13.5.2024 39

Bugun qaysi kasb egalariga talab yuqori?

Markaziy bank O‘zbekistonning 2024-yil 1-choragidagi Mehnat bozori sharhini e’lon qildi. O‘tgan yilning ikkinchi yarim yilligidan boshlab mehnat bozori ko‘rsatkichlari yaxshilanishda davom etmoqda. 2023-yil yakuniga, yuqori investision faollik sharoitida jami ish bilan band bo‘lgan aholi soni 312 ming kishiga yoki o‘tgan yilga nisbatan 2,3 foizga oshdi. Iqtisodiyotdagi ishsizlik darajasi sezilarli darajada kamayib, 6,8 foizni tashkil qildi. Bandlikka asosiy hissa qo‘shgan sohalar qurilish va savdo tarmoqlari bo‘lsa-da, qishloq xo‘jaligida band bo‘lganlar soni kamaydi. Qaysi sohalarda ish ko‘p? Mehnat bozoridagi bo‘sh ish o‘rinlari (vakansiyalar) soni bilan o‘lchanadigan ishchi kuchiga bo‘lgan talab sezilarli darajada oshdi. Ushbu davrda bo‘sh ish o‘rinlarining o‘rtacha soni qariyb 36,8 mingtani tashkil etib, 2023-yil dekabr oyi ko‘rsatkichlariga nisbatan 14 foizga oshgan (32,2 mingta). Eng ko‘p bo‘sh ish o‘rinlari chakana savdo, qurilish, umumiy ovqatlanish, ishlab chiqarish va ta’lim sohalarida shakllanishda davom etmoqda. Hududlar bo‘yicha bo‘sh ish o‘rinlarining asosiy qismi Toshkent shahri (60 foiz atrofida), Samarqand (11 foiz) va Toshkent viloyatlariga (9 foiz) to‘g‘ri kelgan. Ish qidirayotganlar qaysi kasb egalari? Taklif tomonidan, ish qidirayotganlar orasida e’lonlarning salmoqli qismi transport, qurilish, buxgalteriya va maishiy xizmat ko‘rsatish sohalariga to‘g‘ri kelmoqda. Mehnat bozorida talabning mavjudligiga qaramasdan, uning ishchi kuchi taklifi bilan ayrim tarkibiy nomutanosibliklari mavjud. Bu, bir tomondan, oldingi davrlardagi bo‘sh ish o‘rinlari sonining sezilarli qismi saqlanib qolayotganida (dastlabki, T-1 davrida 64 foiz va T-2 davrida 55 foiz atrofida), boshqa tomondan esa, xususiy sektordagi yuqori va o‘rta malakali ishchilarning ish haqlari o‘rtasidagi tafovutda namoyon bo‘lmoqda. Bunda maxsus ko‘nikmalar talab etiladigan axborot texnologiyalari, tibbiyot, ishlab chiqarish kabi sohalarda bo‘sh ish o‘rinlari o‘tgan davrlardan saqlanib qolayotgan bo‘lsa, maishiy xizmatlar, qo‘riqlash/xavfsizlik xizmatlari va talabalar uchun bo‘sh ish o‘rinlari yuqori tezliqda yangilanib kelmoqda. Ish haqi dinamikasi Ish haqi dinamikasi mehnat bozorining joriy holatini o‘zida aks ettirishda davom etmoqda. 2024 yilning birinchi choragida ish haqining nominal o‘sish sur’ati yillik 19,8 foizni, inflyatsiyani hisobga olgan holda esa 9,8 foizni tashkil etdi. Xususan, ishchi kuchiga bo‘lgan yuqori talab fonida, savdo (24,4 foizga) hamda axborot va aloqa (23,5 foizga) sohalarida yuqori ko‘rsatkichlar saqlanib qoldi. Qurilish sohasida mehnat resurslari taklifining o‘sishi hisobiga ish haqi o‘sishi pastroq shakllanmoqda (6,6 foiz). Iqtisodiyotdagi bandlik va ishlab chiqarish darajasini inobatga olganda, xizmat ko‘rsatish sohalarining aksariyatida mehnat unumdorligi ish haqi o‘sishidan ortda qolib, bu xizmat ko‘rsatish sohasi tomonidan inflyatsiyaga bosim beruvchi omillardan biri bo‘lib qolmoqda.

13.5.2024 17

Ayollarni himoya qilishi kerak bo‘lgan qonun ularni jazolamoqda

O‘zbekistonda ayollarni himoya qilishi kerak bo‘lgan qonun ularni jazolash uchun ham xizmat qilmoqda. Bu haqda Toshkent davlat yuridik universiteti (TDYU) tadqiqotchilari O‘tkirbek Xolmirzayev va Zayniddin Shamsidinov tayyorlangan O‘zbekistonda ayollarga nisbatan maishiy zo‘ravonlik huquqbuzarliklarining sud amaliyotiga doir tadqiqotda aytib o‘tilgan. Sudlar oilaviy zo‘ravonlik holatlari bo‘yicha ma’muriy huquqbuzarliklarda jabrlangan ayollarning o‘zini ham MJtKning 59−2-moddasi – oilaviy zo‘ravonlikda ayblab, javobgarlikka tortayotganini ko‘rsatdi. Bunda jazo choralari odatda ruhiy yoki jismoniy zo‘ravonlikka uchragan ayollarning zo‘ravonga qarshi javob harakatlari — masalan, haqorat qilish, unga javoban kuch ishlatish orqali jismoniy zarar yetkazish kabi holatlar uchun qo‘llanilmoqda. Masalan, Andijon viloyatidagi ayrim tumanlarning sud qarorlari o‘rganilganda, tasodifiy tanlab olingan 10 ta ma’muriy ishning 6 tasida jabrlanuvchi ayolning o‘zi ham javobgarlikka tortilgani yoki zo‘ravonlikda ayblangani ma’lum bo‘ldi. Tadqiqotga ko‘ra, bunday amaliyot asosan Andijon, Farg‘ona, Toshkent viloyatlari sudlari tomonidan qo‘llanilayotgani oydinlashgan. Misol uchun bir holatda (3−1702−2301/1596-sonli ish) huquqbuzar o‘z xotinini urishi oqibatida xotini javob qaytaradi, ular bir-biriga tan jarohati yetkazadi, sud har ikkisiga ham jarima jazosi tayinlaydi. Yana bir holatda (3−1702−2302/1627-sonli ish) er alohida yashayotgan xotinining yashash uyiga borib, u bilan janjallashib, unga tan jarohati yetkazadi, xotini esa bunday zo‘ravonlikka qarshi so‘kish bilan javob qaytaradi va erining mashinasi oynasini sindiradi. Sud erni oilaviy zo‘ravonlikda, xotinni bo‘lsa haqorat va mulkka shikast yetkazishda aybdor deb topib, har ikkisini javobgarlikdan ozod qiladi. Aslida, har ikki tomonga zarar yetgani haqida ariza bo‘lgan taqdirda ham, sud zaruriy mudofaa va boshqa tushunchalar nuqtayi nazaridan ishni qo‘shimcha o‘rganishi mumkin edi, lekin tadqiqotchilar ko‘rib chiqqan ma’muriy va jinoiy ishlarda sudyalar bunga e’tibor qaratmagan. E’tiborga molik yana bir jihat shuki, oilaviy zo‘ravonlikka doir o‘rganilgan 10462 ta ishning 96 foizini erkak, 4 foizini ayol sudyalar ko‘rib chiqqan. Ayollarni himoya qilish uchun ishlab chiqilgan qonunlar ular jabrlangan holatlarda ham ularning o‘zini javobgarlikka tortilishiga olib kelmoqda. Bu esa zo‘ravon erkakning yarashuvga erishish, jabrlanuvchi ayol ustidan ariza yozish orqali kelishuvga majburlash usullaridan biriga aylanganini ko‘rsatadi. Tadqiqotchilar bu paradoks hali dunyoning hech bir huquqiy tizimi amaliyotida uchramaganini ta’kidlagan.  

10.5.2024 156

Qarindoshlar o‘rtasidagi nikoh — nogironlik, bedavo dard va nobud bo‘layotgan go‘daklar

