “Menga yuksak ishonch bildirib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylagan barcha yurtdoshlarimga yana bir bor chin qalbimdan samimiy minnatdorchilik bildiraman. Muqaddas Vatanimiz timsoli va mustaqilligimiz ramzi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi davlat bayrog‘iga, madhiyamiz va gerbimizga, menga topshirilgan Prezidentlik Oliy nishoni va bayrog‘iga yuksak hurmat bajo keltiraman.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanishimni men inson huquq va erkinliklarini, xalq manfaatini ta’minlashga qaratilgan siyosatimizning yana bir yuksak e’tirofi sifatida qabul qilaman”, – deya ishonch ila o‘z nutqlarini so‘zladi. Shuningdek, ushbu tantanali marosimda yurtboshimiz bir qator sohalarda tub o‘zgarishlar bo‘lishini ta’kidlab, avvalo, yurtimiz tinchligi, osoyishtaligini yanada mustahkamlagan holda, xalqimiz manfaatlariga javob beradigan yagona va samarali yo‘lni aniq belgilab olishimizni ta’kidlab o‘tdi. “Barchamiz birgalikda kelajakka ishonch bilan intilib, butun diqqat-e’tiborimizni oldimizda turgan vazifalarni hal etishga qaratishimiz, xalqimiz kutayotgan, davrning o‘zi talab etayotgan yangi g‘oya va tashabbuslarni ilgari surishimiz lozim.Biz o‘tmishdan, kechagi tariximizdan, yo‘l qo‘ygan xato va kamchiliklarimizdan zarur xulosalar chiqarib, O‘zbekistonimizning dunyodagi o‘rni va nufuzini yanada yuksaltirishimiz, Vatanimiz shuhrati va shon-sharafini hamma jabhalarda munosib va mardona himoya qilishimiz kerak.Nega deganda, bugungi keskin raqobat olamida kechagi mezon va yondashuvlar bilan rivojlanib bo‘lmaydi. Bugungi zamon – bu kechagi zamon emas.Shu bois, har bir imkoniyatdan oqilona foydalanib, har qanday muammoni aql bilan, ilm bilan hal qilishimiz, turli sinovlarni xalqimiz bilan bamaslahat, og‘ir-vazmin bo‘lib yengib o‘tishimiz kerak.Parlamentimiz, hukumatimiz, vazirlik va idoralar, mahalliy hokimliklar o‘zlarining kelgusi faoliyatlarini mana shu omillarning barchasini inobatga olgan holda tashkil etishlari zarur.Endi barcha soha va tarmoqlarda tizim o‘zgaradi, vaziyat o‘zgaradi, samaradorlik o‘zgaradi”, – deydi Prezident so‘zining davomida.Shuningdek, yurtimizda millati, tili va dinidan qat’i nazar, har bir fuqaro tinch va erkin, baxtli va farovon yashashini ta’minlash, kelajak avlod uchun ta’lim va tarbiya, sog‘liqni saqlash, ilm-fan, madaniyat va san’at, sport sohalarini rivojlantirish zarurligini ham yana bir bor eslatib o‘tdi.Har bir xalqning tayanchi, suyanchi beixtiyor shu zaminning yoshlari hisoblanadi. Ular bor orzu-umidlarini, tilaklariyu istaklarini ularning kelajaklarida ko‘radi. Shu sabab ham davlat rahbari O‘zbekiston yoshlariga:“Aziz o‘g‘il-qizlarim, bugun tarixning o‘zi, zamonning o‘zi sizlarning oldingizda beqiyos imkoniyatlar ochmoqda.El-yurt koriga avvalo kim yaraydi? Albatta, sizlar!Yangi O‘zbekistonni, Uchinchi Renessansni kim barpo etadi?Albatta, sizlar!Yurtimiz, xalqimizni kelajakda kim rozi qiladi?Albatta, sizlar!Xalqimiz, Vatanimiz sizlarga ishonadi.Sizlar O‘zbekiston tarixiga oltin harflar bilan yoziladigan buyuk ishlarni amalga oshirishga qodirsiz.Yoshlik – g‘animat, vaqt – g‘animat, fursat borida otni qamchilang! Davlatimiz, xalqimiz yaratib berayotgan imkoniyatlarning qadriga yeting! Dunyoga o‘z so‘zingizni ayting!Izlanish va intilishdan aslo to‘xtamang! Baxt va omad doimo sizlarga yor bo‘lsin!” – deya otalarcha