12:56
Aliment haqida 7 ta muhim savolga javob
09:53
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Buyuk ipak yo‘li” xalqaro turizm markazining ochilish marosimida ishtirok etdi.
15:19
Yoshlar yetakchisi, balansi, daftari
15:46
Kitob va internet bir-birini to‘ldirishi kerak(mi?)
18:40
Aliment miqdori, chet elga chiqishga taqiqni olib tashlash, alimentni kamaytirish: aliment bo‘yicha muhim 10 ta qoida
15:07
SHIFOKOR BO‘LMOQCHIMAN
11:14
Yangi stipendiya: miqdori 1 020 ming soʻm!
11.1.2025 163
Yurt mudofaasi – sharafli burch!
Bugun yurtimizning barcha hududlarida, tashkilot va muassasalarda 14-yanvar – Vatan himoyachilari kuni hamda
11.1.2025 157
296 AQSh dollaridan 1356 AQSh dollarigacha: Poytaxtdagi ijara bozorida vaziyat qanday?
Mazkur davrda poytaxtda o‘rtacha ta’mirlangan xonadonlar uchun o'rtacha ijara narxlari noyabr oyiga nisbatan 0,9 foizga pasaygan bo'lsa, to'liq ta’mirlangan xonadonlar uchun o'rtacha narxlar 0,7 foizga ko'tarildi.
10.1.2025 183
“Top – 100”: Har sohada chempion yetakchi
Yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish, iqtidori va tashabbuslarini rag‘batlantirish hamda hayotda o‘z o‘rnini topishlariga yordam berish – mahalladagi yoshlar yetakchilarining asosiy vazifalaridan biridir.
10.1.2025 155
Yoshlar bilan samarali uchrashuv va muloqotlar o‘tkazilmoqda
Umumta'lim maktablarida qishgi ta'til davom etmoqda. O'zbekiston bolalar tashkilotining "Kreativ ta'til" loyihasi doirasida joylarda turli qiziqarli ma'rifiy suhbatlar, sport va intelektual o'yinlar bo'yicha musobaqalar o'tkazilmoqda.
9.1.2025 200
“Tengi chiqsa, tekin ber”ishga shoshilmang!
Qizi maktabning yuqori sinfiga o‘tavergani sayin sandiqni to‘ldiraveradi. Maktabda “hakkalab” o‘qigani yetmaganday, oliy ta’limdan ham bebahra qizning yelkasiga hayotning ola xurjuni tushganda, turmushning mushti yuzini ko‘kartiraman deb turganda qizining qanday qilib bu sinovlarni yenga olishi, irodasi va zakosi haqida o‘ylab ham o‘tirmaydi. Natijada o‘z joniga qasd qilgan ayollar, ajrimlar yoki noto‘g‘ri qarorlar mevasi – jabrdiyda bolalar soni ortadi.
7.1.2025 251
Moliyadagi elastiklik: U nima va qanday ishlaydi?
Agar mahsulot elastik bo‘lsa, narx o‘zgarishi talab miqdoriga tezda ta’sir qiladi: narx pasayganda talab ortadi va narx oshganda talab kamayadi.