Bir necha kunlardan beri o‘sha qizcha ko‘z oldimdan ketmaydi. Mitti vujudida og‘ir va bir umrlik dardni ko‘tarib yurgan qizcha! Kattalarning o‘ylamay, bilib bilmay qilgan ishi uchun tovon to‘layotgan qizcha! Onasi terisiga zarar yetkazmasin deb uning qo‘llarini ushlab olgan, aftidan “baliqcha”ni qichishish yoki og‘riq bezovta qiladi. Uning och-pushti terisi doimiy ravishda ko‘chadi, qosh va kipriklari umuman ko‘rinmaydi. Ha, angladingiz. “Ixtioz”ga chalingan go‘dak. Uning terisi xuddi baliq tangachalaridek edi, bu dardning da’vosi yo‘qligi, kasallikni butun umr yelkada olib yurishi kerakligini o‘ylab, yuragim orqaga tortib ketdi. Qizaloq hali juda yoshligiga qaraganda, bu — tug‘ma. Onasi sog‘lom ekan, otasidan o‘tganmikan? Yo qarindoshlar o‘rtasidagi nikohning oqibati! Kelib chiqish sabablari turlicha bo‘lsa-da, xayolimga kelgan eng birinchi fikr shu bo‘ldi. Va afsuski, fikrim tasdig‘ini topdi: ayol xolasining o‘g‘liga turmushga chiqqan ekan... Erta turmush qurish yoki yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikoh qanday oqibatlarga olib kelishini hammamiz yaxshi bilamiz. Ammo minglab oilalar, millionlab bolalar bu haqiqatning qurboni bo‘ladi. Oʻzimniki turganda begona nima kerak; topgan-tutganim oʻzimiznikiga boʻlsin, deb oqibati nima boʻlishini oʻylamay, bolalarining taqdirini xavfga qoʻyayotgan ota-onalar oilaviy muammolar sabab yuzko‘rmas bo‘lib ketadi. Kattalarning qarori jabrdiydalari esa butun umr nogironlik, irsiy kasalliklar, aqliy nuqsonlar kabi o‘nlab dardlar bilan kurashib yashaydi. Ikkinchi, uchinchi bolasini ham yerga ko‘mayotganlar, dunyoga kelmasidan nobud bo‘layotgan farzandlar sonini sanaymiz desak, sanog‘ida adashamiz. Nega odamlar shu oddiy haqiqatni anglagisi kelmaydi? Nasl oldidagi mas’uliyatini o‘ylamay, yetti avlodini ham xatarga qo‘yadi? Xalqimizning tibbiy madaniyati yetishmasligi oqibatimi bu? Keling, savollarga birgalikda javob izlaylik.   Go‘dak opichlagan buvi Atrofimizda yaqin qarindoshi bilan turmush qurganlar ko‘p. Ularning orasida farzandi sog‘lom tug‘ilgan juftliklar ham bor. Feysbukdagi “Zamonaviy ayollar klubi” guruhida qarindoshiga turmushga chiqishning salbiy oqibatlari haqida so‘rovnoma o‘tkazildi. 200 ga yaqin ayol tanishlari yoki o‘zi qarindoshiga turmushga chiqib, farzandi nosog‘lom tug‘ilgani yoki qarindoshlar yuzko‘rmas bo‘lib ketganini aytgan. So‘rovnoma ishtirokchilarining xohishi o‘laroq, ismlar oshkor qilinmagan. Ayrim izohlarni keltiramiz: “Men ammamga kelin bo‘lganman. 2 farzandimni yerga berdim: biri ikki yarim yoshda edi, biri homila payti – 3 oyligida nobud bo‘lgan. Shukrki, 3 nafar farzandim bor hozir, lekin har bir farzandimni Ollohdan tilab-tilab olganman, oson bo‘lmagan”. “Bir opam ammasiga kelin bo‘ldi. Ko‘pchilik qarshi bo‘lgandi. Birinchi farzand sog‘lom tug‘ildi. Ana, hech nima qilmadi, ko‘rdinglarmi, deyishdi. Afsuski, keyingi farzandi nogiron tug‘ildi. Mana, yaqinda 10 yoshga to‘ladi. Er-xotin ajrashdi, quda bo‘lgan opa-uka yuzko‘rmas bo‘lib ketdi”. “Dugonamda shunday bo‘lgan. Opa-singillarning farzandlari oila qurgan.  Xolavachchalar. Ikki farzandi nobud bo‘ldi. Uchinchisi sog‘lom tug‘ilgandi, ammo olti oylikdan keyin o‘sishdan to‘xtadi, tengqurlaridan ortda edi. 2 yoshga to‘lar vaqtida olamdan o‘tdi.  Oxirgi daqiqalarda ovqat yemay qo‘ydi, ko‘zlari ko‘rmay, faqat miyasi ishlab turdi. Oradan 3 yil o‘tib, o‘g‘illi bo‘lishdi. Alhamdulillah, bolajon sog‘-omon! 3 nafar farzand dog‘i va sabrning mevasi”. “Yaqin o‘rtog‘im xolasining og‘liga turmushga chiqdi. Birinchi qizi sog‘lom tug‘ildi. Keyin o‘g‘li tugʻildi. Afsus, oyoq-qo‘li falaj bo‘lib tug‘ilgan. 10 yoshda hozir, maxsus maktabga boradi. Boshqa farzand ko‘rgani yo‘q, chunki farzandi yana nosog‘lom tug‘ilishidan qo‘rqadi”. “Er-xotin ikkovimiz qarindosh emasmiz, lekin qaynona-qaynotam amakivachcha boʻlishgan. 7 avlodga ta’sir qilishi rost, qizim bilsa sindromi bilan tug‘ilgan. 18 ga toʻldi, turli kasalliklar bilan kurashib keladi”. “Shanba kuni edi. Ishdan chiqayotganimda bir ayolga duch keldim. Nabirasini “Bolajon” telekanaliga koʻrsatuvga olib kelgan ekan. Eshikdan kirishda qorovullar “bugun koʻpchilik mualliflar ishga kelishmaydi, telefon qilib kelmabdiz-da”, deyishayotgan ekan. Keyin mendan “Beruniy” metrogacha qanday borishni soʻradi. Yoʻlim metrogacha ekanligi uchun “yuring, koʻrsatib yuboraman”, dedim. Haligi ayol nabirasi – qizaloqni (4-5 yosh edi) orqasiga koʻtarib oldi. “Keling, yordamlashaman, xola”, desam, “Yoʻq, oʻzim eplayman”, dedi. Xullas, metroda gaplashib ketdik. Aytishicha, qizaloq jigar yetishmovchiligi kasalligiga chalingan. Borgan sari kasallik natijasida jigari qurib borayotgan ekan. Har 4-5 oyda bir marta Qoraqalpogʻistondan Toshkentga pediatriya markaziga bolani da’volatgani olib kelishar ekan. Nima sababdan bunaqa kasalga chalingan desam, “Bu kasallik tugʻma, – dedi xo‘rsinib. – Oʻgʻlimga singlimning qizini olib berganman, shifokorlar qarindoshlik turmushi natijasi bu deb aytishdi”. Qizaloq oʻzi yurishga qiynalar, oyoqlarida mador yoʻq ekan. Shu sababdan koʻtarib yurisharkan. Yoshi katta, toʻlachadan kelgan, koʻzlari mungga toʻla ayol jonsizgina qizaloqni orqasiga opichlab olgan manzara anchagacha yodimdan chiqmadi, ancha vaqtgacha oʻylab qiynaldim”, deydi Gulzoda Safarova.   Sog‘lom ota-onadan nega nogiron bola tug‘iladi? Ota-onasi sog‘lom, irsiy kasalliklari bo‘lmasa, nega farzand nosog‘lom tug‘iladi? Bu savollarga javobni Buxoro davlat tibbiyot instituti bitiruvchi kurs talabasi Mirjalol Jumaqulov sodda qilib tushuntirib berdi: “Tibbiyotda yaqin qarindoshlar bilan oila qurishning salbiy oqibatlari ko‘pligi isbotlangan. Uning asosiy sababi irsiy xastaliklarning ko‘payib ketishi bilan bog‘liq. Olimlarning qayd etishicha, yaqin qarindoshlar nikohi tufayli saksonga yaqin kasallik kelib chiqishi mumkin. Jumladan, tug‘ma aqliy zaiflik, quyonlab, bo‘ri tanglay, xromosom kasalligidan daun xastaligi, bullyoz epidermoliz, gemofiliya, temir moddasining oshib ketishi, aqliy va jismoniy o‘sishdagi jiddiy oqsoqlik kabi. Bu kasalliklarning hech biri “shunchaki kasallik” emas, aksariyati da’vosiz, butun umr davom etadigan dard. Masalan, tug‘ma nogironlikni olaylik. Tug‘ma nogironlik tufayli bir yilda 303 mingdan ziyod bola hayotining birinchi to‘rt haftaligida vafot etadi. 50 foiz holatda tug‘ma nogironlik sabablarini bilib bo‘lmaydi. Ammo tibbiyot bunday anomaliyalarning paydo bo‘lishi ehtimolini oshiruvchi qator omillarni aniqlagan. Qonning aralashuvi (yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikoh) tug‘ma nogironlikning asosiy va eng ko‘p kuzatilgan sabablaridandir. Shuningdek, yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikohdan bo‘lgan homiladorlikda homilaning nobud bo‘lishi, chaqaloqning ilk oylardagi o‘limi, aqliy zaiflik ehtimoli ikki baravargacha oshadi. Genetiklar yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikohda irsiy kasalliklar va tug‘ma nuqsonlar qon bir bo‘lganligi uchun keskin darajada oshib ketishini ta’kidlashadi. Begonalar oila qurganda esa kuchli gen kuchsizini yengadi, boshqa tomonning o‘sha xastaligiga qarshi tura oladi. Shuning uchun ba’zi davlatlarda qarindoshlar o‘rtasidagi nikoh qonunan taqiqlangan. To‘g‘ri, tibbiyot rivojlanmoqda, bundan besh-o‘n yillar avval imkonsiz tuyulgan muolajalar amaliyotga tatbiq etilmoqda. Ammo hozircha tibbiyot qarindoshlar o‘rtasidagi nikohning salbiy oqibatlariga yechim topolgani yo‘q. Buning oldini olishning yagona yo‘li – unga yo‘l qo‘ymaslikdir”.   Tovonini avlodlar to‘laydi Xalqimiz mehmondo‘stligi, odamiyligi, muqaddas oila qadriyatlari, kattalarni hurmat qilish kabi fazilatlari bilan hamisha faxrlanib kelingan. Ammo fazilatlarini tarannum etish bilan birga ayb, nuqsonlardan ham ko‘z yummaslik, ularni tuzatishga intilish kerak. O‘zbekchilikning eng og‘riqli nuqtalaridan biri, shubhasiz, qarindoshlar o‘rtasida nikohga yo‘l qo‘yilishidir. O‘zimniki, sinalgan, jigarim, begonaga kunim qolmasin qabilidagi qarashlar nafaqat bolalar salomatligiga salbiy ta’sir qiladi, ba’zan qarindoshlik rishtalariga ham putur yetkazadi. Avvalo, tibbiy jihatdan, qolaversa, qurilayotgan oila doimo mustahkam turishiga hech kim kafolat bera olmas ekan, demak, qarindoshlar orasidagi nikohga “xo‘p” deb bo‘lmaydi. Zotan inson hayoti davomida qabul qiladigan noto‘g‘ri qarorlar uchun nafaqat o‘zi, balki avlodlari ham tovon to‘laydi. Buning oldini olish uchun esa kelajak oldidagi mas’uliyatni his qilish, oqibatlar bilan emas, muammoni paydo qiluvchi sabablar bilan kurashish kerak. Shunday ekan, qarindoshga qiz bermang, qarindoshdan qiz olmang!

10.5.2024 62

Ilm olish imkoniyati cheklanmagan

Ko‘zlari ko‘rmasa-da, bashariyat xotirasida o‘chmas iz qoldira olgan shunday insonlar borki, ularning ishlari, hayot yo‘li hammaga o‘rnak bo‘la oladi. Masalan, bugun deyarli har bir ko‘zi ojiz inson o‘qishni biladi va buning uchun ular – Lui Brayldan minnatdor bo‘lishi lozim. Qizig‘i, Braylning o‘zi ham ko‘zi ojiz bo‘lgan. 1809-yilda Fransiyaning Kuvre shaharchasida tug‘ilgan Lui uch yoshida otasining ustaxonasiga kiradi va bir asbobdan jarohatlanadi. Jarohat ko‘zi ojizlikka sabab bo‘ladi. Braylda harbiylar qorong‘ida foydalanadigan yozuvni o‘zi kabilar o‘qishi uchun qo‘llash fikri tug‘iladi va buning ustida ish boshlaydi. 20 yoshli Lui 6 nuqtali kodga asoslangan, bugungi kunda butun dunyoda foydalaniladigan alifboni yaratishga muvaffaq bo‘ladi. Yoki bo‘lmasa, ko‘rish qobiliyatini to‘liq yoki qisman yo‘qotgan bu kabi insonlar tarixini o‘rganar ekansiz, ularning matonatiga qoyil qolasiz. Bunday matonat sohiblari oramizda ham ko‘p. Ulardan biri namanganlik Abdurashid Do‘stboyev. Yoshi 30 da. Bolaligida baxtsiz hodisa tufayli ko‘z nuridan ayrilgan. Hozir Uychi tumanidagi 15-maktabda ingliz tili o‘qituvchisi bo‘lib ishlaydi. U avvaliga ixtisoslashtirilgan maktab-internatini, keyin kasb-hunar kollejini tamomladi va 2016-yili Namangan davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tili yo‘nalishiga maxsus grant asosida o‘qishga qabul qilindi. O‘qish davomida intiluvchanligi bilan ajralib turgan qahramonimizning bugun yuzdan ortiq ilmga chanqoq o‘quvchilari bor. Shogirdlarining 3 nafarida CEFR, 2 nafarida  IELTS sertifikati bor. “Insonning imkoniyati cheklangani bilan, ilm olishi uchun imkoniyatlar cheksizdir”, – deydi u. Mumkin emas! U o‘qituvchilik kasbini tanlashining o‘ziga xos tarixi bor, odamlarning gap-so‘zi sabab bo‘lgan, desak ham bo‘ladi. “Ko‘zi ojizlarning qo‘lidan faqat qo‘shiq aytish keladi xolos, boshqa ish qila olmaydi, degan gaplarni ko‘p eshitganman. Lekin men bu fikrlarga qarshi edim. Shunday insonlarga qo‘limdan ko‘p ish kelishini, boshqa sohalarda ham muvaffaqiyatlarga erisha olishimni isbotlab qo‘yish uchun harakat qildim va buni uddaladim”, – deydi qahramonimiz. Odamlar o‘zlari va atrofdagilarga ham chegaralar qo‘yishni yaxshi ko‘radi. Qizlar uchun uchuvchilik mos kelmaydi, yigit kishi dizayner bo‘lishini qabul qila olishmaydi. Va shu barobarida imkoniyati cheklangan biror kishini ko‘rsa, uni biror kasb egasi sifatida tasavvur qila olmaydi. Albatta, bu odamlar yaratgan qobiqlar, xolos. Bunday cheklovlarni yengib o‘tish uchun esa insondan tanlagan kasbi, orzusi uchun kurashish, harakat qilish va bunga erishmaguncha to‘xtamaslik talab etiladi. Shu xislatlari tufayli Abdurashid “mumkin emas”larni “mumkin”ga aylantirdi, hozir u o‘quvchilarining mehrini qozona olgan o‘qituvchi.   “Hech kimdan kam emasman” Insonda ko‘rish, eshitish, harakatlanish imkoniyati cheklanishi mumkin. Lekin bilim olishi uchun imkoniyatlar cheklanmaydi. Ilm olishga, o‘rganishga xohish-istak bo‘lsa bas. “Sen imkoniyati cheklanganlar maktabida ishlashing kerak, oddiy maktabda ishlashga qiynalasan, deganlar ko‘p bo‘lgan. Lekin men ularga quloq solmadim. 2020-2021-o‘quv yilidan 15-maktabda ish boshladim, yaqinda 4 yil bo‘ladi. Menga o‘xshagan imkoniyati cheklanganlarning ham sog‘lom insonlardan kam joyi yo‘q, deb bilaman. Hujjat ishlari, baholash kabi masalalarda muammo tug‘ilmagan. Chunki biz ham mobil telefondan, kompyuterdan foydalanish imkoniga egamiz. Bu uchun maxsus ilovalar bor”, – deydi Abdurashid Do‘stboyev.   Unda shijoat bor “Abdurashid tanlagan kasbini juda yaxshi ko‘radi. Hatto darsdan tashqari o‘quvchilariga qo‘shimcha to‘garaklar ham tashkil qilgan. Kichikligidanoq viloyatimizda ko‘zi ojiz ingliz tili o‘qituvchisi yo‘qligi uchun shu kasbni egallashga harakat qildi va bunga erishdi. Unda ba’zi sog‘lom insonlarda yo‘q shijoatni ko‘rib quvonaman”, – deydi Uychi tumanidagi “Mevazor” mahallasi yoshlar yetakchisi Bobomurod Razzoqov. Abdurashid Do‘stboyev o‘qituvchi sifatida yoshlarga ko‘proq kitob o‘qishni tavsiya qiladi. Chunki kitob dunyoqarashni kengaytiradi, hayotga qarashni o‘zgaradi. To‘g‘ri kitob tanlab o‘qigan inson hayotda hech qachon qoqilmaydi. Asosiysi, o‘qib, o‘rganib, izlanishdan to‘xtamaslik. Boshqalarga o‘xshamaslik esa, ayb emas.