mehrini, muhabbatini izhor etdi. Hozirgi kunda siyosiy sohada deysizmi, ta’lim, madaniyat, sport sohalarida deysizmi, yoshlarga ko‘rsatilayotgan e’tibor yuksak. Ularning har tomonlama sog‘lom, barkamol avlod bo‘lib yetishishi uchun yurtboshimiz katta g‘amxo‘rlik ko‘rsatmoqda. Azal-azaldan O‘zbekiston ahli komil inson tarbiyasiga bo‘lgan e’tibori doimo muhim miqyosda va alohida diqqatga sazovor hisoblanadi. Alisher Navoiy bobomiz komillikni, Farobiy bobomiz fozil shaxsni tarbiyalashni ilgari surgan. Shunday ekan, o‘zbek xalqi ma’naviy merosidan oqilona foydalanishi, ularning farzandlari buyuk bo‘lishidan darak beradi. Atrofimizga nazar soladigan bo‘lsak, jannatmonand yurtda yashayotganimizning guvohi bo‘lamiz. Har bir sohada parvoz qilayotgan ilmli, fidoiy, vatanparvar insonlarning borligini ko‘rib esa ko‘zlarimiz quvonadi. Shu jamiyatda foydamiz tegayotganidan, Vatan ravnaqida hissamiz borligidan mamnun bo‘lamiz. O‘zim ham bir pedagog, olima, ilm izlash yo‘ilda metin sabotga ega bo‘lgan inson sifatida shuni ayta olamanki, bo‘layotgan har bir tub o‘zgarish avvalo xalqimiz ko‘ngil obodligiga qaratilgani rost. Biz yurt egalarini tarbiyalayapmiz.dunyo minbarlarida o‘z aytar so‘ziga ega bo‘lgan, qat’iy qaror hamda nurli maqsadlari bo‘lgan yosh-avlodni tarbiyalayapmiz. Turli taloto‘plardan, turli bo‘ronlar-u bo‘htonlardan bilimimiz, salohiyatimiz, aql-zakovatimiz ila shu kunlarga qadar yetib keldik, ishonchli yurt sardori soyasida amallarimiz xayrli davom etayotganidan qalbimiz taskin topadi. Yurboshimizning tantanali qasamyodidagi nutqlarini shu tuproqning, shu zaminning bir zarrasi bo‘lib jon-qulog‘im bilan tinglar ekanman, faraxbash tuyg‘ularni his etaman. Ayniqsa yurtboshimizning: “Xalqimizning ongi, dunyoqarashi o‘zgargani, uning qalbida o‘ziga, ertangi kunga ishonch paydo bo‘lgani – bu bizning eng katta yutug‘imiz.O‘zini o‘zgartira olgan xalq, hech shubhasiz, hayotni, ijtimoiy muhitni ham o‘zgartira oladi, o‘z murod-maqsadlariga albatta yetadi. Mana shunday ulug‘ e’tiqod bilan yashayotgan xalqqa rahbar bo‘lib, uni yorug‘ manzillar sari boshlash men uchun ulkan baxt, ulkan sharafdir.Hayotimning ma’no-mazmuniga aylangan buyuk maqsad – Yangi O‘zbekistonni, Uchinchi Renessans poydevorini barpo etish yo‘lida sizlar bilan, butun xalqimiz bilan birga tinimsiz ishlashga, bor kuch-g‘ayratim, bilim va salohiyatimni safarbar etishga tayyorman. Men bilan bir safda sizlardek aziz qadrdonlarim, duogo‘y otaxon va onaxonlarimiz, azamat aka-ukalarimiz, mehribon opa-singillarimiz, azmu shijoatli yoshlarimiz borligi menga bitmas-tuganmas kuch-g‘ayrat, ruh va ilhom beradi.Ishonchim komil, barchamiz birgalikda Yangi O‘zbekistonni – inson qadri ustuvor bo‘lgan jamiyat va xalqparvar davlatni albatta quramiz!Barchamizni mana shunday ulug‘ maqsadlar yo‘lida birlashtirgan xalqimiz, Vatanimiz doimo omon bo‘lsin! Barcha ezgu ishlarimizda Yaratganning o‘zi madadkor bo‘lsin! Yashasin O‘zbekiston! Yashasin O‘zbekiston xalqi!” – deya ta’kidlashi qalb hayajonimni ko‘z yoshlarim ila bayon etadi. Bu – baxt. Mana shunday yurtning farzandi ekanligimiz – baxt. Oppoq orzulari bor xalq farzandi ekanligimiz, uning tafti ila ulg‘ayotganimiz, kelajak-avlodni ulg‘aytirayotganimiz – baxt. Baxtli tonglarning nafasidan bahramand bo‘layotganimiz, xotirjamlikda tunlarni tonga ulayotganimiz – baxt. Va mana shu baxtimizga hech qachon ko‘z tegmasin!