7.1.2025 254
Inson kapitali: Janubiy Koreya tajribasi
Bizning jamiyat uchun eng jozibador davlatlardan biri bu – Janubiy Koreya. Bu mamlakat madaniyatiga, san’atiga, rivojlangan infratuzlimasiga qiziqmagan yoshlar juda kam. Qiziqishning, ijobiy munosabatning sababi davlatning “yumshoq kuch”i. Maqolada shunga asos, imkoniyat bo‘lgan taraqqiyot yo‘li – inson kapitaliga va uning qanday paydo bo‘lganiga to‘xtalamiz. Bugungi kunda jahondagi eng kuchli va barqaror iqtisodiyotlar inson resurslari, ya’ni bilimga, salohiyatga katta e’tibor beradi. Shulardan biri – Janubiy Koreya. Bu butun jamiyat, davlat uchun strategik ahamiyatga ega. Chunki haqiqiy boylik yoki innovatsiyalar insonning o‘zi bilan bog‘liq. Inson kapitalining ahamiyati faqat iqtisodiy o‘sish bilan cheklanmaydi. U ijtimoiy, madaniy rivojlanish va siyosiy barqarorlik uchun ham muhimdir. Har bir insonning potensiali va yaratuvchanligi jamiyatning umumiy salohiyatini oshiradi. Bu kapital davlatlar o‘rtasidagi hamkorlik va raqobatni belgilovchi asosiy omilga aylanib borayotgani uning ahamiyatini yanada yaxshiroq ko‘rsatadi. Janubiy Koreya bu natijalarga erishishda nimalarga ustuvorlik berdi, qanday yo‘lni bosib o‘tdi – shularga bir nazar solsak. Ushbu mamlakatda tabiiy resurslar cheklangan, lekin inson kapitali hisobiga dunyoning iqtisodi eng kuchli davlatlari qatoridan tushmay kelyapti. Koreya Osiyoda Xitoy, Yaponiya va Hindistondan keyin to‘rtinchi, dunyoda esa 14-o‘rindagi iqtisodiyot hisoblanadi. Mamlakat 1960-yildan beri o‘zining yuqori iqtisodiy o‘sishini saqlab kelyapti – yillik 6 foiz. Muammolar So‘nggi asrlarda bir Xitoy, bir Yaponiya mustamlakasi bo‘lib kelgan Koreya yarimoroli 1945-yili – Jahon urushi yakunida shimoliy qism Sobiq ittifoq, janubiy qism esa AQSh ta’siriga tushdi. Nihoyat 1948-yilda Janub o‘z mustaqilligini e’lon qildi va zamonaviy davlatchilik asosida ishlar boshlandi. Rivojlanishning dastlabki bosqichida Koreya boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar kabi muammolarga duch keldi. Kambag‘allikdan chiqish uchun birinchi navbatda ta’lim va malaka oshirish sohalaridagi eskicha yondashuvlarni yo‘qotishi kerak edi. Jamiyat kasb-hunar va texnik ta’limga bee’tibor bo‘lgan, chunki yangi tendensiyalar kirib kelmagan mamlakatga. Bir tomondan bu qisman konfutsiylik ta’limotiga bog‘liq edi, chunki konfutsiylik faqat olimlar va dehqonlarni ulug‘lab, ishlab chiqarish va savdo sohalaridagi kasblarni ahamiyatsiz deb hisoblaydi. Ota-onalar farzandlarini universitetda o‘qishga, “kursili” ishlarni tanlashga undagan, natijada sanoat sohasida texnik mutaxassislar, malakali ishchilar yetishmay qoladi. Bundan tashqari, Yaponiya mustamlakachiligi koreyaliklarga sanoat sohasida inson kapitalini yig‘ishga to‘sqinlik qilgan edi. Koreya urushi va yarimorolning bo‘linishi jarayonida uch yil davom etgan urush ham iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmalarga katta zarar yetkazdi. Mustaqillikning dastlabki yillarida Koreya kapitalistik siyosat olib bordi, sanoat rivojiga e’tibor berdi, lekin mamlakatdagi ijtimoiy tengsizlik, qishloq joylarda sharoit yetishmasligi ham barchaning birday ta’lim olishi, kasb-hunarli bo‘lishiga – inson kapitaliga to‘siq bo‘la boshladi. Shu sabab hukumat oldida ijtimoiy davlatchilik siyosatini olib borish masalasi turardi. Natijada asrning 70-yillaridan boshlab Koreya ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish, aholiga ko‘proq davlat yordamlarini taklif qilish siyosatini boshladi. Ta’lim Janubiy Koreya – ta’limga e’tibor berish bo‘yicha eng yuqori darajaga erishgan davlatlardan biri. 1949-yilda milliy ta’lim to‘g‘risidagi qonun qabul qilinadi, unga ko‘ra, butun mamlakatda savodsizlikni tugatish boshlanadi va natijada 1945-yildagi 77,8 foiz savodsizlik darajasi keskin pasayib, 1958-yilda 4,1 foizga tushdi, 1959-yilda davlat professional boshlang‘ich ta’limni ham to‘liq joriy qilishni deyarli yakunladi (96,4 foiz qamrov). 