Har qanday subyektning ijtimoy javobgarligi bo‘lgani kabi biznes subyektlarida ham bu javobgarlik bor. Rivojlangan, ayniqsa, sanoati rivojlangan mamlakatlarda bu mavzu dolzarb bo‘lib kelmoqda. O‘z vaqtida masalaga yetarlicha e’tibor bermagan davlatlarda vaziyat og‘irlashgan, ushbu muammo ko‘proq ekologik muhitda ko‘zga tashlanadi. Ya’ni turli korxona va zavodlardan chiqayotgan zaharli gazlar, chiqindilar, noto‘g‘ri foydalanilayotgan tabiiy resurslar, yovvoyi tabiatga zarar yetkazish kabi. Ammo biznesda ijtimoiy javobgarlik faqatgina ekologiya bilan bog‘liq emas, uning katta-kichik boshqa jihatlari ham bor.
O‘zbekiston ham rivojlanayotgan davlat sifatida mahalliy, xorijiy investitsion biznesni rivojlantirishga e’tibor qaratmoqda. Sohaga yoshlar jadal kirib kelyapti. Shu sabab bu mavzu ayni paytda biz uchun muhim va boshqalar yo‘l qo‘ygan xatolarni takrorlamasdan, biznesdagi ijtimoiy javobgarlikni shakllantish, buni qadriyat darajasiga chiqarish kerak. Velosipedni qayta kashf qilish ham shart emas, bu borada dunyo davlatlari orttirgan tajriba, olimlar, tadqiqot markazlarining izlanish va tahlillari yetarli, shulardan to‘g‘ri foydalansak kifoya.
Ijtimoiy javobgarlik shaxslar va kompaniyalarning atrof-muhit hamda butun jamiyat manfaatlariga muvofiq harakat qilishini talab etadi. Ijtimoiy mas’uliyat “korporativ ijtimoiy mas’uliyat” (xalqaro atama: CSR — Corporate Social Responsibility) deb ataladi. Ko‘pgina kompaniyalar CSRni rentabellikka putur yetkazmagan holda biznes modellarining ajralmas qismiga aylantirishga harakat qiladi va bunga erishmoqda ham. Aslida, CSR daromadning kamayishiga emas, balki to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan holatda oshishiga olib keladi. CSRning asosiy maqsadi ham daromadga intilish, butun jamiyatga foyda keltirish va buning uchun axloqiy muvozanatni ta’minlaydigan siyosatni ishlab chiqishdir. Bugunda CSR faqatgina ma’lum hududdagi holat bo‘yicha emas, balki iqlim o‘zgarishi, ekologik muammolar, qurg‘oqchilik, gumanitar inqirozlar fonida global ahamiyatga ega.
CSR turlari
Ekologik javobgarlik. Korporativ ijtimoiy mas’uliyat atrof-muhitni asrashga asoslanadi. Kompaniyalar ishlab chiqarishdagi ifloslanish va chiqindilarni kamaytirish, materiallarni qayta ishlash, daraxtlar, yashil hududlar kabi tabiiy resurslarni to‘ldirish orqali atrof-muhitni muhofaza qilishni davom ettirishi mumkin. Bu mas’uliyat yaqin kelajakda qurg‘oqchilik xavf solayotgan, poytaxt havosi eng iflos shaharlar ro‘yxatidan tez-tez joy olayotgan, Orol dengizi qurib, sho‘rlanish ortib, suv resurslari kamayib borayotgan O‘zbekiston uchun muhim. Shuning uchun biznesni rivojlantirish bilan parallel ravishda undagi ijtimoiy javobgarlikni ham oshirish, targ‘ib qilish va qonuniy asoslar bilan tartiblash lozim.