10.5.2024 74

Ota-onalar farzand tarbiyasida qanchalik mas’uliyatli?

Ota-onalarning farzandi kelajagiga mas’uliyat bilan yondashuvi bolaning kamol topishi va muvaffaqiyatga erishishidagi muhim omildir. Ota-onalar farzandining hayoti va ta’lim-tarbiyasida faol ishtirok etsa, bolaning o‘sishi va rivojlanishi uchun maqbul muhitni ta’minlay oladi. Xo‘sh, yurtimizda ota-onalar farzand tarbiyasida qanchalik mas’uliyatli? Ular farzandining kasb tanlashi, yaxshi o‘qishi uchun maslahat berib, ko‘maklashadimi? Yoshlar o‘z xohishiga ko‘ra kasb tanlayaptimi yoki ota-onasining qistovi bilan? Quyidagi tahlil orqali ushbu savollarga javob topishimiz mumkin. Farzand tarbiyasiga kim eng ko‘p ta’sir o‘tkazadi? Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti ekspertlari O‘zbekistonda ota-onalarning farzand tarbiyasi va ta’lim olishidagi ishtirokini aniqlash maqsadida 7-22 yosh oralig‘idagi farzandlari bor ota-onalar orasida so‘rov o‘tkazdi. So‘rovda 3 602 nafar ota-ona ishtirok etdi (N=3 602), ularning o‘rtacha yoshi 43 yosh. Respondentlarning 75 foizini ayollar, 25 foizini esa erkaklar tashkil etdi. Respondentlar fikriga ko‘ra, farzand tarbiyasiga onasi, otasi va aka-ukalari eng ko‘p ta’sir o‘tkazadi. 12,8 foizi o‘qituvchilarning ham ta’siri borligini ta’kidlagan. Farzandingiz kelajagini tasavvur qila olasizmi? Farzandingiz kelajagini qanday tasavvur qilasiz, degan savolga respondentlarning 78,4 foizi ma’lum bir kasbning mutaxassisi, 8,8 foizi moddiy ta’minlangan inson, 5,4 foizi tadbirkor, 5,3 foizi davlat xizmatchisi, deb javob bergan bo‘lsa, 2,1 foizi biror narsaga erishishiga ko‘zim yetmaydi yoki tasavvur qila olmayman, deb javob bergan. So‘rov natijasiga ko‘ra, ota-onalarning 94,6 foizi farzandi kelajagi haqida o‘zaro suhbatlashib turishini, 86 foizi fikrlari bir-xil ekanligini ma’lum qilgan. Ota-onalarning 97,8 foizi farzandi bilan uning bo‘lajak kasbi va qiziqishlari to‘g‘risida suhbatlashib turishini, 2,2 foizi esa umuman bu haqida suhbatlashmaganini bildirgan. Ularning 64,5 foizi qiz farzandning ota-onasi, bo‘lib 40 foizi oliy ma’lumotga ega. Ota-onalarning 83,4 foizi farzandi tanlagan kasbni ma’qullashini, 1,7 foizi umuman ma’qullamasligini aytgan. Yoshlar qaysi kasbni egallashni xohlaydi? So‘rov natijalariga ko‘ra, yoshlarning 20,7 foizi shifokor, 18,2 foizi o‘qituvchi, 15 foizi jurnalist, 10,5 foizi iqtisodchi, 7,8 foizi IT-sohasi, 5,2 foizi tadbirkor, 5,3 foizi moliyachi va 1 foizi huquqshunos bo‘lish istagida. Qiz bolalar asosan shifokor (24,3 foiz), o‘qituvchi (22,5 foiz), jurnalist (21,1 foiz) va iqtisodchi (7 foizi) bo‘lishni rejalashtirmoqda. O‘g‘il bolalar esa iqtisodchi (17,5 foiz), IT-mutaxassisi (14,3 foiz), moliyachi (8,4 foiz), tadbirkor (8,2 foiz) va sportchi (4,4 foiz) bo‘lish istagini bildirgan. Qaysi kasblarga talab yuqori? Shu o‘rinda aytib o‘tish joizki, bugungi kunda nafaqat O‘zbekiston mehnat bozori, balki butun dunyoda shifokor va o‘qituvchilarga talab juda kata. Shuningdek, IT-sohasi mutaxassislariga ham talab baland, lekin shunga qaramay taklif ham juda yuqori. Biroq iqtisodchilarga talab yuqori emas. Mehnat bozorida marketolog, menejer va muhandislarga talab yuqori bo‘lishiga qaramay so‘rovda ishtirok etganlar orasida ushbu kasblarni tanlaganlar deyarli yo‘q. Bu esa o‘z navbatida yoshlar va ota-onalar orasida mehnat bozori tendensiyalari to‘g‘risida ma’lumotlar yetarli darajada emasligidan dalolat beradi. Talabchanlik ham, nazorat ham yo‘q Respondentlarning 26,6 foizi farzandining kasb tanlashida ota-onasi turtki bo‘lganini bildirgan bo‘lsa, 53,5 foizi bu to‘liq  farzandining tanlovi ekanligini bildirgan va 80 foiz ota-onalar farzandining qarorini qo‘llab-quvvatlashini aytgan. 16,2 foiz respondent farzandi fikrini qo‘llab-quvvatlamasligini bildirgan.    Respondentlarning 53,9 foizi farzandining ta’lim olishi va uy ishlarini bajarishida talabchanlik qilishini, 37,1 foizi esa shunchaki nazorat qilib turishini, 8,3 foizi esa talabchanlik ham, nazorat ham qilmasligini bildirgan. So‘rov natijalariga ko‘ra, ota-onalarning bor yo‘g‘i 56 foizi farzandining ta’lim olishdagi yutuqlaridan to‘liq qoniqishini bildirgan. 12,6 foizi qoniqarli emas, deb baholagan.   So‘rovda ishtirok etgan respondentlarning 75 foizi farzandi qo‘shimcha darslarga borishini bildirgan. Qo‘shimcha darslarga qatnamaydi, deb javob berganlarning 50 foizi o‘rtacha oylik daromadini 3 million so‘mgacha deb ko‘rsatgan, ya’ni farzandining qo‘shimcha darslarga qatnashi oilalarning moliyaviy holati bilan bog‘liq. 15,6 foiz respondent farzandining o‘qituvchisi bilan umuman muloqot qilmasligini, 20,4 foizi haftada bir marotaba muloqot qilib turishini aytgan. Xulosa o‘rnida So‘rov natijalaridan kelib chiqib aytish mumkinki, bugungi kunda ota-onalar farzandining ta’lim olishi va kelajakdagi hayoti haqida g‘amxo‘rlik qilmoqda. Lekin shunga qaramay ota-onalar orasida farzandi tarbiyasi va uning qiziqishlarini qo‘llab-quvvatlamaydiganlari ham kam emas. Shuningdek, bugungi kunda bolalarning qo‘shimcha darslarga qatnash ko‘rsatkichlari yuqori ekanligi ma’lum bo‘ldi, buning asosiy sababi esa maktablardagi ta’lim sifatining pastligiga borib taqaladi.