1954-yildan 1959-yilgacha Koreya hukumati olti yillik majburiy ta’limni kengaytirish rejasi orqali majburiy maktab ta’limini amalga oshirdi. Farzandlarini maktabga bermagan ota-onalar yoki vasiylar jarimaga tortildi yoki jazolandi. Hukumat majburiy boshlang‘ich ta’limga erishish uchun ta’limga ajratilgan byudjetning qariyb 80 foizini shu yo‘nalishga sarfladi. Ta’lim uchun xorijdan ham yordam mablag‘lari olinib, maktablar ta’miri va qurilishiga tikildi. Boshlang‘ich maktablarga o‘qituvchilar yetishmas edi, bunga yechim sifatida hukumat vaqtinchalik “Normal school”lar tashkil qildi, u yerda 18 haftalik kursni tamomlagan mutaxassislar o‘qituvchilik qilishi mumkin edi. Keyinchalik bunday “normal school”lar ikki yillik kollejlarga, so‘ng 1981-1984-yillarda milliy ta’lim institutlariga aylantirildi. Umuman, ta’lim sohasining bunday izchil va to‘xtovsiz rivojlanish dinamikasiga hukumatning to‘g‘ri siyosati bilan birga aholining qashshoqlikdan chiqishga intilishi hosil qilgan katta rezonans ham sabab, deyiladi. Umumiy boshlang‘ich ta’lim muvaffaqiyatli joriy etilgach, Koreya hukumati o‘rta, kasb-hunar va oliy ta’limni ketma-ket kengaytirishga o‘tdi. Ta’limning bunday iyerarxik kengayishi Koreya ta’lim tizimini qurishdagi eng muhim xususiyat bo‘lgan. Bunda davlat inson kapitalini yaratish, bozordagi taklif va talabni o‘rganish, sohalarda inson kapitali paydo bo‘lishi, to‘planishini muvozanatlashtirish nuqtayi nazaridan yondashgan. Natijada foydali va sohalarga bosim yuzaga keltirmaydigan inson kapitali shakllana boshladi. XX asr 80-yillarida Koreya hukumati inson kapitalini rivojlantirish, tadqiqot va texnologik innovatsiyalarga strategik sarmoya kirita boshladi. Koreya aholisi ham shaxsiy investitsiyalarini ta’limga tika boshladi. Bu davrga kelib xalq rivojlanish yo‘li faqat ta’limda ekanini tushunib yetgan edi. 1980-yillarning boshi va 2000-yillarning o‘rtalarida mamlakatning oliy ta’lim muassasalariga yalpi qabul qilish koeffitsiyenti besh baravar oshdi, oliy ta’limdagi talabalar soni esa UNESCO ma’lumotlariga ko‘ra, 1980-yildagi 539 000 nafardan 2015-yilda 3,3 millionga ko‘tarildi. Bugungi kunda Janubiy Koreya dunyodagi “eng oliy ma’lumotli davlat” hisoblanadi, mamlakatdagi 24 yoshdan 35 yoshgacha bo‘lgan yoshlarning 70 foizi oliy ta’limning qaysidir shaklini tamomlagan. Koreya Xalqaro talabalarni baholash dasturida (PISA) doimiy ravishda eng yaxshi natijalarga erishgan davlatlar qatoriga kiradi. Qiziq tomoni shundaki, Janubiy Koreyaning oliy ta’lim muassasalari dunyo reytingida u darajada yuqori o‘rinda turmaydi, ammo uning ta’lim tizimi milliy ta’lim tizimlari orasida 21-o‘rinda qayd etilgan. Bu Koreya ta’lim tizimi mavjud dasturlar, tasdiqlangan o‘qitish tizimlaridan maksimal foydalanishi sabab yaxshi kadrlar yetishtirib chiqarishi bilan izohlanadi. Janubiy Koreya dunyodagi eng katta repetitorlik sanoatiga ega mamlakat hamdir. U yerda ta’lim olish, yaxshi universitetlarga kirish, ta’lim karyerasini shakllantirish haqiqiy ma’nodagi poygaga yoki marafonga aylangan. Bu davlatdagi o‘quvchilar eng ko‘p stress va bosimda bo‘ladi, chunki yaxshi o‘qish qadriyat darajasiga ko‘tarilgan. Buni bizga tanish kino-seriallardan ham sezish mumkin. Ma’lumotlarga ko‘ra, aksariyat koreys bolalar maktabda va darsdan keyingi tayyorgarlik kurslarida kuniga 16 soat yoki undan ko‘proq vaqt o‘tkazadi. 