14.7.2023 4239

Raqamlashtirilgan Oʻzbekiston!

Oʻzbekiston oʻz oldiga kuchli demokratik, ilgʻor rivojlangan davlatlar safidan mustahkam oʻrin egallashni maqsad qilgan. Dunyoning rivojlangan 50 mamlakati qatoriga kirish — bosh vazifa. Bu boradagi islohotlar esa xalqimizga munosib sharoit yaratib berish maqsadida amalga oshirilyapti. Eʼtibor bersak, keyingi yillarda Oʻzbekistonning shaxdam odimlari xalqaro hamjamiyat tomonidan eʼtirof etilmoqda. Mintaqada eng koʻp aholiga ega mamlakat iqtisodiyotini liberallashtirish, chetdan koʻproq sarmoya jalb etish saʼy-harakatlari uzluksiz olib borilyapti. Bu kabi oʻzgarish va yangilanishlar, asrlarki, iqtisodiyoti qishloq xoʻjaligiga asoslangan Oʻzbekistonda kambagʻallik va ishsizlikka qarshi kurashish asnosida roʻy berayotgani bilan ham dolzarbdir. Oʻn yillar davomida tirikchiligi tashqi mehnat migratsiyasi orqasidan oʻtayotgan millionlab fuqarolarini ishli qilish — mamlakatning oʻzida yangi bandlik manbalarini yaratishga qogʻozda emas, amalda boʻlishoga eʼtibor qaratilmoqda. Prezidentimizning Oliy Majlisga Murojaatnomasida 2020-yilning “Ilm, maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”, deb eʼlon qilinishi hamda shu boʻyicha “Yoʻl xaritasi” ishlab chiqilgani ham yuqoridagi ustuvor yoʻnalishlar roʻyobida salmoqli rol oʻynamoqda. Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, barcha tarmoqlar va sohalarda, eng avvalo, davlat boshqaruvi, ta’lim, sog‘liqni saqlash va qishloq xo‘jaligida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, elektron hukumat tizimini takomillashtirish, dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalarining mahalliy bozorini yanada rivojlantirish, respublikaning barcha hududlarida IT-parklarni tashkil etish, shuningdek, sohani malakali kadrlar bilan ta’minlashni ko‘zda tutuvchi 220 dan ortiq ustuvor loyihalarni amalga oshirish boshlangan. Chunonchi, kelasi besh yil ichida raqamli iqtisodiyotga oʻtish vazifasi qatʼiy maqsad sifatida belgilab qoʻyilgani nafaqat xalqaro ekspertlar hamjamiyati tomonidan qizgʻin kutib olindi, balki bugungi pandemiya davrida ham nihoyatda ratsional qaror boʻlganini koʻrsatmoqda. Shunday ekan, yaqin yillarda biznes yuritish muhiti boʻyicha dunyoning eng old ellik davlati safiga kirsak, ajab emas. Misol uchun yurtimizda faoliyat olib borayotgan my.Gov.uz, yandeks ilovalari orqali raqamlashtirilayotganini bilsak bo’ladi. Har bir fuqaro my.Gov.uz yagona identifikatsiya tizimi orqali tashkilotlarga qogʻoz koʻtarib yurmasdan bemalol oʻz tashvish va ishlarini qilishi munkin.