10.5.2024 50

Yuz bilan yuzlashayotgan gazeta

Dunyoda juda ko‘p moʻjizalar yaratilgan, lekin ular tasodifiy emas, xalqning ehtiyoji, iqtidori, zakovati tufayli yuzaga keladi. Hayotimizning bir bo‘lagiga aylanadi. Aytaylik, kitob, elektr chirogʻi, radio, televideniye, telefon... Gazeta ham shularning biri. Garchi ko‘rinishi, shakli o‘zgargani bilan, mohiyati yo‘qolgan emas. Binobarin, ularni yo‘qotishga urinish ham nodonlik bilan barobar. 2020-yili ilk bor “Yoshlar ovozi” gazetasida maqolam chiqqan. Bu men uchun unutilmas kunga aylangandi. Sababi bu gazetada iqtidorli, izlanuvchan va hayotda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan bilimli yoshlarning bir-biridan qiziqarli bo‘lgan maqola va motivatsion chiqishlarni o‘qib kuch olardim. Gazetada “O‘z kelajagim uchun ovoz beraman”, “Yashil makon”, “Imkoniyatlar eshigi”, “Chustda zamonaviy sport maydonlari”, “Ijodkor yoshlar e’tiborda”, “Orzum ushaldi”, “Intilsak, imkoniyat topiladi” kabi dolzarb mavzudagi maqolalarim nashr etildi. Gazeta – hayotning aksi, tarix ifodasi. Yillar o‘tib, biz undagi bitiklar orqali hayotimizni tahlil qilamiz, baho beramiz. Gazetaning inson ruhiyatiga ta’siri shundaki, u ichki intizomni o‘rgatadi, ya’ni har kim yozganiga, aytgan so‘ziga javob beradi. Binobarin, bu gapni, bu yozuvni o‘chirib ham, kuydirib ham bo‘lmaydi – tarixda qoladi. “Gazetalar o‘lyapti” deya kimlardir ayuhannos solayotgan bir paytda yangi-yangi nashrlar dunyoga kelyapti. Gazeta odamni mushohadaga o‘rgatadi. Undagi maqolani o‘qib, fikr bildirasiz, mulohazalaringizni yozasiz. Mahallada yoshlar yetakchisi bo‘lib ish boshlaganimga ikki yil bo‘ldi. Ish jarayonida bizga kitoblar, qo‘llanmalar va gazeta-jurnallar juda kerakligini tushunib yetdim. Mahallada bo‘layotgan o‘zgarishlar, yangiliklar, iqtidorli yoshlarni ommaga olib chiqishda ham “Yoshlar ovozi”ning o‘rni bo‘lak. Sevimli gazetam har vaqt ish stolimda shay. Qandaydir savollar bo‘lsa, ma’lumotlar kerak bo‘lsa, gazetaga yuzlanishni kanda qilmayman. Shu paytgacha 30 ga yaqin turli mazmundagi tanqidiy, tahliliy maqolalarim nashr qilindi. Mushtariylarga va hamkasblarim qo‘liga yetib borib, fikr-mulohazalarini ham bildirishdi. “Yoshlar ovozi” gazetasi yuz yillik dovonni zabt etmoqda. Gazeta bir asrlik faoliyati davomida jamiyatdagi eng dolzarb muammolarni olib chiqish bo‘yicha ulkan tajriba maktabini yaratdi va bu ishlar davom etmoqda. “Yoshlar ovozi” gazetasi mahallalardagi yoshlar yetakchilarining ham sevimli gazetasi va nashriga aylanib, o‘zlarining ijodiy ishlari bilan ham ommaga namoyon bo‘lishga erishdi. Bugun jamiyatimizga matbuot har qachongidan zarurligini Prezidentimiz bot-bot ta’kidlamoqda. Demak, xalqni ma’naviyatli, ma’rifatli qilishda gazetalarning o‘rni beqiyos. Gazetani inson o‘z qo‘li bilan kashf etdi, endi esa o‘z qo‘li bilan yo‘q qilishiga yo‘l qo‘ymasligimiz, uni asrab-avaylash va rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratish lozim. Bu borada biz, yoshlarning ham hissamiz bo‘lishini unutmasligimiz kerak. Qogʻoz bor, fikr mavjud ekan, gazetalar yashayveradi. Gazetaga televideniye ham, telefon va internet ham hech qachon raqobatchi bo‘lmaydi yoki bo‘la olmaydi. Chunki uning vazifasini boshqa hech qaysi axborot vositasi bajara olmaydi.  

10.5.2024 43

Internetda mualliflik huquqi yo‘qmi?

Biror telegram kanalida e’lon qilingan yangilik yoki ijtimoiy tarmoqlarda joylangan post, surat yoki video umuman boshqa tarmoqda hech qanday muallif ko‘rsatilmasdan tarqatilganiga juda ko‘p guvoh bo‘lamiz. Va buni oddiy holdek qabul qiladigan bo‘lib qolganmiz. Aslidachi? Internet tarmoqlaridagi materiallarning egasi yo‘qmi? Ularga intellektual mulk sifatida qaralib, mualliflik huquqi amal qilmaydimi? Intellektual mulk o‘zi nima? Intelektual mulkka oid qonun hujjatlariga ko‘ra, insonning aqliy mehnat faoliyati natijasida ya’ni fan, adabiyot, san’at, ishlab chiqarish sohasidagi adabiy, badiiy, ilmiy asarlar, ijrolar, radio, televideniye asarlari, kashfiyotlar, ixtirolar, kompyuter dasturlari, nou-xau ekspert tizimlari, tovar belgilari, firma nomlari va boshqa aqliy mulk obyektlari intellektual mulk obyekti bo‘la olishi belgilangan. Ko‘rib turganingizdek, intellektual mulk tushunchasi keng qamrovli bo‘lib, uning turlari muntazam kengayib borishi bilan ham boshqa fuqarolik huquqi tushunchalaridan farq qiladi. Demak ijtimoiy tarmoqlarda e’lon qilinayotgan materiallar ham agar u insonning aqliy mehnati natijasida yaratilgan va individual ijodiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lsa, intellektual mulk obyekti deb tan olinishi mumkin. Qolaversa, internetdagi ijodiy materiallarga ham mualliflik huquqi tatbiq etiladi. Chunki 2006-yil 20-iyuldagi “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonunning 10-moddasida: “mualliflik huquqining yuzaga kelishi va amalga oshirilishi uchun asarni ro‘yxatdan o‘tkazish yoki biror-bir boshqa rasmiyatchilikka rioya etish talab qilinmaydi”, deb ko‘rsatilgan. Mazkur normadan kelib chiqsak, internet platformalaridagi video materiallar, audioyozuvlar va postlar ham muallifning intellektual mulki hisoblanishi mumkin. Bunda internet tarmog‘idagi material muallifning aynan ijodiy ishi bilan bog‘liq bo‘lishi lozim. Sababi, yuqoridagi qonunning 5-moddasiga asosan, mualliflik huquqi g‘oyalar, prinsiplar, uslublar, jarayonlar, tizimlar, usul yoki konsepsiyalarga emas, balki ifoda shakliga nisbatan tatbiq etiladi. Afsuski, mazkur materiallardan ko‘plab internet foydalanuvchilari mualliflik huquqi qoidalariga rioya qilmasdan foydalanadilar. Natijada intellektual mulkdorlar va iste’molchilar o‘rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqadi. Bu nafaqat yurtimizda, balki butun dunyoda kuzatilayotgan salbiy jarayondir. Jahon Intellektual mulk tashkiloti (WIPO) statistikasiga qaraganda, 27 foiz internet foydalanuvchisi turli platformalardagi ma’lumotlarni muallif roziligisiz qayta ishlaydi. Kim nazorat qiladi? Yurtimizda mualliflik va turdosh huquqlar muhofazasiga oid qonunchilik takomillashtirilgach, 2023-yilning o‘zida Adliya vazirligiga 270 ta shunday mazmundagi murojaat kelib tushgan. Sudlarga kelib tushgan arizalar miqdori esa muallif va turdosh huquqlar buzilishi bo‘yicha 80 tani tashkil etadi. Demak, O‘zbekistonda ham intellektual mulk huquqi muhofazasi dolzarb masalaga aylanmoqda. Intellektual mulk huquqi va uning muhofazasiga oid ishlarda muallifning tashabbusi juda muhim sanaladi. Garchi O‘zbekistonda mualliflik huquqini himoya qilish va dasturiy ta’minotlardan noqonuniy foydalanishga qarchi kurashish bo‘yicha “O‘zkomnazorat” axborotlashtirish va telekommunikatsiyalar sohasida nazorat bo‘yicha davlat inspeksiyasi hamda Ichki Ishlar vazirligi tizimiga qarashli Kiberxavfsizlik markaziga internet tarmog‘ida mualliflik va turdosh huquqlarni himoya qilish uchun vakolat berilgan bo‘lsa-da, ularning huquqbuzarlik faktini aniqlashdagi faoliyati muallifning arizasiga asoslanadi. Qanday javobgarlik bor? Mualliflik va turdosh huquqlarni buzganlik uchun ma’muriy javobgarlik belgilangan bo‘lib, “Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida”gi kodeksning 177-1-moddasiga ko‘ra, mualliflik va turdosh huquqlarni buzgan fuqarolarga bazaviy hisoblash miqdorining bir baravaridan 5 baravarigacha (340 ming so‘mdan 1 million 700 ming so‘mgacha) jarima jazosi qo‘llaniladi. Agar huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilgandan keyin bir yil davomida takroran sodir etilsa, bazaviy hisoblash miqdorining besh baravaridan o‘n baravarigacha (1 million 700 ming so‘mdan 3 milion 400 ming so‘mgacha) jarima jazosi mavjud. “Jinoyat kodeksi”ning 149-moddasiga binoan, mualliflik yoki ixtirochilik huquqlarini buzish BHMning 25 baravaridan 75 baravarigacha (8 million 500 ming so‘mdan 25 million 500 ming so‘mgacha) jarima yoki besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlar bilan jazolanadi . Qolaversa, “Mualliflik va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonunning 62- va 65-moddalariga asosan muallif huquqbuzarlik sodir etgan shaxsdan BHMning 20 baravaridan ming baravarigacha (6 million 800 ming so‘mdan 340 million so‘mgacha) kompensatsiya undirishi mumkin. Ma’lumki, internetdan foydalanishni cheklab bo‘lmaydi va buning iloji ham yo‘q. Biroq internet foydalanuvchilari mualliflik huquqini buzishlarining oldini olish maqsadida “Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks”ning 177-1 va jinoyat kodeksining 149-moddalaridan tashqari aynan internet tarmoqlarida intellektual mulk obyektlaridan foydalanish qoidalarini buzganlik uchun alohida javobgarlikni tatbiq etish va bu bo‘yicha kodekslarga yangi norma kiritish hamda yuqoridagi moddalarning sanskiya qismini kuchaytirish to‘g‘ri yechim bo‘lishi mumkin. Ulug‘ fransuz huquqshunosi Sharl de Monteskyue aytganidek, jamiyat amal qilmasa va o‘z munosabatini o‘zgartirmasa, qonunlar hech qachon ish bermaydi. Qonunlarni tahrirlashda internet tarmog‘idagi intellektual mulk masalasini ham alohida e’tiborga olish va uning muhofazasi bilan bog‘liq yangi normalarni ishlab chiqish zarur.

10.5.2024 60

O‘zbekistonliklar eng ko‘p qaysi kasalliklardan vafot etmoqda?

Statistika agentligi ma'lumotlariga ko‘ra, 2024-yilning 1-choragida O‘zbekistonda 40 197 kishi vafot etgan.  Shundan erkaklar soni 21,9ming, ayollar soni 18,3 ming nafarni tashkil etadi. O‘lim sabablari esa quyidagi kasalliklar: qon aylanish tizimi kasalliklaridan – 57,9%, o‘simtalardan – 9,1%, nafas olish a’zolari kasalliklaridan – 7,5%, baxtsiz hodisa, zaharlanish va jarohatlanishlardan – 4,5%, ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklaridan – 4,1%, yuqumli va parazitar kasalliklardan – 1,2%, boshqa kasalliklardan vafot etganlar – 15,7%. Ko‘rib turganingizdek, ko‘pchilik insonlar qon aylanish tizimi kasalliklaridan aziyat chekib, dunyodan erta ko‘z yummoqda. Xo‘sh, buning oldini olish uchun qanday yo‘l tutish kerak? Quyida Sog‘liqni saqlash vazirligi tavsiyalarini keltirib o‘tamiz.      Bu qanday kasallik? Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, yurak-qon tomir kasalliklari sababli o‘lim va kasallanishning yetakchi xavfli omillari — yuqori arterial qon bosimi, xolesterinning baland qiymati, tamaki chekish va alkogol iste’moli hisoblanadi. Bundan tashqari yurak ishemik kasalligi va tomirlar aterosklerozi kasalliklari ham eng ko‘p tarqalgan kasalliklardir. Yurak ishemik kasalligining rivojlanishida, ayniqsa, xolesterinning roli katta. Qonda xolesterin miqdorining oshib ketishi aterosklerozga sabab boʻladi va bu yurakning ishemik kasalligi rivojlanish xavfini oshiradi.                      Yurak qon-tomir xastaliklarini nazorat qilish mumkinmi? Yurak qon-tomir xastaliklarini nazorat qilishning mumkin va mumkin bo‘lmagan xavf omillari mavjud. Boshqariladigan xavf omillari: ortiqcha tana vazni; past jismoniy faollik; alkogol iste’mol qilish va tamaki chekish;  noto‘g‘ri ovqatlanish;  yuqori qon bosimi;  qandli diabet;  stress holatlari.         Nazorat qilib bo‘lmaydigan xavf omillari: yosh; nasliy moyillik; jins.                                                                          Yurak sog‘lom bo‘lishining 8 qoidasi  Yuqorida keltirilgan yurak qon-tomir kasalliklarini keltirib chiqaruvchi omillarni nazorat qilish uchun sog‘lom yurakning 8ta asosiy qoidasi mavjud. Ular quyidagilar: qon bosimi 140-90 mm. simob ustunidan past bo‘lishi; tamaki chekmaslik va alkogol iste’mol qilmaslik; qonda umumiy xolesterin 5 mmol/l dan past bo‘lishi; 3 kilometr piyoda yurish yoki o‘rta darajadagi 30 daqiqalik jismoniy faollik bilan shug‘ullanish; tuz miqdori kam bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini yeyish; har kuni 300-500 grammdan kam bo‘lmagan miqdorda meva va sabzavot iste’mol qilish; semizlik va qandli diabetning 2-turidan saqlanish; stresslardan uzoq bo‘lish. Bundan tashqari Sog‘liqni saqlash vazirligi yurak qon-tomir kasalliklarining oldini olish uchun har yili profilaktik tibbiy ko‘riklardan o‘tib turish lozimligini ta’kidlaydi. Sog‘lig‘ingizga befarq bo‘lmang!