2014-yilda Koreyaning Yoshlar siyosati milliy instituti o‘tkazgan so‘rovlar shuni ko‘rsatdiki, o‘rta maktab o‘quvchilarining deyarli 53 foizi tunda o‘qigani uchun yetarlicha uxlamaydi. Respondentlarning 90 foizi ish kunlarida ikki soatdan kam bo‘sh vaqtlari borligini aytgan. “Hagwon”larda (xususiy o‘quv markazlariga o‘xshash muassasa) o‘quvchilar shu qadar ko‘p o‘qib, kechasi qolib ketayotgani sabab 2000-yillarda hukumat komendantlik soatlari, ba’zi tumanlarda tungi patrullar joriy qilish masalasini ko‘rib chiqadi. Koreya jamiyatidagi bunday mukkadan ketib o‘qishni “ta’limga sig‘inish” deb ham atashadi. Koreya faqatgina ichki ta’lim tizimini kuchaytirmagan, mamlakatdan har yili chet elga o‘n minglab talabalar o‘qish uchun ketadi (2017-yilda 239 824, 2022-yilda 124 320 nafar). Jarayon 1960-yillarda boshlangan, bu strategiya mamlakatning iqtisodiy va ilmiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 1990-yillarda ikkinchi to‘lqin boshlanadi, bu vaqtga kelib Koreya hukumati yoshlarning chet davlatlarda ta’lim olishi uchun yana bir qator davlat dasturlarini amalga oshira boshlaydi. “Overseas Study Program” – Chet elda o‘qish dasturi ishlab chiqiladi. Chet elda o‘qigan talabalarning qaytishi bilan Koreya texnologiya va ilm-fan sohalarida sezilarli yutuqlarga erisha boshladi. Natijada mamlakat dunyodagi eng innovatsion davlatlardan biriga aylandi, global raqobatbardoshlikni oshirdi. G‘arb bilan hamkorlik Janubiy Koreya rivojlanishi tarixida eng muhim o‘rin tutgan strategiyalaridan biri – G‘arb davlatlari bilan o‘rnatilgan hamkorlik. Bir qarashda, Koreyaning jahondagi eng zamonaviy va texnologik rivojlangan davlatlardan biriga aylanishi faqat ichki siyosat va resurslarga bog‘liq bo‘lib tuyulishi mumkin. Ammo jarayonda G‘arb davlatlarining yordam va sarmoyalarining o‘rni ham juda katta bo‘lgan. Koreya urushidan keyin 1950-yillarda Janubiy Koreya iqtisodiy va ijtimoiy inqirozga yuz tutgan, qishloq xo‘jaligini tiklash, sanoatni rivojlantirish va ta’lim tizimini yangilash kerak edi. Bunda dunyoning eng yirik iqtisodiy qudrati bo‘lgan AQSh Koreyaga qo‘l uzatdi. 1953-yildan boshlab AQSh tomonidan ajratilgan yirik miqdordagi yordamlar nafaqat Koreyaning infratuzilmasini, iqtisodiyotini qayta tiklashga yordam berdi. AQShning harbiy va iqtisodiy yordamlari 1950-1960-yillarda Koreyaning sanoatni rivojlantirish, transport va infratuzilma qurilishi, shuningdek, ta’lim tizimini mustahkamlashga qaratilgan edi. Bu yordamlarning aksariyati grantlar shaklida bo‘lib, Koreya iqtisodiyoti uchun poydevor yaratishda muhim rol o‘ynadi. An’anaviy tarzda AQSh yordamlar evaziga Koreyani G‘arbning liberal dunyosiga, demokratiyaga tortdi. Shu omil Koreyada inson huquqlari ta’minlanishi, demokratik davlatchilik va jamiyat paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Marshall rejasining (Yevropani tiklash dasturi) bir qismi sifatida Koreya ham G‘arb texnologiyalaridan foydalangan. G‘arbdan kelgan sarmoyalar Koreyaning texnik salohiyatini oshirdi, sanoat poydevorini yaratish va zamonaviylashtirish imkonini berdi. Koreyaning sanoat infratuzilmasi G‘arbning ilg‘or texnologiyalari yordamida yangilandi va samaradorligi oshdi. Yaponiya va G‘arb texnologiyalari asosidagi Koreyaning ishlab chiqarish quvvati butun dunyo bo‘ylab eksport qilish uchun mahsulotlar yaratish imkonini berdi. Shu jarayonda ishchi kuchi, malakali mutaxassislarga