Harvard universitetining Biznes maktabi mutaxassislaridan biri Tim Stobierski o‘z maqolasida ushbu yo‘nalishda qilinishi kerak bo‘lgan ishlarning uchta usulini sanab o‘tadi:
– zararli amaliyotlarni kamaytirish: ifloslanishni, parnik gazlari chiqindilarini, bir martalik plastmassalardan foydalanishni, suv iste’moli va umumiy chiqindilarni kamaytirish;
– energiya iste’molini tartibga solish: qayta tiklanadigan manbalardan, barqaror resurslardan va qayta ishlangan yoki qisman qayta ishlangan materiallardan foydalanish;
– atrof-muhitga salbiy ta’sirni kompensatsiya qilish: daraxt ekish, tadqiqotlarni moliyalashtirish va ekologik tashkilotlarga xayriya qilish.
Axloqiy javobgarlik. Korporativ ijtimoiy mas’uliyat adolatli va axloqiy tarzda harakat qilishni ham o‘z ichiga oladi. Axloqiy javobgarlik holatlari yoshi, irqi, madaniyati yoki jinsidan qat’i nazar barcha mijozlarga adolatli munosabatda bo‘lish, xodimlar uchun qulay ish haqi va imtiyozlar, investorlar uchun shaffoflik kabilarda ko‘rinadi.
Xayriya. CSR qadriyatlari kompaniyalardan jamiyatga hissa qo‘shishni talab qiladi. Xayriya mas’uliyatiga ega tashkilotlar ko‘pincha daromadlarining ma’lum bir qismini ajratadi. Ko‘p kompaniyalar o‘z missiyalariga mos keladigan xayriya ishlarini amalga oshiradi va bu bilan biznesini ham targ‘ib qiladi, o‘zlarining biznesiga bevosita aloqador bo‘lmagan ko‘rinishda xayriya qiluvchilar ham bor, qizig‘i, ular ham o‘zlarini bilvosita reklama qilishga erishadi, bu xuddi sarafan marketingga o‘xshaydi. Alohida xayriya tashkilotini yaratib ish ko‘radigan kompaniyalar ham mavjud.
Moliyaviy-investitsion mas’uliyat. Kompaniyalar atrof-muhitga, axloqiy va xayriya mas’uliyatlariga ko‘proq yo‘naltirilgan rejalar tuzishi mumkin, bu yaxshi ijtimoiy aks sado ham beradi. Ammo moliyaviy investitsiyalar, yangi mahsulot uchun tadqiqotlari, shu jumladan, barqarorlikni ushlab turadigan mahsulotlar uchun tadqiqotlar va ishlanmalarga ham investitsiya kiritib, qo‘llab-quvvatlashi kerak.
CSRning afzalliklari
Massachusets Texnologiya Institutida 20 yil davomida o‘tkazilgan 200 ta so‘rovning tahlilida 70 dan ortiq mamlakatdagi biznes egalarining CSR borasidagi fikr-mulohazalari va kompaniyalardagi asl holat o‘ranilgan. Unga ko‘ra, ko‘p kompaniyalar o‘zlarini CSRga amal qiluvchi sifatida ko‘rsatishga uringan. Ammo bu yaxshi signal sifatida qabul qilinadi, chunki biznes vakillari buning foydali va kerakli ekanini, ijtimoiy javobgarlikni ma’lum darajada his qilganini ko‘rsatadi.
Korporativ ijtimoiy javobgarlik amalda biznes, jamiyat va dunyo uchun sezilarli foyda keltiradi. AQShning “Pacific Oaks” kollejining tahlillarida ham CSRning bir qancha afzalliklari sanab o‘tiladi.
Xodimlar ehtiyojlarini qondirish va ularni ushlab qolish. Ijtimoiy mas’uliyatga ega bo‘lgan kompaniyalar ko‘proq sodiq xodimlarga ega. Masalan, “Starbucks” kompaniyasi qochqinlarni yollash, xodimlarini o‘qitishni o‘z zimmasiga oldi va natijada global muammolar bilan bir qatorda xodimlarining shaxsiy rivojlanishi haqida ham qayg‘uradigan kompaniya sifatida obro‘sini oshirdi.