10.5.2024 83

“Yoshlik”ning mas’uliyatli yetakchisi

Shahboz Qo‘chqorov – 2022-yil 21-yanvardan buyon Sharof Rashidov tumani “Yoshlik” mahallasi yoshlar yetakchisi lavozimida faoliyat yuritib kelmoqda. Ziyolilar oilasida tug‘ilgan Shahboz bolalikdan ilm olishga, yangiliklar yaratishga qiziqqan. Tarix va siyosat uning eng sevimli mashg‘uloti bo‘lgan. Ishga jiddiy yondashishi va mas’uliyatliligi bilan ajralib turadi. O‘tgan davr mobaynida ijtimoiy himoyaga muhtoj yoshlar bilan tizimli ishlar olib borib, 83 nafar yoshning mummosini “Yoshlar daftari” jamg‘armasi orqali joyida hal qilgan. Davlatning himoyasiga muhtoj bo‘lgan 22 nafar yoshga homiylar tomonidan ko‘mak ko‘rsatgan. Yoshlarning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etish maqsadida muntazam ravishda sport tadbirlari, kitobxonlik kechasi, “Zakovat” o‘yini va turli estafetalar tashkil qilib kelmoqda. Jinoyatchilikning oldini olish va huquqbuzarlikka qarshi kurashish maqsadida yoshlar bilan individual va organ tashkilotlari bilan ishlar olib boryapti. Yoshlarning bandligini ta’minlash dasturi orqali yoshlarning bandligi ta’minlanib, alohida e’tiborga muhtoj bo‘lgan yoshlar bilan tizimli ishlandi va ijobiy natijaga erishildi. Shahboz “TOP – 100” yetakchi safiga kiritilib, milliy kadrlar zaxirasiga olingan.   “Yoshlik” mahallasi balansi: Tashkil etilgan sana: 2017-yil 2-noyabr; Yer maydoni: 42,3 g; Aholi soni: 3 874 nafar; Xonadonlar soni 668 ta; Ko‘chalar soni: 24 ta; Yoshlar: 1034 nafar (14-30 yosh); Ayollar: 489 nafar.   Bandlikni ta’minlash tajribasi Yoshlar yetakchisi o‘tkazgan xatlovda “Yoshlar daftari” elektron platformasiga 2022-yilda 50 nafar, 2023-yilda 33 nafar ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, psixologik qo‘llab-quvvatlashga, bilim va kasb-hunar o‘rganishga ehtiyoji va ishtiyoqi bo‘lgan yoshlar kiritildi, ularning muammolari o‘z yechimini topdi. “Yoshlik” mahallasida ishsiz yoshlar soni 46 nafar bo‘lib, yoshlar yetakchisi tashabbusi bilan yoshlarning 12 nafariga subsidiya asosida o‘zini o‘zi band qilishi, tadbirkorlik faoliyatini boshlashi uchun asbob-uskuna va mehnat qurollari taqdim etildi. 37 nafar ishsiz yoshga ijara huquqi asosida 10 yil muddatdan 30 yil muddatgacha dehqonchilik qilishi uchun yer maydonlari foydalanishga topshirildi. 15 nafar oliy va professional ta’lim muassasalarida o‘qiyotgan talaba yoshlar kontrakt to‘lovlarining bir qismi qoplandi. 9 nafar moddiy ahvoli qiyin bo‘lgan yoshlarning davolanish va dori-darmon xarid qilishi uchun bir martalik moddiy yordamlar ko‘rsatildi. 15 nafar ijtimoiy himoyaga muhtoj oila farzandlariga homiylik mablag‘lari hisobidan maktab formalari olib berildi. 18 nafar tadbirkorlik qilish istagidagi yoshlarga hokim yordamchisi bilan hamkorlikda imtiyozli kreditlar ajratildi. 4 nafar yoshning safarbarlik chaqiruv rezervi badali to‘lovlari qoplandi.   Hech kim e’tibordan chetda qolmaydi 2023-yil 11-aprel kuni Prezident raisligida yoshlar bilan ishlashning yangicha tizimini joriy etishga bag‘ishlangan yig‘ilishda 14 yoshdan 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar “yashil”, “sariq” va “ahvoli og‘ir” – “qizil” toifalarga ajratilgan edi. “Yoshlik” mahallasida 2023-yilda 17 nafar yosh “og‘ir” (“qizil”) toifaga kiritilgan. Shundan 16 nafari tumandagi sektor va tashkilot rahbarlariga hamda 1 nafari viloyat tashkilot rahbariga individual ishlash maqsadida biriktirilgan edi. Ulardan: – Probatsiya nazoratidagi yosh – 1 nafar; – Profilaktika hisobidagi yosh – 2 nafar; – Oilaviy ajrim yoqasidagi yosh oila – 2 ta; – Xorijiy migratsiyadan qaytgan yosh – 4 nafar; – Nogironligi bor yosh – 8 nafarni tashkil etdi. Rahbarlar o‘zlariga biriktirilgan yoshlar bilan xonadonlariga tashrif buyurib, ularning muammolarini o‘rganib chiqdi. Suhbat davomida aniqlangan muammolar navbat bilan hal etilmoqda. Sharof Rashidov tumani Qishloq xo‘jaligi bo‘limi boshlig‘i Akbar Umarov o‘ziga biriktirilgan 8 nafar nogiron yoshdan 2 nafariga yangi nogironlik aravachasi topshirdi. “Yoshlik” mahallasi qishloq hududida joylashgani bois 1-guruh nogironi Sardor Xudoyberdiyevning istagidan kelib chiqib unga 2 bosh qo‘y olib berildi.   “Bir nuroniyga – 10 nafar yosh” Jonibek Karimqulov 17 yoshda, u hamqishlog‘i bilan o‘zaro kelishmovchilik natijasida unga tan jarohati yetkazadi. Natijada Jonibek doimiy probatsiya nazoratiga olingan. Passport olish yoshi kelgan bo‘lsa-da, fuqarolik passportini olishga imkoniyati yo‘q edi.  Jonibek Karimqulov o‘ziga biriktirilgan Jizzax viloyati IIBning birinchi o‘rinbosari ko‘magida muddatidan oldin probatsiya nazoratidan chiqarilib, biometrik passport olishiga yordamlashildi. Profilaktika hisobidagi 2 nafar yoshga mahalla nuroniylaridan murabbiy tayinlanib, “Bir nuroniyga – 10 nafar yosh” tamoyili bo‘yicha ishlar yo‘lga qo‘yildi. Ular xulqi yaxshilangani uchun tuman IIB boshlig‘i ko‘magi bilan hisobdan chiqarildi. Ularga “e-auksion” platformasi orqali 10 yillik ijara huquqi asosida yer ajratilib, bandligi ta’minlandi. Oilaviy ajrim yoqasiga kelib qolgan ikki yosh oila tuman hokimining “Oila va xotin qizlar masalalari” bo‘yicha o‘rinbosariga biriktirilgach, ularning xonadoniga mahalla yettiligi,  faollari, “Oqila ayollar” va  “Nuroniylar kengashi” a’zolari  birgalikda borib, ajrim sabablari va ularni murosaga keltirish ishlari olib borildi. Tibbiy muolajaga muhtoj yoshlar tuman tibbiyot birlashmasiga imtiyozli yo‘naltirildi.   Xorijdagi mahalladoshlar – “Yoshlik” mahallasida 2024-yil 1-choragi bo‘yicha jami xorijdagi yoshlar soni 25 nafar bo‘lib, ulardan ta’lim olish maqsadida xorijda yurgani 5 nafar, ishlayotgani 20 nafarni tashkil etadi, – deydi “Yoshlik” mahallasi yoshlar yetakchisi Shahboz Qo‘chqorov. – Rossiya Federatsiyasida 11 nafar, Turkiyada 10 nafar, Yaponiyada 2 nafar, Janubiy Koreyada 1 nafar, AQShda 1 nafar mahalla yoshlari yashaydi. Ulardan mehnat migrantlarini vatanga qaytarish va bandligi ta’minlash maqsadida sektor rahbari, mahalla yettiligi bilan ishlar olib borilmoqda. Ijtimoiy tarmoqlarda “Xorijdagi “Yoshlik” yoshlari” nomli guruh ochilib, ularni qamrab olganmiz va ular bilan ham, ularning ota-onalari bilan ham tez tez suhbatlar olib borilmoqda. Migratsiyadan qaytgan 3 nafar yoshga tuman qishloq xo‘jaligi bo‘limi boshlig‘i tomonidan doimiy ish o‘rinlari taklif etildi. Ayrim yoshlarning kasb-hunar o‘rganishga ehtiyoji borligi sababli Jizzax shahridagi “Ishga Marhamat” monomarkazidagi qisqa muddatli o‘quv kurslariga joylashtirildi. 2023-yil “Yoshlik” mahallasi yoshlar yetakchisi va yoshlari uchun juda samarali yil bo‘ldi. Ayrim yoshlar hayotidagi muammolar yechilib, ularning jamiyatga yetuk shaxs bo‘lib kirishlari va mahallada sog‘lom muhit hosil bo‘lganligiga ishonch hosil qilishlariga erishildi.   Iqtidorlar kashf etilmoqda “Yoshlik” mahallasi yoshlari an’anaviy tarzda o‘tkazilib kelinayotgan mahalla yoshlari o‘rtasidagi “Besh tashabbus olimpiadasi” musobaqalarida ham o‘zining faolligi bilan ajralib turadi. Xususan, Mo‘minjon Ne’matullayev olimpiadaning 2023-yilgi mavsumida shaxmat bellashuvlarida tumanda 2-o‘rinni, yengil atletika musobaqasida “Yoshlik” mahallasi jamoasi tumanda 3-o‘rinni qo‘lga kiritdi. Yoshlar yetakchisi tashabbusi bilan yoshlar o‘rtasida xorijiy tillarni ommalashtirish va “Ibrat Academy” mobil ilovasini targ‘ib qilish maqsadida har haftada faol til o‘rganayotgan, til bilish sertifikatiga ega yoshlar bilan uchrashuvlar tashkil etilyapti. Mahallada xalqaro til sertifikatini qo‘lga kiritgan yoshlardan Nodirbek Sultonmurodov, Farangiz Sarvarova, Munis Primqulova, Gulnoza Meliboyeva tengdoshlariga na’muna bo‘lib kelmoqda. Mahalladagi iqtidorli yoshlarni izlab topish va ularni to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish mahalla yoshlar yetakchisining oldiga qo‘ygan asosiy vazifalaridan biridir. “Yoshlik” mahallasi yoshlar yetakchisi Shahboz Qo‘chqorov bu yo‘nalishda ham bir qator ishlar amalga oshirdi. “Xonadonbay” o‘tkazilgan xatlov jarayonlarida mahalladagi sportga, san’atga, she’riyatga iqtidori bor yoshlarni aniqlab, ularni qiziqishi va iqtidoridan kelib chiqib ustozlarga yo‘naltirdi.   Birinchi kitobimni chiqaraman – Bolalikdan kitobga, she’riyatga qiziqishim katta, – deydi 24 yoshli Shahboz Tirkashev. – Maktab paytlarda she’rlar yozib turardim. Yoshim katta bo‘lgach, ishga, pul topishga qiziqib ketganimdan she’r yozishni tashlab qo‘ygan edim. Mahallamiz yoshlar yetakchisi Shahboz Qo‘chqorov xonadonimga kelib, xatlov o‘tkazgan jarayonda avvallari she’rlar yozganimni aytgan edim. Yoshlar yetakchisi menga yana ijod qilishim uchun sharoit yaratib berishga va’da bergan edi. Hozir shirinliklar ishlab chiqarish korxonasida ishchi sifatida faoliyat yuritaman. Shahboz Qo‘chqorov korxona boshlig‘i bilan gaplashib ijod qilishim uchun sharoit yaratib berdi va she’riyat yo‘nalishida ta’lim olishim uchun ustoz ham biriktirib berdi. Bir nechta she’rlarim ham tayyor. Nasib qilsa, birinchi kitobimni chiqarish harakatidaman. Kitobim uchun nom ham tayyor: “Uyg‘onish”!   Ham tikuvchi, ham dizayner – Yoshim 22 da, Jizzax politexnika institutida o‘qiyman, – deydi Ma’mura Meliboyeva. – Tikuvchilikni mahallamizdagi tikuvchi ayoldan o‘rganganman. Rasm chizishga qiziqish va tikuvchilik uyg‘unlashib dizaynerlikka yetakladi. Institutda dizaynerlik yo‘nalishida tahsil olaman. Kiyimlar uchun yangi ko‘rinish, dizaynlar ishlab chiqaman. Xatlov jarayonlarida mahalla yoshlar yetakchisi tikuv mashinasiga ehtiyojim borligini bilib, subsidiya asosida tikuv mashinasi olib berdi. Biroz soddaroq chizilgan ishlarimni o‘zim tikib ko‘raman. Yangicha ko‘rinishda tikilgan kiyimlar uchun birinchi xaridor har doim opam bo‘ladi. Bir necha yangiliklarim mahallamiz ayol-qizlariga ham ma’qul kelib, buyurtma ham qabul qilamiz. Uyimdan bir xona ajratib, kichik seximni ochdim. Tekstil korxonalaridan ham takliflar bo‘lyapti. Lekin hozir pul topishga emas, dizaynerlik sohasini chuqurroq o‘rganishga harakat qilyapman. Maqsadim xalqaro moda festivallarida namoyishlar o‘tkazish.