ehtiyoj sezilib, kadrlarni qayta tayyorlash, o‘qitish borasida ham hamkorlik paydo bo‘ldi. Koreya universitetlari G‘arbning eng yaxshi o‘quv yurtlari bilan hamkorlikda o‘z ilmiy salohiyatini oshirdi va talabalarga eng zamonaviy bilimlarni yetkazishga intildi. Ko‘plab koreyalik professorlar G‘arbning ilg‘or universitetlarida o‘qib, ilmiy tadqiqotlar olib borgan va orttirgan tajribasini Koreyada tatbiq etgan. Kadrlarni qayta tayyorlash Koreyada kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash uchun ham butun boshli tizim, aql markazlari, institutlar ishlaydi. Koreya mehnatni rivojlantirish instituti 1998-yilda tashkil topgan va Koreyaning mehnat bozorini tahlil qilish, bu bozorni rivojlantirish va kadrlar malaka oshirish strategiyalarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Institut har yili turli sohalardagi ishchi-xodimlar uchun 2000 dan ortiq trening dasturlarini tashkil etadi. Koreya ishlab chiqarish texnologiyalari instituti (KITECH) esa 1997-yilda tashkil etilgan. U Koreya sanoatida innovatsion texnologiyalarni qo‘llash va ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish bo‘yicha xizmat ko‘rsatadi. Institut har yili 15 000 dan ortiq texnik malaka oshirish kurslari o‘tkazadi. Koreyaning ishchilarni qayta tayyorlash milliy dasturi (National Skills Development Program). Koreya ishchilar malaka oshirish va qayta tayyorlash dasturlariga har yili 2 trillion von (taxminan 1.5 milliard AQSh dollari) sarflaydi. 2019-yilda 1,7 million kishi malaka oshirish va qayta tayyorlash dasturlarida ishtirok etgan. Bu raqam har yili ortib bormoqda, chunki Koreya iqtisodiyoti va texnologiyalar doimiy o‘zgarishlarni talab qiladi. 2020-yilda mamlakat 360 000 yangi ishchi uchun malaka oshirish kurslarini taqdim etdi va yana 100 000 dan ortiq yosh mutaxassislarni texnologik sohalarga o‘qitdi.2018-yilda Koreya Mehnat vazirligi 200 mingta yangi sertifikatlangan malaka oshirish kurslarini tashkil etgan, bu 2020-yilda 300 mingga yetdi. Bu kurslar asosan IT, robototexnika, sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalar sohalariga qaratilgan. Koreya hukumati har yili 100 000 dan ortiq kishi uchun texnologik va sanoat sohalarida malaka oshirish sertifikatlarini beradi. Yoshlar uchun ham alohida malaka oshirish dasturlari mavjud, bu ham bir tizim, boshqa davlatlarda malaka oshirishning bu kabi struktur ko‘rinishini topish qiyin. 2017-yilda Koreya Yoshlar malaka oshirish dasturi (Youth Skill Development Program) ishga tushirilgan. Bu dasturda 2017-2020-yillar davomida 200 000 ga yaqin yosh ishtirok etgan. Yoshlarni texnologik sohalarga yo‘naltirish va yangi ish o‘rinlarini yaratish bo‘yicha 2021-yilda 100 000 yosh uchun texnologik ta’lim dasturlari tashkil etilgan. Butun dunyoda inson kapitalining qiymati, strategik ahamiyati oshib bormoqda. Inson kapitali rivojlangan davlatlar tashqi investitsiya uchun ham qulay. Migratsiya sifati oshadi, tashqaridagi diasporalarning kuchayishi esa davlatlarning yumshoq kuch siyosatiga ham, lobbi shakllanishiga ham yo‘l ochadi. Demografik o‘sishi yuqori bo‘lgan O‘zbekiston uchun ham inson kapitalining rivoji juda katta imkoniyatlarni yaratadi. Ta’lim, kadrlarni qayta tayyorlash, zamonaviy texnologiyalarga moslashish mavjud migratsiyaning sifatini oshirib, rivojlangan davlatlarga yo‘nalish olishiga, ichki rivojlanish kuchayishiga, ilmni eksport qilishga olib keladi. Shuning uchun bizning jamiyatga tanish bo‘lgan, sinovdan o‘tgan Janubiy Koreyaning inson kapitalini rivojlantirish tajribalaridan foydalanish foydadan xoli bo‘lmaydi.