14.7.2023 4077

Vatanning ishonchi, sharafi boʻling! – Minhojiddin Mirzo

“El-yurt umidi” jamgʻarmasi hamda Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi hamkorligida bugungi kunda xorijda tahsil olayotgan va ayni damda ta’til sababli yurtimizdan boʻlib turgan stipendiatlar uchun maxsus oʻquv-seminar tashkil etildi. Shu yilning 11–13-iyul kunlari boʻlib oʻtgan anjumanning maqsadi “El-yurt umidi” jamgʻarmasi stipendiatlari bilan doimiy muloqotni davom ettirish, ularda Vatanga sadoqat, oʻzbek milliy qadriyatlariga hurmat, vatanparvarlik ruhini kuchaytirish hamda Yangi Oʻzbekistonda yoshlarga oid davlat siyosati mohiyati va maqsadlarini tushuntirishdan iboratdir. Xorijda tahsil olayotgan mutaxassisliklari boʻyicha mamlakatimizni yanada rivojlantirish yuzasidan takliflarini oʻrganish va amaliyotga joriy qilishga koʻmaklashish, oʻqishni tugatib qaytganlaridan soʻng ular uchun munosib mehnat faoliyatini tashkil etish ham koʻzda tutilgan. “Hech qaysi davlat oʻz-oʻzidan buyuk boʻlib qolmaydi. Mamlakat iste’dodli va salohiyatli yoshlari bilan qudratlidir. Shu ma’noda Prezidentimiz tashabbusi bilan navqiron avlodni yuqori intellektual salohiyatga ega, zamonaviy va kreativ fikrlaydigan, ilm-fanga innovatsion gʻoyalar va texnologiyalar olib kirishga qodir mutaxassis qilib tarbiyalashga alohida e’tibor qaratilmoqda, – dedi Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi rahbari, “El-yurt umidi” jamgʻarmasi Vasiylik kengashi a’zosi Minhojiddin Mirzo. Biz yashayotgan bu zamonlar, Sizga nasib etgan bu imkonlar ne-ne insonlarga armon boʻlib qolgan. Roppa-rosa bir asr ilgari ma’rifarparvar bobolarimiz oʻz hisobidan millat yoshlarini xorijga oʻqitishga yuborishgan. Bu ulugʻ zotlarning maqsadi, davlatimiz rahbari ta’biri bilan aytganda, jaholat va qoloqlik girdobida qolgan Turkiston xalqini dunyoviy ilm-fan, ilgʻor kasb-hunarlar bilan qurollantirib, umumbashariy rivojlanish yoʻliga olib chiqishdan iborat boʻlgan. Zamon bizdan ma’rifatparvar jadidlarga izdoshlik maqomida fidoyilik bilan mehnat qilishimizni talab etmoqda. Jahon mehnat bozorida raqobatbardosh va yuqori malakali mutaxassislarni yetakchi xorijiy ta’lim muassasalarida tayyorlash va malakasini oshirish Oʻzbekistonning har tomonlama jadal rivojlanishi uchun nihoyatda zarur. Dunyoning rivojlangan mamlakatlaridagi eng nufuzli ta’lim va tadqiqot, innovatsiya va amaliyot maskanlarida tahsil olish va stajirovka oʻtash baxti sizlarga nasib etgan ekan, bu yoʻlda hech bir lahzani bekor oʻtkazmang, hech bir imkonni qoʻldan boy bermang. Mamlakatimizda Uchinchi Rennesans poydevorini barpo etishga oʻz hissangizni qoʻying. Vatanning ishonchi, sharafi boʻling!” Ma’lumot oʻrinida aytish mumkinki, Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi “El-yurt umidi” jamgʻarmasi bilan bir necha yillardan buyon yaqin hamkorlik qilib kelmoqda. Bu borada jamgʻarma tomonidan tashkil etiladigan stipendiya tanlovlarida ishtirok etuvchi nomzodlarning Vatanimiz tarixi, buyuk ajdodlarimiz merosi, ma’naviy bilimlari darajasini aniqlash boʻyicha suhbat dasturi ishlab chiqilgan. Suhbat jarayonida olimlar, madaniyat va san’at arboblari, yozuvchi va shoirlar ishtirok etishadi. Seminar qatnashchilari Prezident huzuridagi Davlat boshqaruv akademiyasida taniqli professorlar, yuqori martabali shaxslar, senator va vazirlardan qiziqarli ma’ruzalar tingladilar. Oliy Majlis Senati, “Yangi Oʻzbekiston bogʻi”, Temuriylar tarixi davlat muzeyi, “Adiblar xiyoboni”, “Qatagʻon qurbonlari muzeyi” kabi diqqatga sazovor manzillarga sayohat uyushtirilmoqda. “Ma’ruzalardan soʻng hammamiz Shahidlar xotirasi yodgorlik majmuasiga bordik. U yerda “Qatagʻon qurbonlari” muzeyida boʻldik. Mana, qarang, Vatanimni taraqqiy ettiraman, degan insonlar sobiq tuzum davrida qanday mashaqqatlarga duchor etilgan. Hatto jismoniy yoʻq qilishgacha borilgan. Bugun esa mustaqil davlatimiz biz yoshlarga oʻqib-oʻrganishimiz uchun har tomonlama shart-sharoitlar yaratib bermoqda, – deydi Amerika Qoʻshma Shtatlarining Minnesota universiteti talabasi Shahzoda Ikromova. – Oʻquv seminari hamda ekskursiyalar orqali oʻzimizdagi tarixiy bilimlarni yanada boyitdik. Jadidlarimiz haqida koʻproq ma’lumotlarga ega boʻldik. Ta’tildan soʻng universitetga qaytamiz va yangi bilimlarimizni u yerdagi tengdoshlarimiz bilan boʻlishamiz”. Bugungi kunda AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Yaponiya, Kanada, Italiya, Ispaniya, Janubiy Koreya kabi rivojlangan mamlakatlarning global akademik reytinglarda TOP 300 talikka kirgan University of Oxford, University of Cambridge, University College London, Imperial College London, Columbia University, Cornell University va boshqa nufuzli universitetlarida mamlakatimiz uchun ustuvor hisoblangan mutaxassisliklar boʻyicha 500 ga yaqin stipendiatlar “El-yurt umidi” jamgʻarmasi ta’lim dasturlari boʻyicha oʻqishni davom ettirmoqda. “Iqtisodiyot va sun’iy intellekt yoʻnalishi boʻyicha magistraturada tahsil olyapman. Yozgi ta’til davomida “El-yurt umidi” jamgʻarmasi stipendiantlari uchun tashkil etilgan maxsus oʻquv-seminar boshqa davlatlarda oʻqiyotgan talabalar bilan tajriba va fikr almashish imkonini bergani bois menga ma’qul boʻldi, – deydi Amerika Qoʻshma Shtatlarining Duke universiteti talabasi Abdumalik Abduqayumov. Hammamizga ma’lumki, hozirgi kunda ma’lumotlar bilan ishlash yanada tezlashgan. Shu sababdan sun’iy intellekt boʻyicha dunyoda koʻplab tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Men oʻzim tahsil olayotgan universitetda ham sun’iy intellektni iqtisodiyot bilan bogʻlagan holda foydali dasturlar yaratyapmiz. Oʻzbekistonga qaytib kelganimda, albatta, Vatanim ravnaqi uchun mana shunday strategik dasturlarni ishlab chiqaman va ularni amaliyotga tatbiq etaman. Biz dunyoning qaysi mamlakatida tahsil olmaylik hamisha Prezidentimizning mehrini, ishonchi va umidini his qilib yashaymiz. Universitetdagi shartnoma summasi 60-70 ming dollar, kundalik yashash chiqimlari ham bor. Barcha xarajatlar davlatimiz rahbari e’tibori asosida “El-yurt umidi” jamgʻarmasi tomonidan qoplab berilyapti. Shu oʻrinda yoshlar ta’limini davlat siyosati darajasiga koʻtargan Prezidentimizga rahmat aytamiz. Bizga qaratilgan e’tibor va ishonchni albatta oqlashga va’da beramiz!”  