10.5.2024 72

Grant uchun yangi tartib: talabalar qanday fikrda?

6-may kuni Prezident huzurida oliy ta’lim yo‘nalishlarini optimallashtirish, qabul va malaka tizimlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar kiritildi. Qayd etilishicha, O‘zbekistonda oliy o‘quv yurtlariga o‘qishga qabul qilishda adolatni ta’minlash, eng qobiliyatli abituriyentlarning davlat grantlaridan foydalanish imkoniyatini ta’minlash choralari ko‘riladi. Аvvallari ayrim abituriyentlar yuqori ball to‘plasa-da, topshirgan oliy o‘quv yurtining kvotasi soniga qarab, o‘qishga kirolmay qolar edi. Masalan, qaysidir OTMda bitta yo‘nalishda 90 ball olgan abituriyent grantga o‘qishga kirar, boshqa OTMda esa xuddi shu yo‘nalishda 160 ball olgan abituriyent talabalikka tavsiya etilmas edi. Yangi tartibga ko‘ra, ma’lum bir yo‘nalish bo‘yicha yuqori ball to‘plagan abituriyent tanlagan oliy o‘quv yurtidan qat’i nazar, davlat grantiga tavsiya etiladi. Ya’ni yuqori ball to‘plagan yoshlar, albatta, o‘qish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Keltirilgan takliflar ichida davlat grantining taqsimlanish tartibiga oʻzgartirish kiritilishi ham bor.  Endilikda davlat granti 4 yilga bitta talabaga emas, balki har yili yuqori baholarga erishgan talabalar orasida qayta taqsimlanadi. Ya’ni grantga kirgan talaba yaxshi o‘qimasa, keyingi yil kontraktga tushishi mumkin. Yoki aksincha, kontraktga kirgan talaba yaxshi o‘qisa, keyingi yili grantga o‘tishi mumkin. Ushbu yangilik e’lon qilinar ekan, ijtimoiy tarmoqlarda ko‘plab muhokamalarga sabab bo‘lmoqda. Kimdir bu talabaning yaxshi o‘qishi uchun motivatsiya desa, kimdir shaffoflik qanday ta’minlanadi, demoqda.  Xo‘sh, talabalarning o‘zi bu yangilikni qanday kutib oldi?   Shahzodbek YODGOROV: “Bu yangilik meni xursand qildi. Agar universitetdagi o‘qituvchilarning barchasi o‘z mutaxassisligida, talab darajasida dars o‘ta olsa va talabalarga yetarlicha sharoit yaratib berilsa, bu qaror ancha muvaffaqiyatli bo‘ladi. Chunki talaba yoshlar o‘rtasida raqobat kuchayadi. Natijada, o‘qish, izlanish, o‘z ustida ishlash ko‘nikmasi shakllanadi. Grantni qo‘ldan chiqarmaslik va ortiqcha pul sarflamaslik uchun harakat boshlanadi”. Sevara ODILJONOVA: “Menga bu qaror yoqdi. Chunki ba’zi magistraturaga kirish uchun harakat qilayotgan talabalarni aytmasa, ko‘pgina kursdoshlarim o‘qishni tashlab qo‘yishgan. Bu yangilik ularni harakatga undaydi, deb o‘ylayman. Kichik ball yetmay qolgani tufayli kontraktga kirgan bo‘lsa-yu, keyingi yildan grantda o‘qish imkoni bo‘lsa! Bu ajoyib yangilik”. Dinara SULTONOVA: “Mutloqa qarshiman. Bu oliy taʼlim ichidagi korrupsiyani kuchaytirishi va talabani dekanat yoki biror oʻqituvchiga qaram qilib qo‘yishdan boshqasiga yaramasa kerak. Negaki, bizda baholash tizimi juda absurd. Oraliq va yakuniy baholarga qaraladi deyilsa, aksariyat o‘qituvchilar bu ishlarni tekshirmaydi ham, talaba ism-sharifiga qarab, bilganicha baho qo‘yaveradi. Masalan, xorijdagi oliy taʼlim muassasalarida baholash tizimi toʻgʻri yoʻlga qoʻyilgan. Talabaga beriladigan topshiriqlar ham, talabaga qoʻyilgan baholar ham bir necha bosqichli tekshiruvdan oʻtadi. Bizdagi baholash tizimi mutlaqo talabga javob bermaydi”. Og‘abek MEHMONOV: “Bizning bilim yurtimizda guruh sardoriga iltimos qilib, 4 bahoni 5 ga, 3 ni 4 ga aylantirib olish mumkin, chunki ustozlar uni yaxshi taniydi. Umuman darsga kelmasdan ham tanish-bilishchilik bilan 4-5 olib yurganlar bor. Ochig‘i, bu baholash usullari bilan shaffof tizim bo‘lishi mumkinligiga ishonmayman. Korrupsiya va nepotizm avj olsa kerak”.   Yuqoridagi fikrlarda jon bor, albatta. Bu taklif talabalarni bilim olishga undash, OTMga kirgach, o‘qishni tashlab qo‘yish kabi holatlarni kamaytirish uchun ishlab chiqilgani aniq. Ammo tashabbusga putur yetkazuvchi omillar ham yo‘q emas. Mas’ullar yuqoridagi kabi e’tirozlarni ham hisobga olib, tizimni yanada takomillashtirish choralarini o‘ylasa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi.

7.5.2024 122

Talabalar orasida ishlaydigan yigitlar ko‘pmi yoki qizlar?

Kambag'allikni qisqartirish va bandlik vazirligi ma'lumotlariga ko'ra, jami ishlayotgan talabalar soni 113 724 nafarni tashkil qiladi. ▪️Davlat tashkilotlarida – 62 707 nafar (55,1%);▪️Xususiy subyektlarda – 47 235 nafar (41,6%);▪️Ikkala sektorda – 3 782 nafar (3,3%). Jins bo‘yicha: ▪️Erkak - 66 524 nafar (58,5%);▪️Ayol - 47 200 nafar (41,5). Bu borada Toshkentda o‘qiyotgan talabalar peshqadam . Bu yerda talabalarning 35864 nafari (31,5%) ishlaydi.

7.5.2024 118

O‘zbekistonda eng ko‘p qaysi mahsulotlar soxtalashtirilmoqda?

Intellektual mulk sohasida amalga oshirilgan ishlar yuzasidan yuzasidan 2024-yilda aniqlangan kontrafakt va soxtalashtirilgan mahsulotlar soni e’lon qilindi. Eng ko‘p hissa oziq-ovqatlarga to‘g‘ri keladi Adliya vazirligi bergan ma’lumotlarga ko‘ra, 2024-yilning dastlabki choragida aniqlangan kontrafakt holatlarining 58 foizi oziq-ovqat mahsulotlari hissasiga to‘g‘ri keladi. Ikkinchi o‘rin esa gigiyena mahsulotlari bilan bog‘liq bo‘lib, bu jami aniqlangan holatlarning 11 foizini tashkil qiladi. Umumiy ko‘rsatkichning 7 foizi alkogol mahsulotlari, 5 foizi farmatsevtika mahsulotlari va 4 foizi boshqa turli mahsulotlarga to‘g‘ri keladi. Mualliflik huquqi bilan bog‘liq ko‘plab ishlar ham aniqlanib, bu umumiy mahsulotlarning 15 foizini tashkil etgan.  Yilning dastlabki 3 oyida bu kabi jinoyatlarning eng ko‘pi Toshkent shahrida aniqlangan bo‘lib, 41 holatda soxta mahsulotlar tarqalishining oldi olingan. Keyingi o‘rinlarni Samarqand – 24 ta, Qashqadaryo – 17 ta holat bilan egallagan. 30 million jarima undirilgan Soxtalashtirish va ularni tarqatish bilan bog‘liq 44 nafar huquqbuzar jarimaga tortilgan. Ushbu shaxslardan 30 million 430 ming so‘m jarima undirilgan. Bundan tashqari, 145 ta tashkilot o‘zida ushbu turdagi qonun buzilishini bartaraf etganligi bo‘yicha hujjatlarni Adliya vazirligiga taqdim etgan.