7.1.2025 253
ASRNI O‘ZGARTIRGAN MAQOLALAR
“Yoshlar ovozi” gazetasi shonli 100 yoshga kirdi. Mamlakatimizda bunday uzoq va boy tarixga ega matbuot nashrlari barmoq bilan sanarli. Ayniqsa, o‘tgan asrning 80-yillarida boshlangan qayta qurish davrida gazeta haqqoniy so‘zni barilla aytish, mamlakat mustaqilligining asoslarini mustahkamlash, jamoatchilik fikrini shakllantirish, ko‘psonli tiraj borasida o‘zining eng yuksak cho‘qqilariga ko‘tarildi. Shu yillarda Jabbor Razzoqov, Qulman Ochilov, Safar Ostonov, Norqobil Jalilov kabi jonkuyar va dovyurak ustoz jurnalistlarning zahmatli mehnatlari bilan tahririyatda o‘ziga xos jurnalistika maktabi vujudga keldi. O‘tgan 100 yil davomida nashr yuzini ko‘rgan minglab dolzarb mavzudagi maqola va chiqishlar hayotimizni yangilashga, o‘tkir muammolarni hal etishga, yosh avlod tafakkurini yuksaltirishga, demakki, asrni o‘zgartirishga munosib hissa qo‘shdi. “Yoshlar ovozi”ning 100 yilligi munosabati bilan “Asrni o‘zgartirgan maqolalar” umumiy sarlavhasi ostida o‘tgan yillarda nashr etilgan salmoqli maqolalarni eslashga, e’tiboringizga havola etib borishga qaror qildik. Harbiy buyruq jarangdor bo‘ladi Qizil imperiyaning ichki talvasasi endigina boshlangan bir paytlarda Ittifoq matbuotida til, tillar haqida maqolalar ko‘p chiqar edi. Shunday maqolalarning birida Ch. Aytmatov achinib, dildan kuyinib “Литературная газета”da “Frunze pravdasi” degan gazeta nomini misol keltirib, “…nahotki katta bir tarixiy yo‘lni bosib o‘tgan qirg‘izlarda “правда”ning ma’nosi shu tilda topilmasa” deb yozgandi. Ha, u paytlarda hatto Aytmatovday jahonga tanilgan inson ham, poytaxt ham, bosqinchining nomi bilan atalgan, deb aytolmas edi. Shunga qaramasdan ham bu paytlar qizil imperiyaning changal sirtmog‘i ancha-muncha bo‘shashgan davr edi. Bu misolni keltirishdan maqsad hozirgi kunda O‘zbekistonimizda o‘z tilimiz taqdirini dildan o‘ylashimdadir. Bu o‘ylarimni qog‘ozra tushirishga majbur qilgan oxirgi turtki faqatgina nomi o‘zbekcha bo‘lgan “Vatanparvar” gazetasining 17/XI–92-yil 246-soni bo‘ldi. Zamonaning zaharxanda kulgisini qarangki, yuqoridagi gazetaning nomi o‘rischa bo‘lgan va mazmunan qirg‘izcha chiqqan. Pastdagisi esa endigina faqat nominigina tarjima qilibdi. Loqayd harbiylarimiz onda-sonda bir-ikkita uchrab turadigan umarolarimizning mana shu sa’y-harakatlariga ham rahmat-e! Turonda eng jangari bo‘lgan xalqlardan biri bo‘lmish o‘zbeklar o‘z harbiy tilini nahot shunchalar unutib bo‘lgan bo‘lsa! Nahot o‘zbektar o‘z tarixini shunchalar unutib, bolalarini qizil imperiya armiyasidan qochirganday milliy qo‘shinda xizmat qilishdan hali ham qochirib yurishsa. O‘ylaymanki, bunday emas. Biz, albatta, o‘z milliy Vatanimiz harbiy mudofaasiga loyiq harbiy qo‘shinga ega bo‘lamiz. Buning uchun yetarli darajada askarlarimiz, sipohlarimiz va umarolarimiz bo‘ladi. Ammo