12.7.2023 4102

INNOVATSION YONDASHUVLAR ta’lim samaradorligiga erishishning asosiy shartidir

Innovatsion yondashuvlar ta’lim tizimini modernizatsiyalash va ta’lim samaradorligiga erishishning asosiy shartidir. Zero, bugungi kun yoshlarining tanlagan sohasiga qiziqishini yanada oshirish, layoqati bor yigit-qizlarni ta’limga va mutaxassisligiga to‘g‘ri yo‘naltirish ta’lim-tarbiyada erishajak yutuqlarimiz samarali bo‘lishini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida “... oliy ta’lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish, hududlarda davlat va nodavlat oliy ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil etish asosida oliy ta’lim bilan qamrov darajasini 50 foizdan oshirish, sohada sog‘lom raqobat muhitini yaratish” vazifasi qo‘yildi. Yangi tahrirdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunda “Davlat ta’lim standartlari va davlat ta’limi talablariga muvofiq ta’lim xizmatlarini ko‘rsatuvchi nodavlat ta’lim tashkilotlari bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ta’lim to‘g‘risidagi hujjatlarni beradi”, deb belgilab qo‘yildi. Ya’ni tegishli tashkilotlarning litsenziyasiga ega xususiy oliy ta’lim muassasasi diplomi davlat oliy ta’lim muassasalari diplomlari bilan bir xil maqomga ega.  Yangi tahrirda qabul qilingan Konstitutsiyada “Har kim ta’lim olish huquqiga ega. Davlat uzluksiz ta’lim tizimi, uning har xil turlari va shakllari, davlat va nodavlat ta’lim tashkilotlari rivojlanishini ta’minlaydi”, deyiladi. Ya’ni davlatimiz davlat ta’lim tashkilotlari bilan bir qatorda, nodavlat ta’lim tashkilotlarini rivojlantirishni ham o‘z zimmasiga olyapti. Yoshlarning oliy ta’limga qamrovini oshirish, bandligini ta’minlash, zamonaviy bilim va yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega, yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, oliy ta’limni modernizatsiya qilish, ilg‘or ta’lim texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish borasida ko‘zga ko‘ringan natijalarga erishilmoqda.  Ipak yo‘li innovatsiyalar universiteti tashkil etilishi ham ana shu islohotlar samarasi, deb ayta olamiz. Tashkil etilganiga hali bir yil bo‘lmasa-da, oliy ta’lim muassasamiz qisqa muddatda yutuqlarga erisha boshladi. Zamonaviy kompyuterlar, bir yarim million kitob fondiga ega elektron kutubxona, 15 mingga yaqin o‘quv va badiiy adabiyot jamlangan axborot-resurs markazi, televizorlar, elektron doskalar, zamonaviy mebellar mavjud. Hozir universitetimizda iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha), boshlang‘ich ta’lim va pedagogika hamda psixologiya yo‘nalishlarida ta’lim berilmoqda. 2023/2024-o‘quv yilidan bakalavriat bo‘yicha 10 ta, sirtqi ta’lim bo‘yicha 10 ta va magistratura bosqichida 4 ta yo‘nalishda ta’lim beriladi. Universitetimizda Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 31-dekabrdagi “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini tashkil etish bilan bog‘liq tizimni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq, akademik mobillik asosida mamlakatimizning turli hududlarida pedagogika yo‘nalishida o‘qiyotgan talabalar ham ta’lim olmoqda. Ularning yashash hududlari va ijtimoiy holati to‘g‘risidagi ma’lumotlar “HEMIS” axborot tizimiga yuklangan. Ta’lim tizimiga raqamli texnologiyalarni keng joriy qilishga e’tibor qaratmoqdamiz. Xususan, har bir fakultetda ma’ruza mashg‘ulotlari uchun mo‘ljallangan “smart” auditoriyalar yaratish, ARM fondini raqamlashtirish va elektron tizimga o‘tkazish, ta’lim jarayonida xalqaro miqyosda keng qo‘llaniladigan zamonaviy dasturiy mahsulotlardan foydalanishni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha choralar ko‘rilmoqda. Axborot-resurs markazi zamonaviy kompyuterlar bilan ta’minlangan. Bir so‘z bilan aytganda, Ipak yo‘li innovatsiyalar universiteti yurtimizda bilimli, malakali mutaxassis kadrlar tayyorlashda istiqboli porloq oliy ta’lim muassasasi bo‘lishiga ishonamiz va shu maqsad yo‘lida harakat qilamiz. Zero, bu dunyoda yoshlarga ta’lim berishdek sharafli vazifaning o‘zi yo‘q.

12.7.2023 4042

SUN’IY INTELLEKT odamlar ustidan hukmronlik qiladi(mi?)