6.5.2024 137

Ko‘kdalada tarvuz pishdi!

Qashqadaryo viloyati Ko‘kdala tumanida tarvuz pishdi. Usta dehqonlarning bu muvaffaqiyati siri nimada? 40-50 million foyda! 186 mingdan ortiq aholiga ega Ko‘kdala tumanida 25 ming gektar maydonga ertapishar tarvuz ekilgan. 10 mingga yaqin oilaning daromad manbayiga aylangan bu paykallardan ular har yili o‘rtacha 40-50 million so‘mga yaqin foyda oladi. Tumanda ertapishar tarvuz yetishtirishni birinchi bo‘lib “O‘tamayli” mahallasining uddaburon dehqonlari boshlagan. – Mahallamizda plyonka ostida ertaki tarvuz yetishtirishning o‘ziga xos tajribalari qo‘llaniladi, – deydi “O‘tamayli” mahallasi raisi Rustam Abdullayev. –“Dolbi” navli urug‘ fevral oylarida maxsus plyonka idishlarda ko‘chat bo‘lguncha parvarishlanadi. So‘ngra issiqxonalarga o‘tqazilib, do‘ga usulida yetishtiriladi. Unumdor tuproq va suv tejovchi texnologiyalar issqxonalarimizning asosiy afzalliklari bo‘lgani bois erta bahordan to kech kuzgacha tarvuzdan barakali hosil olinadi. E’tiborlisi, mahalla ekin maydonlarining 90 foizga yaqin qismida tarvuz yetishtiriladi. Ko‘kdalada yosh-u qari o‘g‘itlash, chopiq qilish, sug‘orish va boshqa agrotexnik tadbirlarda faol ishtirok etadi. – Mahallamiz mirishkorlari orasida 20 gektargacha hududda shu faoliyat bilan shug‘ullanadiganlar bor, – deydi “O‘tamayli” mahallasi hokim yordamchisi Ilhom Fayziyev. – Ular o‘rtacha bir gektardan 45-50 tonnagacha hosil oladi. Bir kilo tarvuz 10 mingdan 15 ming so‘ggacha sotilsa, daromadini tasavvur qilavering. Mahallamiz drayveri bo‘lgan tarvuzchilik bo‘yicha aholining daromadini oshirish maqsadida 75 ta artezian qudug‘i qazilib, 7 ming gektar lalmi yer o‘zlashtirildi. Paykallarga to‘liq suv tejovchi texnologiyalar o‘rnatilgan. Ilhom Fayziyevning ma’lum qilishicha, aholi suvni tejash usullaridan oqilona foydalanmoqda. Ya’ni 5-7 sotix maydonda 3-4 metr chuqurlikda hovuz qazilib, plyonka bilan qoplanadi. Keyin 25-30 tonna suv bilan to‘ldirilib, bosqichma-bosqich sug‘orishda ishlatilinadi.   “Meni tarvuzchi deb chaqirishadi” – Mahallamizning “Qodiriy” ko‘chasi 20-uyda yashovchi Sardor Karimov va “Behbudiy” ko‘chasi 35-uyda yashovchi Solih Rajabov ishsiz ekanligini ma’lum qildi, – deydi mahalla yoshlar yetakchisi Mirkamol Ergashev. – Xatlov jarayonida yoshlarimiz dehqonchilik qilishga xohishi borligini hamda iloji boricha o‘z tomorqasidan samarali foydalanish uchun sharoit yaratib berishni so‘radi. Yoshlarning talab va istaklari inobatga olinib, 2023-yil avgust oyida tavsiyamiz asosida hokim yordamchisi bilan birgalikda imtiyozli kredit ajratishga erishildi. Yoshlar yetakchisining bu gaplari amalda qanchalik o‘z isbotini topganiga qiziqdik. – Dehqonchiligimzni dekabr oyida urug‘ni issiqxonamizga qadashdan boshlaymiz, – deydi 25 yoshli Sardor Karimov. – Fevral oyida dalaga obchiqishdan oldin ko‘chatning to‘g‘ri shakllanganiga e’tibor beriladi. Tomchilatib sug‘orish texnologiyalaridan foydalanyapmiz. Buning afzalligi nimada desangiz, oldin 3 gektar maydonga sarflangan suvni hozir 6 gektarga yetkazyapmiz. Sardor Karimov o‘tgan yili tarvuzchilikdan 120-150 tonna hosil yetishtirib, 35-40 million so‘m daromad qilgan bo‘lsa, bu yil ko‘rsatkichni 170-200 tonna va daromadni  55-60  million so‘mga yetkazishni rejalashtirgan. Yosh dehqon 3 nafar oila a’zosini doimiy, hosil yig‘ish paytida 15-20 nafar hamqishlog‘ini mavsumiy ish bilan ta’minlamoqda. Qozog‘istonga jo‘natilayotgan Ko‘kdala tarvuzlarida Sardorning ham hissasi katta. – Tarvuzchilik bilan 5 yildan beri shug‘ullanaman, – deydi yana bir qahramonimiz  Solih Rajabov. – Joriy yilda yetakchimiz tavsiyasi bilan 7 gektar yer maydonini ijaraga oldim. Gektaridan o‘rtacha 50-55 tonna hosil yetishtiramiz.  Kam bo‘lmayapmiz. Shu faoliyatimiz ortidan “tarvuzchi yigit” degan nomni olishimiz xalqimizga foydamiz tegayotganining rag‘bati bo‘lsa kerak. Ikki yildan beri tomchilab sug‘orish texnologiyalaridan foydalanayotgan Solih Rajabov o‘tgan yili 100-120 million so‘m daromad oldi. Endigi maqsad eksport hajmini oshirish. Ayni damda Solih Rossiya Federatsiyasiga har bir hosildan 50 tonnagacha  tarvuzni eksport qilmoqchi. Yoshlarimizda intilish kuchli Mahalla faollarining aytishicha, shu kunlarda “O‘tamayli”da bironta ham bekorchi yoshni uchratmaysiz.  – Maqtanyapti demang-u, yoshlarimizning deyarli hammasi mehnatkash, – deydi yoshlar yetakchisi Mirkamol Ergashev. – Dehqonchilikka qiziqishi bo‘lgan yoshlar qatorida uyushmagan, ishsiz yoshlarimizni ham band qilyapmiz. Jumladan, joriy yilda 128 nafar yoshga tuman hokimligi, Yoshlar ishlari agentligi tuman bo‘limi ko‘magida  50 sotixdan 5 gektargacha yer maydonlari  ijara asosida ajratib berildi. 1362 nafar yosh yashovchi mahallada 2023-yilgi xatlov jarayonida 12 nafar ishsiz yosh aniqlangan. Yil yakuniga qadar bu yoshlarning 2 nafari doimiy ish o‘rniga joylashtirilgan.  5 nafariga mahalladagi hokim yordamchisi bilan birgalikda tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun imtiyozli kredit, 2 nafar yoshga bandligini ta’minlash maqsadida subsidiya asosida mehnat qurollari ajratilgan. 3 nafar yosh qiziqishidan kelib chiqib tumandagi monomarkazda kasb-hunarga o‘qib qaytgan.

3.5.2024 221

Bir xil darslik – ikki xil ma’lumot: qay biriga ishonaylik

Dars xonasi abituriyentlar bilan to‘la. Imtihonda kerak bo‘ladigan kitoblarni har kuni bittalab tahlil qilishimiz kerak.  – 10-sinf, “Ona tili”ning yangisini olinglar. Qaysi betga kelib qolgandik? – dedim 2022-yilda nashr qilingan yangi darslikka ishora qilib. – Men javoblarni e’lon qilib boraman. Hamma yo‘l-yo‘lakay olgan javobi va fikrini bildirib ketsin! Barcha o‘quvchilar ilmga chanqoqligi va imtihonga yaqin qolgani uchun hamma vazifani bajarib kelganiga ishondim va bittalab tekshirib o‘tirmadim. – 144-betdagi 3-testda bir nechta javob talab qilinarkan. B, D, F javoblarini olamiz. Kimda boshqacha? – dedim oson savol bo‘lgani uchun ilmi toliblarim bunda xato qilmasligiga ishonib. Ishongan tog‘da kiyik yotmas. Adashibman, orqa tarafdan bir o‘quvchi shart qo‘l ko‘tardi-da, “Men B, E, G olgandim, – dedi va yonida o‘tirgan o‘rtog‘iga ishora qilib davom etdi: – Marjonada xuddi shu javob F da berilgan, menda esa G javobda, ustoz”. – Necha martalab aytganman: soxta kitob olmanglar. “Original”ini topinglar! O‘sha o‘quvchi “Ustoz, bu “original”i, “kopiya”dan chiqarilgan emas” deganda bo‘lishi mumkinmas, deb qat’iy turgandim, orqadan ham ikki-uch bola “Bizda ham shunaqa” degach borib ko‘rishga jazm qildim. Ne ko‘z bilan ko‘rayki, ularning qo‘lidagi “original” kitob mening qo‘limdagi “original” kitobdan farq qilyapti. Balki adashayotgandirman deb qayta-qayta solishtirib ko‘rdim. Yo‘q, kitob bir xil-u, ichida ayrim joylari farq qiladi... – Shunaqa bo‘lishi ham mumkinmi? Mas’ul muharrirlar qaramaydimi, ustoz?.. Rost! Shunaqa bo‘lishi mumkinmi? Mas’ul muharrirlar shu xatoliklar uchun javobgar emasmi? “Buning imtihonga ta’siri yo‘q. Talashib-tortishishga arzimaydi” dersiz, lekin davlat standarti-chi? Qay biri haqiqiy? Bu arzimasdir, ammo bizni qiynaydigan arzirli savollar bisyor. 2024-2025-o‘quv yili imtihonlari uchun test shakllantiriladigan darsliklar ro‘yxati e’lon qilinganda kapalagim bir uchgandi. 10-sinf uchun ham yangi (2022-yilgi nashr), ham eski (2017 va 2020-yilgi nashr) dan test shakllantirilar ekan! Nega? Axir, maktabda har ikkala nashrdan biri o‘qitiladi-ku! Yoki Bilimni baholash agentligi repetitorda o‘qilishini ham hisobga oldimikan? Nega abituriyentlar imtihonga sentabr oyidanoq tayyorgarlik boshlashini bila turib Bilimni baholash agentligi mavsum boshidanoq test shakllantiriladigan darsliklar ro‘yxatini e’lon qilib qo‘ya qolmaydi? Har yili o‘zgarib turadigan kitoblar orasidan qaysi birini o‘qishni bilolmay joningiz halak. Bittasini taxminan boshlaysiz-u, ikki-uch oydan so‘ng ayni shu kitob tasdiqlanmay, dog‘da qolasiz! Eng muhim masala – kitoblar yetishmovchiligi. Test shakllantiriladigan darsliklar imtihonga tayyorlanuvchi o‘quvchilar naryoqda tursin, maktab o‘quvchilari uchun ham yetarli emas. Qaysidir maktabda, aytaylik, ona tili kitobi topilmasa, boshqasida adabiyot yo‘q. Nega shunaqa? Axir, maktab o‘quvchilari soni aniq bo‘lsa, avval shunga mutanosib ravishda kitoblar nashr qilinib, so‘ngra tasdiqdan o‘tkazilishi lozim emasmi? Balki kimlarningdir mas’uliyatsizligi tufayli kitoblar bizgacha yetib kelmayotgandir? Ayni masalada mas’ul tashkilotlarga murojaat qilsangiz, eshitadigan javobingizdan na kulishni bilasiz, na yig‘lashni: “XXI asr kompyuter asri. Elektron o‘qishsin!”. Axir, telefon yoki kompyuterda o‘qilgan biror ma’lumot kitobda o‘qilganiga qaraganda bir necha bor kam ta’sirga ega ekanini ikki varaq o‘qib ko‘rgan odam darrov sezadi. Nahot javob beruvchi mas’ul shuni hisobga olmadi? Mayli, aytganicha qilib o‘quvchi elektron o‘qidi ham deylik. Internet zamonida yashayapmiz. Noxos kelgan biror yangilik haqidagi xabar bolani chalg‘itib yubormaydimi?! Mas’ullar hisobga olmagan shu holatni ota-onalar hisobga olishdi-yu, farzandim yaxshi o‘qisin, deya elektron kitoblarni qog‘ozga chiqartirib, kitob shakliga keltirib berishdi. Lekin afsuski, bu bilan tinchiy olmadik. Maktablarga tarqatilgan sanoqli “original” kitoblar va elektron kitoblar orasida farqlar yaqqol ko‘rinib qoldi. Biridagi suratlar unisida boshqacha. Kitobdagi fikrlar elektronda boshqacha! Qay biriga ishonaylik? Kitobga qilingan kichik e’tiborsizlik uni o‘qiydigan kelajak bunyodkorining butun hayotiga ta’sir qilishi mumkinligini yodda tutmaydilarmi!    