bu o‘rnida ham qiyinchiligimiz jiddiyga o‘xshaydi, vaholanki, biz salkam bir yarim asrlik qullik davrimizda milliy harbiy tilni unutib bo‘lganga o‘xshaymiz. Ustimizdan kulmoqchi bo‘lganlar va ba’zi o‘zimizdan chiqqan nodonlar o‘ris tilidagi harbiy atamalarni aynan so‘zma-so‘z tarjima qilib “вольно” buyrug‘ini “shalpay” deb tirjayishadi. Bu o‘rinda 1989-yilda chiqqan, (tuzuvchilar: Panasenko E.D., Madaliyev A. P.) “Ruscha-o‘zbekcha harbiy terminlar lug‘ati”ni ko‘rsatish mumkin. Faqatgina muhit talabiga “gah” deb javob berib bozorni o‘ylab qilingan bu lug‘at bugungi kun emas, hatto kechagi kun talabiga ham javob bera olmaydi. Lug‘atda nihoyatda tarjimasiz tarjimalar ko‘p, misol uchun: “Башня танка – tank bashnyasi”, yarim tarjimalar: “Боевая линия – jangorav liniya”. Nahotki o‘zini, tilini hurmat qilgan o‘zbek “tank bashnyasi, jangovar liniya” va boshqa shunga o‘xshash iboralarni ishlatar ekan. Axir tank ingliz tilidan, bu so‘z ko‘pchilik xalqlarda ishlatiladi. Xo‘p, “tank qubbasi” desak bo‘lmaydimi yoki “jangovar qatori” tilimizga sig‘maydimi? Qarabsizki, bu mo‘jazgina lug‘atga va uning tuzuvchilariga e’tirozim ko‘p. Harbiy atamalar, buyruq va iboralar tilshunoslikda katta bir yo‘nalish bo‘lib, alohida o‘rin tutadi. Aytaylik, mana shu o‘ris tilida ham harbiy buyruq shaklida hech kim “Равняйся” yoki “Равняйтесь” demaydi. Bularning o‘ringa oddiygina va shu bilan jarangdor qilib, noaniq shaxsga qaratib “Равнясы” deyiladi. Demak, bizning jarangdor, jangari tilimizda bu buyruqlar yana ham chiroyli chiqishi kerak. Bu o‘rinda sharqshunos, tarixchi, tilchi, harbiy va boshqa olimlarimizdan umidvormiz. Ular boy o‘tmishimizda bo‘lgan bobolarimizning bu boradagi bisotlarini bizga topib berishlariga shubha yo‘q. O‘zbekiston o‘zining tilini tiklayapti. Shunday ekan, olimlardan tariximizni ochishni kutish bilan bir paytda tinchgina o‘tirmasdan sa’y-harakatni tezlatish lozim. Harbiylarimizning kundalik hayotida balki bizning bugungi chalasavod tarjimalarimiz qolar, balki osori atiqalarimiz topilganda ularni tiklarmiz. Buni hayotning o‘zi ko‘rsatadi. Shuning uchun jarangdor O‘zbek harbiy buyruq va boshqa atamalarni qo‘shinimiz kundalik hayotiga joriy qilib borishimiz lozim. Ammo bu yo‘lda Panasenko E.D., Madvaliyev A.P., “Vatanparvar” yoki boshqa chalasavod lug‘atlar yo‘lidan emas, Prezidentimiz I.A.Karimov aytganiday, “O‘zbekistonning o‘z yo‘lidan” borishimiz kerak. Harbiy buyruqlar yuqorida keltirilgan manbalardagidek, misol uchun, “Вольно – erkin holatda turing” shaklida jarangsiz, ko‘pso‘zli bo‘lmaydi. Harbiy buyruqlarning o‘z ichki qonun-qoidalari bor. Xuddi shu “Вольно”ni o‘zbek tiliga “Bo‘shsan” deb tarjima qilsa bo‘ladi. O‘rislar ham “Вольно” buyrug‘ini eshitib, har kim xohlagan tomonga tarqab ketmagan. Harbiy va tilimiz jonkuyari bo‘lganligim uchun “Vatanparvar”da