Ijtimoiy va iqtisodiy hayotimizga sun’iy aql jadallik bilan kirib keldi va kundalik turmushimizda faol ishtirok etmoqda. Misol uchun, Google eng ko‘p izlangan buyruqlarni eslab qolish va tavsiya qilish imkoniga ega. Shu kabi ulkan ma’lumotlarni yig‘ayotgan korporatsiyalar ularni qayta tahlil qilish orqali siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarga faol aralashmoqda. Ma’lumotlar bazasi ustidan nazorat o‘rnatish ko‘plab hukumatlarning asosiy maqsadiga aylanib ulgurdi. Sun’iy aql nima? Sun’iy intellekt (AI) deganda insonning mantiqiy va ijodiy funksiyalarini bajaruvchi intellektual sun’iy tizim tushuniladi. Bu atama o‘rganish va muammolarni hal qilish kabi inson aqli bilan bog‘liq xususiyatlarni namoyish etadigan har qanday texnologiyaga nisbatan ham qo‘llanishi mumkin. Sun’iy intellektning ideal xususiyati – bu aniq maqsadga erishish uchun eng yaxshi imkoniyatga ega bo‘lgan harakatlarni baholay olish va amalga oshirish qobiliyatidir. AI dunyosi deyarli cheksiz, u o‘sib borayotgan muhandislik va kompyuter imkoniyatlari hisobiga katta qudratiga ega bo‘lib bormoqda. Turli tor funksiyalar, vazifalar va faoliyatlar allaqachon inson qobiliyati va undan yuqori darajada amalga oshirilishi mumkin, ba’zan esa insonga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi. Tadqiqotlarga ko‘ra, keyingi o‘n besh yil ichida AI texnologiyalari jamiyatda juda katta ta’sir kuchiga ega bo‘ladi va global inqilob darajasidagi o‘zgarishlarni amalga oshiradi. Bu ikki xil ta’sir segmentlari orqali xarakterlangan: birinchidan, AI texnologiyalari kompaniyalar va bandlikka jiddiy ta’sir ko‘rsatadi, bir-biriga chambarchas bog‘langan kompaniyalar va katta ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qiluvchi tashkilotlar guruhlari paydo bo‘ladi, bu esa ular o‘rtasida global raqobatning kuchayishiga olib keladi. Ikkinchidan, odamlar AI tufayli cheksiz imtiyozlardan foydalanishi mumkin bo‘ladi. Yangi “gigantlar” 1648-yilda Vestfaliya shartnomasi bilan poydevori qo‘yilgan zamonaviy milliy davlatlar hukmronlik qilgan xalqaro tizimda kun sayin o‘z ta’siri va qudratini oshirib borayotgan yangi bir kuch paydo bo‘ldi. Bu yangi kuch – texnologik yutuqlar natijasida katta aylanmalarni boshqaruvchi global texnologik kompaniyalardir. 10 yil oldin dunyodagi eng qimmat kompaniyalar ro‘yxatiga atigi ikkita texnologik kompaniya kirgan bo‘lsa, 2022-yilgi Top-10 talik ro‘yxatdan bu toifadagi to‘qqizta kompaniya o‘rin olgan. Bugungi kunda ushbu kompaniyalarning tovar aylanmasi va daromadi xalqaro tizimdagi qator davlatlarning iqtisodiy salohiyatidan ham oshib ketdi. Biror insonning ro‘yxatdan o‘tgan joyi haqidagi ma’lumot va Google qidiruv tarixi birlashganda uning sog‘lig‘i, xarid qobiliyati va siyosiy imtiyozlari haqidagi batafsil axborotlar to‘plamiga ega bo‘lish mumkin. Bu ijtimoiy monitoring va kuzatishning eng katta ma’lumotlar bazasiga ega bo‘lish deganidir. Bunday nazorat esa endi avvalgidek mehnat talab qilmaydi, chunki ommaviy profillash infratuzilmalari ham algoritmga asoslangan. Siyosiy jarayonlarga ta’siri Zamonaviy davrda siyosiy nomzodlar saylovchilarning ishonchini qozonishda va ularning qo‘llab-quvvatloviga erishish uchun cheklangan miqdordagi vositalarga ega. Ammo keyingi davrda sun’iy intellekt yordamida bu vositalar misli ko‘rilmagan darajada oshishi kutiladi. Texnologiyalarning algoritmik baholashi Parlamentda qaysi