2.5.2024 160

Darsga kelmasa ham, oshga keladi...

“Agar oʻzbeklar boshqa ishlarga ham oshga kelgandek birlashib yigʻila olganlarida edi, dunyoda bundan qudratli millat boʻlmas edi”. Alixontoʻra SOGʻUNIY Mashinada ketar ekanman yonimdagi hamrohlarimdan biri haydovchiga gap qotdi: “Shu yerda to‘xtab o‘tmaymizmi, zap osh qiladi-da oʻziyam!” Osh degan so‘zni eshitib, beixtiyor qo‘shnimizning gapi yodimga tushdi: “Ha, qoʻshni, yangi toychoq muborak, qachon endi osh yeymiz?”... Eh, oʻzbeklar! Farzand tugʻilsa, elga osh beradi. Beshik toʻyida osh beradi. Universitetga kirsa, osh beradi. Toʻy qilsa, osh beradi... Yo‘q, boshqacha boʻlishi mumkin emas. Aks holda, odamlar nima deydi?! Nabira koʻrsa, osh beradi. Va... Va bir kuni abadiy uyquga ketadi... Keyin-chi? Keyin nima bo‘ladi? Farzandlari elga osh beradi. Ha, biz shunaqa elmiz. Sabab topilsa bas, kimdir o‘ldimi, tug‘ildimi – muhim emas, osh yeyaveramiz. Oʻldirsa ham osh oʻldirsin; tor joyda osh yeguncha, tor joyda musht ye... Endi haydovchining gapiga quloq tutaman: — Ha, uncha-munchasi bunaqa osh tayyorlay olmaydi, toʻy oshi! Muhimi qorin toʻyishi, qolgani bir gap boʻlar... Yana o‘yga tolaman... Insonlar xuddi avtomatlashib borayotgandek. Ishga boradi, ishdan keladi, atrofga, bo‘layotgan voqea-hodisalarga befarqdek, goʻyo faqat yeyish uchun yashayotgandek. Agar biror joyda qad rostlab turgan bino buzib tashlansa, koʻpchilik e’tibor bermasligi mumkin. Ammo doim tushlik qilayotgan joyi bir kun osh tayyorlamasa, hamma bunga e’tiroz bildiradi. Yaqinda universitetimizda shunday voqea boʻldi:  Osh(choy va salati bilan) narxi 20.000 soʻmdan 27.000 soʻmga oshgani uchun hamma talabalar faol qarshilik koʻrsatishdi.  Hatto darslarga haftada 2 marta, zoʻrgʻa keladigan kursdoshim ham e’tiroz bildiri, xabar yozibdi. Lekin darslar sifati yaxshilanishi uchun oʻtkaziladigan soʻrovnomada ustozimiz bir necha bor ta’kidlagani uchungina, bor yoʻgʻi 3-4 kishi qatnashadi, xolos.  Na kulishni bilasan kishi, na yigʻlashni...

2.5.2024 139

Kompyuter oldida ko‘p o‘tiruvchilarda jiddiy ko‘z xastaliklari kelib chiqmoqda

Bugun aksariyat odamlar asosiy vaqtini kompyuter qarshisida o‘tkazadi. Ayniqsa, bu qurilma dizayner, dasturchi, kopirayter, marketolog, operator kabi ko‘plab zamonaviy kasb egalari va ofis xodimlarining yaqin dastyoriga aylangan. Ammo har yaxshining bir yomoni bor deganlaridek, so‘nggi vaqtlarda kompyuterdan to‘g‘ri foydalanmaslik sababidan ko‘pchilikda jiddiy ko‘z xastaliklari kelib chiqmoqda. “Kompyuter ko‘rish sindromi” — Bugun xoh ishda, xoh uyda bo‘lsin, kompyuter yordamida ko‘p yumushlarni osongina bajaramiz, — deydi Respublika ko‘z kasalliklari klinik shifoxonasi bosh shifokori Otabek Ikromov. — Biroq keyingi paytlar ushbu qurilmadan noto‘g‘ri foydalanish oqibatida aholi orasida zamonaviy kasallik — “kompyuter ko‘rish sindromi” ko‘p uchramoqda. Ma’lumki, kompyuterda ishlagan vaqt odam katta hajmdagi ma’lumotlarni idrok qiladi. Natijada ko‘zlar doimiy o‘zgaruvchan tezlik va o‘qishning turli usullariga moslashishiga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari, ko‘zlar monitor qarshisida qog‘ozdagi matnni o‘qishdan ko‘ra kattaroq ochiladi. Bu holatning uzoq davom etishi ularda zo‘riqish, qizarish, qum qadalgandek hissiyot, quruqlik va sanchiq, ko‘rishning xiralashuvi, qichishish, bosh va bo‘yinda og‘riq, ish kuni yakunidagi charchoq kabi belgilar bilan namoyon bo‘luvchi ko‘z qurishi va boshqa jiddiy kasalliklarni paydo qiladi. Xo‘sh, bu kabi muammolardan qanday saqlanish lozim? Eng avvalo, foydalanish vaqtiga jiddiy e’tibor berish kerak. Ya’ni kompyuterda ishlash kuniga 6 soatdan oshmasligi (kattalar uchun) zarur. Qolaversa, bu qurilma qarshisida doimiy ravishda 2 soatdan uzoq o‘tirish tavsiya etilmaydi. Ideal holatda har 40-45 daqiqada 10 daqiqa tanaffus qilish va maxsus ko‘z mashqlarini bajarish lozim. Shuningdek, ko‘zlarga qo‘shimcha zo‘riqish hosil bo‘lmasligi uchun monitor yorqinligi, kontrasti va yangilanish tezligini sozlash, yorqinlik va kontrast maksimal bo‘lmasligiga e’tibor qaratish kerak. Agar tasvir oq rangda bo‘lsa, u holda displey yorqinligini yanada kamaytirish maqsadga muvofiq. Zamonaviy monitorlar uchun tavsiya etilgan yangilanish tezligi kamida 75 Gts.ni tashkil etishi talab etiladi. Monitordan uzoqroq o‘tiring Bundan tashqari, foydalanuvchi monitordan 60-70 sm. uzoqlikda bo‘lishi, displeyning ko‘z bilan bir kesimda joylashishi (ko‘zdan balandda yoki pastda bo‘lmasligi kerak), bir xil holatda uzoq vaqt o‘tirmaslik, ko‘zni yumib-ochmay uzoq tikilishni kamaytirish, xonaning o‘ta qorong‘i bo‘lmasligini nazorat qilish darkor. Shu bilan birga, monitorni ozoda saqlash kerak. Chunki undagi dog‘lar yoki chang tasvir sifatiga salbiy ta’sir etadi. Qolaversa, xona havosini tez-tez almashtirish kerak. Yoritish yorqin bo‘lmasligi, monitorni to‘g‘ridan-to‘g‘ri quyosh nuri yoki boshqa yorug‘lik manbalariga ta’sir qilishdan saqlash lozim. Maxsus ko‘zoynaklardan foydalaning Ma’lumki, kompyuterdan foydalanganda ko‘zlar kam ochilib, yumiladi. Natijada ko‘rish organlari mushaklari zo‘riqib, ko‘z yetarlicha namlanmaydi. Bu esa unda yoqimsiz quruqlik va charchoqqa olib keladi. Monitor qanchalik zamonaviy bo‘lmasin, ko‘k va binafsharang spektr nurlarining ko‘pligi ko‘zda charchoq hosil qiladi. Shu bois bunday paytda maxsus ko‘zoynaklardan foydalanish yaxshi samara beradi. Agar kechqurun, ishdan so‘ng, o‘zingizda charchoq his qilsangiz, ko‘zga romashka yoki choy kompresslarini qo‘yish yoki qorong‘i joyda 20-30 daqiqa ko‘zni yumib, xotirjam yotish tavsiya etiladi. 

1.5.2024 134

Soxta hashamatga qanchalar o‘chmiz yoxud 777 x 0 = ?

Bir xabar o‘qidim. Bu xabarga ko‘ra yurtdoshlarimiz bir haftada, diqqat qiling, bir hafta ichida (!) o‘z avtomobillariga chiroyli raqamlar olish uchun 17 milliard 843 million 900 ming so‘m sarflagan. Bu mablag‘ning 95 foizi jismoniy shaxslarga to‘g‘ri keladi. 17 milliard 843 million 900 ming so‘m!!! Shu haftada eng qimmat avtoraqamning bahosi 206 million so‘m bo‘libdi. Men bu xabarning yolg‘on xabar bo‘lishini juda istadim. Unchalik tilim kelmasa-da «feyk» bo‘lsin dedim. Unchalik yoqtirmasam-da, shu daqiqalarda «feyk» so‘zini xush ko‘rdim. Lekin «bu yolg‘on xabar» degan xushxabar kelmadi. Ey mening, eldoshlarim, aziz yurtdoshlarim!Eliboylarim, boy bobolarim! Shuncha pulni maktab uchun desa sarflarmidingiz? Shuncha pulni kitob uchun desa sarflarmidingiz? Millat ma’rifati uchun shuncha pul berarmidingiz? Qandaydir kasallikdan azob chekib yotgan bolalar uchun bir haftada shuncha pul yig‘armidingiz? Nechuk hashamatga munchalar o‘chmiz? To‘ylardagi isrofgarchilik ustiga endi raqamvozlik qo‘shildi. Soxta obro‘ nimaga kerak? Navbati kelgan raqamni olib ketaversak qadrimiz tushib ketarmidi? Men Eshqobil Shukur degan bir odam 333 raqamli mashinada yurdim nima-yu, 359 raqamli mashinada yurdim nima? Nima o‘zgaradi? Men 333 raqamli mashinada boshqa odamga aylanib qolarmidim? Mening avtomobilimdagi raqam 777 bo‘lgani bilan, o‘zim 0 bo‘lsam, nima foyda? 777ni 0 ga ko‘paytirsangiz barobar 0, baribir 0. Avvalo, o‘zimiz oltin raqamli bo‘laylik, ma’rifatimiz oltin raqamli bo‘lsin.