chiqqan tarjimaga muqobil sifatida mana bu tarjimalarni takrorlayman, hozircha tarjimalarni bermoqchiman. Chunki kelgusida milliy qo‘shinimizda tarjima emas, o‘ziga xos o‘zbekcha buyruqlarimiz hayot yuzasiga keladi. Ba’zi tarjimalar bir necha shaklda berildi. Bu ataylab shunday qilindi, chunki amalda qaysi qulayroq bo‘lsa, o‘shanisi muomalada qoladi. Bizga qulayi va dilimizga yoqqani bu qatorda birinchi o‘ringa qo‘yiladi. Misol uchun: Автомат на груд! – Avtomat ko‘krakka! Бегом! – Yugur! Chop! Бегом-марш! – Yugurishni boshla! В колонну по два становись! – Ikkitadan bo‘yqator saflan! В одну шеренгу становис! – Enqatorga saflan! В две шеренги – становись! – Ikki enqatorga saflan! Вольно! – Bo‘shsan! Tin ol! Bo‘sh hol! Вперёд! – Olg‘a! Встать – Смирно! – Tur – Rostlan! Выйти из строя! – Safdan chiq! Газы! – Gazniqob! Головные уборы надеть! – Bosh kiyimlar kiyilsin! Два шага вперёд шагом марш! – Ikki qadam olg‘a yur! Есть! – Xo‘p bo‘ladi! За мной марш! – Orqamdan yur! Заправиться! – Tartiblan! Заряжай! – O‘qla! За спину! – Oqala! Orqaga ol! Идти не в ногу! – Tekis yurma! Караул в ружё! – Qorovul – qurollan! К бою! – Jangga! Ко мне! – Beri kel! Menga! Короче шаг! – Qadamni qisqart! Кругом марш! – Ortga yur! Левое плечо вперёд! – Chap yelka oldinga! Ложис! – Yot! Назад! – Orqaga tislan! На лево! – Chapga! На лево – равнясь! – Chapga rostlan! На месте, шагом – марш! – Joyingda yur! Joyingda! На первый – второй – расчитайсь! – Bir – ikki deb sana! На плечо! – Yelkaga! На право! – O‘ngga! На ремены! – Qayishga ol! На руку! – Qo‘lga ol! Никак нет! – Aslo yo‘q! Огонь! – O‘t och! Отбой! – Uyquga! Отставить! – To‘xtang! Под знамя, смирно На караул! – Qurol “Qorovul” holda bayroqqa rastlan Польный шаг! – To‘la qadam! Пол – оборота на лево! – Chapga yarim aylana! По местам! – Joy-joyingga! По порядку – расчитайсь! – Qatorasiga sana! Приинять вправо! – O‘ngga ol! Приступить к проверке! – Yo‘qlamaga kirish! Противогази снять! – Gazniqob yechilsin! Прямо! – To‘g‘riga! Равняйсы! – Tekislan! Разойдисы! – Tarqal! Розомкнись! – Siyraklash! Разряжай! – O‘qni chiqar! O‘qsizlantir! Слушай мою команду! – Buyrug‘imga quloq sol! Смирно! – Rostlan! Сомкнис! – Jipslan! Становись! – Saflan! Стать в строй! – Safga tur! Стой! – To‘xta! Стой, кто идёт? – To‘xta, kim kelayapti? Стой, назад! – To‘xta, orqaga! Стой, обходи влево! – To‘xta, chapdan aylan! Стой, стрелять буду! – To‘xta, otaman! Строевим шагом – марш! – Shahdam yur! Так точно! – Xuddi shunday! Шире шаг! – Qadamni uzayt, qadamni keng qil! Mana, qarabsizki, harbiy buyruqlar o‘zbek tilida ham jarangdor chiqmoqda! Harbiy atamalar xususida taklif va mulohazalaringizga muhtojmiz. M.YO‘LDOSHEV (Gazetaning 1993-yil 9-yanvardagi sonidan olindi) Saralovchi: Sug‘diyona SOBIROVA Nashrga tayyorlovchilar: Muhammadshukr MUHAMMADJONOV, Shahobiddin LUQMON