qonun loyihalari qabul qilinishi, saylovchilarni jalb qilish va muhim siyosiy masalalar haqida ko‘proq xabardor bo‘lishga yordam bera boshlaydi. Bu esa jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi, chunki AI saylovchilarni individual manipulyatsiya qilish uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, 2017-yilda Buyuk Britaniyadagi saylovlarda ijtimoiy tarmoqlarda noto‘g‘ri ma’lumotlar va soxta xabarlarni tarqatish uchun siyosiy botlardan foydalanilgan. Botlar – bu ommaviy qo‘llab-quvvatlash illyuziyasini yaratish uchun bir tomonlama siyosiy xabarlarni agressiv ravishda tarqatish uchun dasturlashtirilgan avtonom tizimlar vazifasini o‘tagan. Shu jihatlarga urg‘u qaratgan ba’zi ekspertlar sun’iy intellektni “demokratiyani bug‘ib qo‘yuvchi” vosita sifatida ko‘rmoqda. AI demokratiyaga zarar yetkazadi va avtoritarizmni kuchaytiradi, degan qarashlar ko‘paygan bo‘lsa-da, bu ko‘proq nisbiy, bir tomonlama tushunchadir. AI insoniyat taraqqiyotidagi har qanday muayyan rejim turiga qarshi yoki unga xos mafkuraviy qarama-qarshiliklarni ifodalamaydigan neytral pozitsiyani ifodalovchi muhim faktor vazifasini bajarishi kerak. AI “yopiq texnologiya” sifatida inson va mashinaning o‘zaro ta’sirida katta noxolislikni keltirib chiqaradi va ishtirok etishdan ko‘ra, markazlashtirilgan boshqaruv tuzilmalarini mustahkamlaydi, degan qarashlar mavjud. O‘z navbatida, sun’iy ong “elektron demokratiya” qaror topishida asosiy omil sifatida ham ko‘riladi. Mutaxassislar bir paytlar internet boshqaruvini “demokratik” va “avtoritar” domenlarga ajratgan. Bugungi kunda esa dunyo “texno-demokratiya” va “texno avtokratiyalar” o‘rtasida bo‘linishni o‘z boshidan kechirmoqda. Shu nuqtayi nazardan AIga asoslangan texnologiyalarning taraqqiyoti sabab dunyo demokratik va avtoritar xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan milliy yoki mintaqaviy doiralarga bo‘linib bormoqda. Shu jihatdan, kelajakda sun’iy aqldan faol foydalanish demokratik davlatlarni yanada demokratlashtirishi, avtoritar davlatlarni esa yanada avtoritarlashtirishi ehtimoli mavjud. Iqtisodiy taraqqiyot  “Accenture” konsalting kompaniyasi 12 ta rivojlangan mamlakatda o‘tkazgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 2035-yilga kelib sun’iy ong yillik global iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ikki baravar oshirishi mumkin. Bu o‘sish uchta muhim jihat bilan xarakterlangan. Birinchidan, innovatsion texnologiyalar mehnat unumdorligining (40 foizgacha) o‘sishiga olib keladi va ishchi kuchi bilan bog‘liq vaqtni yanada samarali boshqarish imkonini beradi. Ikkinchidan, AI yangi virtual ishchi kuchini yaratadi: bu “aqlli avtomatlashtirish” deya nomlanib, muammolarni hal qilish va o‘z-o‘zini boshqarish funksiyalariga ega bo‘ladi. Uchinchidan, iqtisodiyot turli tarmoqlarga ta’sir ko‘rsatadigan va yangi daromad manbalarini yaratadigan innovatsiyalarning tarqalishidan ham foyda ko‘radi. McKinsey Global instituti prognozlariga ko‘ra, sun’iy intellekt 2030-yilga borib taxminan 13 trillion AQSh dollari miqdoridagi qo‘shimcha iqtisodiy mahsulot ishlab chiqarishi mumkin. Bu global YIMni har yili taxminan 1,2 foizga oshiradi. Sun’iy intellektga asoslangan zamonaviy dunyoning eng xavfli jihati shundaki, u “gʻolib hamma narsani oladi” tamoyiliga asoslangan. Bu esa ijtimoiy keskinlik va xalqaro nizolarni yanada kuchaytiruvchi omil bo‘lib qoladi.