Brendni ajratib turuvchi jihat. CSR tashabbuslari mijozlar ishonchini va jamoatchilik hurmatini mustahkamlashga yordam beradi. Atrof-muhitni asrashdagi faolligi bilan mashhur bo‘lgan “Patagonia” (kiyim ishlab chiqaruvchi kompaniya) kabi brendlar o‘zlarining butun reputatsiyasini korporativ ekologik mas’uliyat atrofida qurdilar shu sabab brend mijozlarining sodiqlik darajasi yuqori. Bu CSR zarar emas, foyda keltirishiga yana bir misol.
Ijobiy monosabat uyg‘otish. CSR strategiyalarini amalga oshirish kompaniyaning jamoatchilik oldidagi obro‘sini sezilarli darajada yaxshilashi va ommaviy axborot vositalarida ijobiy yoritilishiga olib kelishi mumkin. Bu shunchaki PR uchun xizmat qilmaydi, korxonalar o‘zlarining axloqiy mas’uliyatlariga sodiqliklarini namoyish qilishadi hamda jamoatchilik ko‘zida javobgarligi ortadi, o‘z-o‘zidan darajani ushlab turish masalasi paydo bo‘ladi. Misol uchun, “LEGO” kompaniyasining zararsiz va qayta ishlanuvchi materiallar bilan qadoqlash yo‘lidagi sa’y-harakatlari ommaviy axborot vositalarining e’tiborini tortib, jamoatchilik maqtoviga sazovor bo‘ldi. “LEGO Group” bosh direktori Niels Kristiansen shunday dedi: “Biz kelajak avlodlar oldida turgan asosiy muammolarni e’tibordan chetda qoldira olmaymiz. Sayyora va kelajak haqida qayg‘urish uchun hozirdanoq shoshilinch choralar ko‘rishimiz juda muhim”.
Ta’sir to‘lqini. Kompaniyalar olib borayotgan tashabbuslar o‘z doiralaridan kengroq ijtimoiy-iqtisodiy foyda keltiradi. “Apple” o‘z mahsulotlarida qayta ishlangan materiallardan foydalanishga ko‘proq ahamiyat berishga qaror qilganida, u nafaqat zararli chiqindilarni kamaytirdi, balki raqobatchilarni ham shunga o‘xshash strategiyalarni ko‘rib chiqishga undadi va bu bilan soha kompaniyalari o‘rtasida o‘ziga xos rezonans paydo qildi.
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinadiki, biznesdagi ijtimoiy javobgarlik hech qanday zarar keltirmaydi, balki aksincha. Faqatgina qarashlar va preoritetlarni o‘zgartirib, O‘zbekistondagi rivojlanib kelayotgan biznes sohasiga CSR qadriyatlarini singdirish lozim bo‘ladi. Korporativ ijtimoiy mas’uliyat bilan korxonalar ijobiy ijtimoiy, ekologik va iqtisodiy o‘zgarishlarda yetakchi bo‘lish qudratiga ega bo‘ladi. Ammo bu birgina biznes subyektlari, davlat tashabbusi bilan amalga oshadigan ish ham emas. Jarayonda barcha iste’molchilar, keng jamoatchilik qatnashishi lozim, ya’ni korporativ ijtimoiy mas’uliyatga ega bo‘lgan kompaniyalarni qo‘llashi, mahsulotlarini tanlashi, sarafan marketing kabi yo‘llar bilan rag‘batlantirib borishi kerak. Aslida, buning mohiyati ham shunda, biznes subyektlari, investorlar va iste’molchilar bir-biriga ijtimoiy mas’uliyat bilan qaraydi, to‘la yo‘lga qo‘yilgan CSR esa institutsional vazifa ham bajarishi mumkin. Kishilik jamiyatining har bir a’zosi atrofdagilarga, vataniga va sayyoramizga javobgardir.