11.7.2023 4040

Xalqaro biologiya olimpiadasi sovrindorlari va ularning o‘qituvchilari pul mukofoti bilan taqdirlanadi

Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi matbuot xizmatining ma’lum qilishicha, joriy yilning 3-11 iyul kunlari Birlashgan Arab Amirligining Al-Ayn shahrida 80 mamlakatdan jami 310 nafar o‘quvchi ishtirok etgan 34-Xalqaro biologiya olimpiadasida o‘zbekistonlik 3 nafar o‘quvchi bronza medalini qo‘lga kiritdi. Qayd etilishicha, g‘olib o‘quvchilarimiz Behruz Tursunov, G‘olibjon Sharifov, Muhammadibrohim Egamberdiyevga 3-o‘rin (bronza medal) uchun bazaviy hisoblash miqdorining 200 baravari (66 million so‘m), ustoziga 150 baravar (49,5 million so‘m) pul mukofotlari beriladi.   Shuningdek, oltin medalni qo‘lga kiritgan o‘quvchilarga BHMning 500 baravari (165 mln so‘m), ustoziga 450 baravari (148,5 mln so‘m), kumush medal uchun — o‘quvchi BHMning 300 baravar miqdori (99 mln so‘m), ustoziga 250 baravar (82,5 mln so‘m) pul mukofotlari bilan taqdirlanadi.   Bundan tashqari, Xalqaro olimpiada g‘oliblari OTMlarga imtiyoz bilan grant asosida o‘qishga qabul qilinib, keyinchalik ta’lim muassasalarida o‘qituvchi bo‘lib faoliyat yuritadigan taqdirda lavozim maoshiga 150 foiz har oylik ustama oladi.